Het acces van Meijel

[p. 43]

5

Niet in het minst tot hun eigen verbazing bevrijdden de Amerikaanse troepen op donderdag 14 september 1944 Maastricht. De opmars door België van het Eerste Amerikaanse Leger onder bevel van generaal Hodges had niet zozeer te lijden gehad van Duitse weerstand, maar werd vertraagd door de eigen snelheid die de aanvoerlijnen van brandstof en materiaal te zwaar belastte. Het 19e Legerkorps veroverde Luik op de achtste september, maar zijn commandant, generaalmajoor Corlett, kon zijn tanks niet doorsturen naar de Westwall. Ten noorden van Luik was de infanterie van de Old Hickory-divisie onder generaal-majoor Hobbs door het gebrek aan brandstof zelfs gedwongen te voet in de richting van Tongeren door te stoten. Het bleek Corlett dat de weg vanuit Luik langs de Maas naar het noorden openlag; bij gebrek aan een ander initiatief zond hij de 2e Tankdivisie, bijgenaamd Hell on Wheels, stroomafwaarts ter versterking van de Old Hickory die inmiddels over de natuurlijke barrières van het Albertkanaal en de Maas getrokken was en bij Visé, dus daarmee aan de Nederlandse grens, stond.

De Duitsers, die het vrijwel zonder artillerie moesten stellen, trokken zich terug naar de rijksweg Maastricht-Aken. Deze rijksweg werd daarom tot het aanvalsdoel van het 117e Regiment van de Old Hickory-divisie en op dinsdag 12 september trokken de Amerikanen vanuit Visé noordwaarts.

Het beroemde Belgische fort Eben-Emael dat als onneembaar te boek had gestaan totdat de Duitse troepen in mei 1940 het met behulp van zweefvliegtuigen hadden kunnen veroveren, werd nu door hen opgegeven en viel zonder enige vorm van verzet in Amerikaanse handen. Vanuit het fort liep een onderaardse tunnel naar de wand van het Albertkanaal. Deze mondde uit tegenover de sluizen van Klein Ternaaien aan de zuidpunt van het bijna-eiland, gevormd door het kanaal, de Zuidwillemsvaart en de Maas, waarop de stad Maastricht ligt.

[p. 44]

Door het benutten van deze route veroverden manschappen van het 120e Regiment de sluizen op de volkomen verraste Duitsers; en zodoende lagen de Amerikanen op enkele kilometers van Maastricht. Door deze plotselinge ontwikkeling werd het aanvalsdoel van het 117e Regiment gewijzigd en kreeg de commandant van het 2e Bataljon, kolonel J.W. Locket, bevel Maastricht te ontzetten.

De Amerikanen, nog geen vijfhonderd man, gesteund door een afdeling tanks, trokken op de avond van de twaalfde door Eysden en arriveerden de volgende dag om een uur of half zes in de namiddag in Wijck, dat tegenover Maastricht op de oostelijke Maasoever ligt.

De laatste Duitse militair die Wijck verliet, reed op een sjees en mende de schimmel met zekere hand op de Amerikanen toe.

Een Duits commando had diezelfde middag de drie Maasbruggen opgeblazen. Alleen de eeuwenoude Servaasbrug bleef nog gedeeltelijk gespaard. De Amerikanen kwamen die avond de Maas dus niet meer over.

Locket keek vanaf een zolder in Wijck naar de stad Maastricht en dronk gelaten een borrel. Hij vestigde zijn hoofdkwartier tegenover het stationsgebouw in hotel l'Empereur. De euforische Nederlandse vlag op de toren van het station bood een tijdlang een prima mikpunt voor de Duitse artillerie. Granaten sloegen in op het Stationsplein, totdat de commandant opdracht gaf de vlag in te halen. Later in de avond trokken de laatste Duitse parachutisten weg uit het stadspark en gaven Maastricht op.

In de ochtend van de veertiende rond negen uur staken de Amerikanen met stormboten de Maas over; om half elf stonden de eerste soldaten op het Vrijthof in het hart van de stad.

