Het acces van Meijel

[p. 17]

2

Latour schrok wakker in de sensatie dat hij eindeloos viel. Hij keek recht in het gezicht van de man met wie hij gedurende de resterende nacht het hooi gedeeld had.

De man was nog jong, achter in de twintig, hooguit begin dertig.

‘Goedemorgen, captain,’ zei hij op opgewekte toon. ‘Waar is je bommenwerper gebleven?’

Hij had een hoge stem, bijna falset, die goed paste bij zijn lange nek en zijn vogelkop met de strak naar achteren gekamde zwarte haren die aan de basis van de schedel abrupt afgeknipt waren. Een donkere moedervlek op zijn bovenlip gaf zijn gezicht iets vrouwelijks mee.

Latour bekeek met overdreven aandacht zijn eigen burgerkleding. De man begreep hem vlug.

‘Geen alarm, captain. Ik heb van Frèns gehoord dat wij een militair te gast zouden krijgen. Er is dus geen sprake van verraad. Je moet het zien als een soort van waarschuwing aan mijn adres. Vermoedelijk zien ze me ervoor aan dat ik wild in het rond begin te hakken zodra er een vreemde in de buurt komt. Zie ik er zo bloeddorstig uit, captain?’

Hij zette een bril met een dun ijzeren montuur op zijn neus en keek Latour parmantig aan.

‘Jij bent de communist,’ constateerde deze, onaangedaan door de pose van de man.

‘Onder andere, onder andere,’ beaamde het vogelhoofd, nog steeds met half gespeelde opgewektheid. ‘Soms ben ik dit, soms ben ik dat. Maar op deze boerderij, in dit onderduikersnest, ben ik vooral de communist, dat is juist.’

‘En een onderduiker...’

‘En een onderduiker, uiteraard. Om de simpelste der redenen: Arbeitseinsatz.’

‘Een communist werkt niet graag.’ Zonder al te veel moeite had Latour het schampere taaltje van de man overgenomen.

‘Een communist werkt voor zijn leven graag,’ antwoordde

[p. 18]

de ander. ‘Vooral wanneer de arbeid zo'n fundamentele bijdrage aan het heil van de staat levert als bij de Edelgermanen met hun Ein Volk, Ein Reich, Ein Führer. Maar ik was van oordeel dat de bezetter het maar zonder mijn meerwaarde moest stellen. Beschouw het als mijn persoonlijke wraak na de Pruisenmoord op Liebknecht en Luxemburg.’

Latour knikte alsof hij het argument onderschreef.

‘Je komt van Maastricht?’

‘Ah, Maastricht, parel aan de Maas. Waar de mensen maar één intentie met het leven hebben: het voor zichzelf en voor de ander zo aangenaam mogelijk te maken.’

‘Ook als de ander een rooie is?’

‘Met echt gevaarlijke rooien heeft de Limburger geen ervaring, dus heb ik niet te klagen, dank u. Voor de oorlog speelden de communisten geen rol hier. De SDAP stond immers voor het onderdrukte volk op de barricades. Een paar mensen zijn in het begin van dit jaar pas begonnen met het verspreiden van de Waarheid door de provincie. En als het Duitse zwijn verdreven is...’ hij verviel in een pathetische spreektrant, ‘...zal uit deze kern de Commune van Maastricht groeien.’

Latour wist niet in hoeverre hij de uitspraken van de man serieus moest nemen. Hij plukte wat strootjes van zijn kleren en trok zijn jasje aan.

De communist irriteerde hem, maar hij paste ervoor het te laten merken. Bij het geringste teken van ergernis van zijn kant zou de man vast en zeker alleen nog maar onzin uitkramen.

‘Is hier ergens een kraan waar ik mijn kop onder kan steken?’

‘Ik zal het je laten zien, captain. Kom maar mee.’

Ze kropen de ladder af en staken het zonnige erf over. Latour hield even halt voor een slok uit zijn heupfles. De communist keek begerig.

‘Dat spijt me,’ zei Latour. ‘Het laatste restje.’

Hij borg de halfvolle flacon weer weg en grijnsde vriendelijk.

‘Dus jullie gaan in Maastricht binnenkort de revolutie prediken?’

‘In deze contreien is tweeduizend jaar te lang gepreekt. Wij

[p. 19]

vestigen de dictatuur van het proletariaat met het machinegeweer in de hand. Want - Marx en Engels hebben het lang geleden immers al aangegeven - de gehele sociale orde zoals deze tot nu toe heeft bestaan, moet gewelddadig omvergeworpen worden ten einde de bourgeoisie eindelijk haar macht te ontnemen...’

De communist verviel plotseling in een hoestbui die hem volledig de adem benam. Zijn gezicht werd blauwrood en een ader op zijn slaap zwol sterk op. Hij hikte zo lang door totdat een draad slijm van zijn onderlip afdroop. Toen diepte hij een grauwe lap op uit zijn broekzak en rochelde. Hij spoog iets in de lap, keek er even naar en borg de zakdoek vlug weg.

‘Dat was dan weer dat. Daar is de pomp.’

Boven een langgerekte trog die diende om het vee te drenken, hing een verroeste pomp. In het water dreef een dun groen waas van algen. Latour trok zijn jasje en zijn hemd uit.

‘Vertel jij eens wat, captain,’ zei de communist. ‘Hoe staat het bijvoorbeeld met de opmars van onze glorieuze gevechtstroepen? Enige kans dat ze de Hun binnen korte tijd definitief de nek kunnen omdraaien?’