Op 10 september reeds arriveerden te Brussel de voorposten van de terugkerende orde: twaalf hoge officieren van het zogenaamde Bureau Militair Gezag, die in de bevrijde provincies als militair commissaris zouden moeten gaan optreden. Een deel - een belangrijk deel - van de Nederlandse regering in ballingschap had reeds veel eerder, in het voorjaar van 1943, ingezien dat na het beëindigen van de Duitse over

[p. 45]

heersing door een geallieerd commando het herstel van de oorspronkelijke gezagsverhoudingen in Nederland de nodige problemen zou kennen.

Het ontbrak deze regering nu eenmaal aan militaire macht en dus bestond de mogelijkheid dat de geallieerden de bestuurlijke lacune zouden opvullen door het bevrijdingsleger te transformeren in een bezettingsleger. Voorts verwachtte men dat bepaalde groeperingen in bevrijd Nederland een terugkeer naar de vooroorlogse staatsinrichting al helemaal niet zouden ambiëren.

Politiek links in Londen kende de opvattingen van de Ordedienst, de grote landelijke verzetsorganisatie die voornamelijk bestond uit voormalige beroepssoldaten en die expliciet het radiocontact met Engeland beheerste. Deze had immers bij herhaling gesteld dat er onmiddellijk na de bevrijding een militair bestuur moest aantreden om rellen te voorkomen. De OD zou uiteraard uitstekend in staat zijn dit militaire apparaat te organiseren.

Politiek rechts vreesde, meer nog dan de socialistische partij deed, voorts de communisten die gesteund door hun eigen inzet in de ondergrondse beweging, de gigantische krachtsinspanning van het Rode Leger aan het Oostfront in een geldigheidsverklaring voor een staatsgreep konden vertalen.

Kolonel H.J. Kruis begon, in die periode min of meer op persoonlijke titel en absoluut zonder steun van de ministerraad, aan de voorbereidingen tot de instelling van het Bureau Militair Gezag. Ondanks de politieke tegenstand volgde het Regeringsbesluit op de Bijzondere Staat van Beleg dat de uitvoerende macht te zijner tijd volledig bij de chef-staf van het Militair Gezag plaatste. Deze zou verantwoording schuldig zijn aan de Nederlandse regering, maar ook aan het Hoofdkwartier van het Geallieerde Expeditieleger.

Begin september 1944 werd Kruis, inmiddels generaal-majoor, onder druk van de snelle geallieerde opmars door België door Wilhelmina in deze functie benoemd, en daarmee stelde de Nederlandse regering zich formeel onder het Militair Gezag.

De eerste Nederlandse militair die in Maastricht na de Amerikanen de Maas overtrok, was een luitenant die als verbin

[p. 46]

dingsofficier tussen de geallieerden en de Nederlandse autoriteiten in Brussel fungeerde. De officieren van het Militair Gezag volgden op de voet: majoor H.J.H. Vullinghs, die het Provinciaal Militair Commissariaat voor Limburg droeg, en een tweede majoor, die als Eerste Toegevoegde Officier optrad.

Men betrok hetzelfde ‘Witte Huis’ aan het Vrijthof dat eerder de SS gehuisvest had.

Latour maakte op 18 september de aankomst van de tanks van het le Bataljon van de Hell on Wheels-divisie in Geleen mee vanuit de kelder van een armoedig boerderijtje in de oude dorpskern.

Hij was hier door Scheffers in de nacht van de spoorwegsabotage afgeleverd. Met de bewoners van de boerderij, een man van midden dertig, zijn hoogzwangere vrouw die duidelijk jonger was, en hun driejarig zoontje, had hij nauwelijks contact. Hij verliet de kelder eigenlijk nooit, hetgeen onder meer het gevolg was van een vergeefse poging om het jongetje bij zijn spel op het erf te helpen. Het kind was in de weer met een priktol en een zweep. Maar het laten draaien van de tol bleek te moeilijk en het manneke wilde zich overgeven aan het boetseren van figuren uit de paardevijgen die her en der lagen. Latour nam de zweep op om de behendigheid een keer te demonstreren, maar op hetzelfde moment zette het ventje, die dit blijkbaar als een inbreuk op zijn territorium beschouwde, een geweldige keel op. De moeder kwam op het gekrijs afhollen, trok haar jong naar zich toe en schold Latour die de hele reeks van gebeurtenissen met volledig onbegrip onderging, de huid vol. De boer had het moeten sussen en hij probeerde Latour duidelijk te maken dat zijn vrouw zeer angstig was wanneer er onderduikers in huis waren. Latour had op zijn beurt aangeboden om in ruil voor een fles drank permanent in de kelder te blijven, ongeïnteresseerd als hij was in de motieven van mensen die hij al vergeten was terwijl hij nog met hen te maken had. De boer had hem een fles slechte jenever gebracht die Latour in een paar dagen tijds voor de helft wegwerkte. Met het naderen van de Amerikaanse troepen kwam Geleen onder artillerievuur te liggen en was het boerengezin ge-

[p. 47]

dwongen bij Latour in de kelder een schuilplaats te zoeken. Het viel de vrouw niet gemakkelijk; zij wierp de luitenant woedende blikken toe wanneer hij de fles aan zijn mond zette, en hield haar kind angstvallig tegen haar gezwollen buik gedrukt. Geleen werd ontzet; 's middags liep Latour de twintig kilometer naar Maastricht met de bedoeling zich met de Nederlandse militaire autoriteiten, die hij overigens in Brussel vermoedde, in verbinding te stellen.

Hij passeerde Wijck via de Maasoever, langs de puinhopen van de huizen die tijdens een geallieerd bombardement getroffen waren in plaats van het feitelijke doel, de spoorbrug over de rivier; deze was uiteindelijk samen met de twee andere bruggen door Duits dynamiet vernietigd.

Latour liep ongehinderd door totdat hij bij de Servaasbrug kwam waarvan een deel van de overspanning nog behouden was gebleven.

Hier stond een man op wacht, een jongen eigenlijk nog, gekleed in een overall, met een oranje band met de letters OD om de linkerarm. Hij zwaaide een nadrukkelijke karabijn in Latours richting.

‘Heij is gen euversteekplaots,’ zei de wachtpost.

Latour vond de geweerloop wat overdreven en om de man gerust te stellen knoopte hij zijn jasje los zodat zijn uniform zichtbaar werd. De OD'er zwaaide hierop de karabijn omhoog en drukte de loop tegen Latours ademsappel.

‘Servé, iech höb ènne!’ schreeuwde hij naar de overkant van de wal. ‘Lech hob enne Pruus.’

Achter Latour rende iemand de straat over en hij voelde een tweede geweerloop onder zijn rechterschouderblad prikken. Een snelle hand gleed over zijn kleren en bleef steken bij de Colt in de okselholster.

De wachtpost duwde het geweer harder tegen Latours hals en haalde het pistool te voorschijn.

‘Zo, vuile Mof,’ siste de man strijdvaardig, plotseling overschakelend naar het Nederlands alsof dit voor de veronderstelde Duitser toegankelijker was dan het Maastrichtse dialect. ‘En waar gaat de reis naar toe?’

‘Ik ben geen Mof,’ zei Latour zo kalm als maar kon met een 9-mm-patroon op driekwart meter van zijn halsslagader verwijderd.

[p. 48]

De man trok zijn bovenlip van zijn konijnetanden terug om te laten zien hoe deze mededeling hem amuseerde. ‘Hè is gènne Pruus!’ grijnsde hij tegen de onzichtbare Servé. ‘Jij bent geen Mof, hè? Zeg eens: schoft!’

‘Schurftige smiechtige schoft,’ zei Latour, dankbaar voor elke lettergreep.

De verwarring was groot, maar de geweerlopen weken niet van hun plaats.

‘Papieren!’ Servé had een uitweg in de impasse ontdekt.

‘Jaja, papieren,’ herhaalde zijn collega. ‘Maar: rustig!’

Latour knoopte zijn borstzakje open, haalde zijn papieren te voorschijn en overhandigde deze aan de OD'er. Servé, eveneens een jonge kerel in een overall met een oranje armband, kwam nu achter Latours rug vandaan om diens identificatie mee te bestuderen.

Latour glimlachte inwendig. De karabijnen wezen nu naar de grond en de wachtpost had de Colt slechts losjes vast. Een snelle greep, een paar schoten en de OD'ers hadden geen moment meer om te beseffen aan welke onvoorzichtigheid zij hun opengereten borstkas te danken hadden. De twee mannen waren het vlug eens. Ze gingen zelfs in de houding staan.

‘Neem ons niet kwalijk, luitenant. Wij doen alleen onze plicht. We hebben opdracht te letten op vermomde NSB'ers, Moffen en zo meer.’

Latour kreeg zijn pistool en zijn papieren terug.

‘Hoe kom ik aan de overkant?’

‘Wat is precies uw bedoeling?’

Latour speelde de beledigde partij.

‘Kijk eens hier, heren. Het is al mooi genoeg dat jullie allerlei mensen om hun identificatie mogen vragen, al zwaaiend met jullie speelgoedgeweertjes. Hoe weet ik dat jullie zijn wat jullie voorgeven?

Hoe dan ook, ik hoef mijn missie niet met jullie te bespreken, is het wel? Daar zijn de militaire autoriteiten voor en daaraan leg ik verantwoording af, niet aan een stelletje pispalen bij een brug. Dus, geef eens antwoord op mijn vraag!’ Servé werd rood en zijn maat keek quasi nonchalant de andere kant op.

‘Nou, meneer... eh... luitenant,’ hakkelde Servé. ‘U kunt nog

[p. 49]

een eindje naar het zuiden lopen. Daar zijn de Ami's bezig met een pontonbrug. Als u wacht tot het uw beurt is, kunt u daar wel oversteken. Maar u kunt het ook hier proberen: de Maas staat er laag genoeg voor.’

‘En wat u dan ook nog moet weten...’ kwam de ander hem te hulp. ‘Het provinciale commando van het Nederlandse leger zit op het Vrijthof. Als u hier oversteekt, hoeft u alleen maar rechtdoor te lopen en dan komt u er vanzelf.’ Latour stopte zijn pistool weg en liep zonder te groeten naar de brug.

‘Eh... luitenant,’ klonk het voorzichtig achter hem. Servé deed een stap naar voren. ‘Wat er zojuist gebeurd is... zand erover?’ Latour draaide zich om en liet zich voorzichtig langs een getordeerde stalen balk naar beneden glijden. Hij waadde een paar meter door het water dat tot halverwege zijn dijen reikte en had aanzienlijk meer moeite om zijn natte schoenzolen houvast te laten vinden op de steile helling, omhoog naar het intacte deel van de brug.

Hij liep in de aangegeven richting en belandde meteen in de smalle donkere straten van de binnenstad. Hij trof er een onverwachte morbide sfeer aan.

Rood-wit-blauwe vlaggen hingen roerloos aan stokken en vensterbanken tegen de beschaduwde gevels. De vele etalages waren leeg of dichtgespijkerd, soms nog beplakt met half weggekrabde nationaal-socialistische pamfletten. Achter een van de winkelruiten werd een uiteengescheurde hakenkruisvlag getoond, een GI-helm er glorieus bovenop. Ernaast stond een wit karton met een stuntelig getekende hand die het V-teken maakte.

De straten zelf waren bezaaid met papier en allerlei afval. Her en der stonden groepjes mensen die ergens op schenen te wachten.

Latour was het pand al gepasseerd toen plotseling de voordeur ervan openvloog. Drie OD'ers dreven een man en een vrouw, beiden van middelbare leeftijd, naar buiten. De groepjes smolten samen en de omstanders drongen op het echtpaar af.

De man werd grijs in zijn gezicht en hij staarde met holle angstogen naar zijn belagers. Het bleef stil: het was immers volkomen duidelijk.

[p. 50]

Twee omstanders grepen de vrouw bij haar armen. Haar hoofd klapte naar voren. Een man, gekleed in een net wit jasje, zijn geplakt haar dicht tegen de schedel, tippelde naderbij. De schaar in zijn hand knipte open en dicht.

De kapper was kleiner dan de vrouw en iemand drukte haar hoofd nog dieper naar beneden. De kapper hief de schaar, klapperde er nog eens uitdrukkelijk mee zodat de omstanders zich van de perfecte staat van het instrument konden vergewissen en begon vervolgens willekeurig plukken haar tot dicht op de hoofdhuid van de vrouw weg te knippen. Haar echtgenoot bleef voor zich uitstaren, sloeg geen acht op de behandeling die zijn vrouw moest ondergaan. Hij zette met precieze gebaren zijn hoed op die echter onmiddellijk weer van zijn hoofd werd geslagen. Mensen begonnen nu te schreeuwen.

Latour liep verder naar het plein.