‘Parijs is de vierentwintigste ontzet,’ antwoordde Latour en begon aan de pomp te zwengelen. ‘De geallieerden trekken nu door België op. Brussel zal eerdaags worden ingenomen. Wat daarna moet gebeuren is nog onduidelijk. Sommigen zeggen Antwerpen, anderen de Rijn.’

Hij stak zijn hoofd onder de waterstraal. Terwijl hij het water uit zijn oren schudde, hoorde hij de stem van de communist.

‘Wat zeg je? Ik heb water in mijn oren.’

‘Wat is jouw rol in dit alles, captain? Moet jij de rode loper uitleggen als Eisenhower toevallig Maastricht zou willen bezoeken?’

‘Een goeie opdracht,’ knikte Latour en produceerde een grijns. ‘Zo goed als elke andere.’

Hij wreef zijn huid droog met zijn hemd. Plotseling ontdekte hij in de deuropening van een van de stallen de ineengeschrompelde gestalte van een oude vrouw. Haar tandeloze kaken gaapten in een geluidloze lach. Beurtelings sloeg ze haar handen in elkaar en voor haar mond.

[p. 20]

De communist had haar ook gezien. Hij mepte op Latours rechterbiceps.

‘Kiek es, mooder,’ riep hij de vrouw toe. ‘Dit seen de soldaoteknok die oos oet de pratsj koome haole. Dat is vleisj, hè?’ De vrouw sloeg betrapt haar schort voor haar gezicht en vluchtte de stal in. Latour keek verbaasd naar de communist.

‘De moeder van Jacques en Frèns,’ verduidelijkte deze. ‘Als je je zestig jaar in weer en wind hebt afgejakkerd om de grond te bewerken, dan word je op het laatst zelf een soort van aardkluit.’

Latour trok zijn kleren weer aan. Het erf baadde in het morgenlicht. De eerste dag van september zou een warme zijn.

De ontbijttafel was verder leeg. De boeren waren een eerder tijdstip gewoon.

‘Jij zit hier al weer wat langer,’ zei Latour tussen twee happen grof brood met ranzig aandoende ham door. ‘Wat denk jij van verzetsmensen als Jacques en Frèns?’

‘Jij schijnt te willen dat ik overal een mening over vorm, captain. Ik weet niets van dit soort werk af, ik kan niks met mijn handen. Bovendien ben ik te schijterig om op mijn buik met een lading explosieven over een spoorrail te kruipen. Ik denk liever. Geestelijke weerbaarheid, snap je?’

‘Goed,’ knikte Latour lijdzaam. ‘Dit heb ik ter kennisgeving aangenomen. Nu nog een keer: Wat denk jij van Jacques en Frèns?’

‘Politiek naïef.’

Latour was verbijsterd. De man leek echter volkomen ernstig, de ogen achter het omijzerde brilleglas staarden vlak voor zich uit.

‘Hoe kun je geloven dat deze mannen geen politiek besef hebben, terwijl ze zich toch willens en wetens bij de ondergrondse gevoegd hebben?’

De communist snoof minachtend om zoveel onbegrip.

‘Verzet is verdomme nog lang geen bundeling van politiek bewustzijn. Dat is overduidelijk. Kijk, wat is het voordeel van deze oorlog? Dat het zo godsgruwelijk simpel in te zien is wie de goeden en wie de kwaden zijn! Alles wat Duits is, sla dood!

[p. 21]

Iedereen zal welke maatregel dan ook aanvaarden, mits die gericht is tegen Duitsland. Het volk beseft niet - omdat het uitdrukkelijk dom gehouden wordt - dat oorlog een wezenlijk onderdeel is van de kapitalistische maatschappij. Daarom heeft Marx deze oorlog al kunnen voorspellen.’

Hij knabbelde aan een stuk brood en doceerde verder.

‘Het kapitalisme beschrijft een kritiekloze woekering van de produktiekrachten binnen een bepaalde eigendomsverhouding. Als deze eigendomsverhouding niet op gezette tijden veranderd wordt, kan het op een gegeven moment leiden tot een rem op de ontwikkeling van de produktiemiddelen. Dan is de kiem voor sociale onrust gezaaid. Dus kiest de heerser voor een moedwillige vernietiging van de eigendomsverhouding door middel van een grootschalige oorlog. Zo voorkomt hij die andere oorlog, die een principiële bedreiging inhoudt, namelijk de klassenstrijd.’

Latour had de waterval van woorden over zich heen laten gaan.

‘Ik ben in jouw ogen natuurlijk niets anders dan een laffe collaborateur. En ik begrijp feitelijk nog niet de helft van wat je gezegd hebt.

Maar toch vraag ik me af of het niet veel eenvoudiger ligt. Duitsland heeft zich iets toegeëigend wat haar niet behoort en nu leveren de aangetaste naties gezamenlijk een geweldige inspanning om de vrijheid en de democratie te herstellen.’ Latour hoorde zichzelf met onbehagen aan. Hij meende zo ongeveer wat hij zei, tegelijkertijd beviel het hem niet dat hij zich liet uitdagen door een onberekenbaar warhoofd. En het lag zeker niet in zijn aard om dergelijke gezwollen frases uit te spreken.

Latour was een soldaat. Alleen zo zag hij zichzelf. Niets in zijn persoon overschreed de limieten van het soldaat-zijn, afgebakend binnen de feitelijkheid van het leger.

Legers waren er altijd geweest, en zouden er altijd zijn. Mieren en mensen hadden legers. Stammen en volkeren hadden legers. En zij gingen waar het nodig was.

Latour stelde zich - en stond zich niet anders toe - slechts drie kenmerken: discipline, oefening en inzicht. De beste soldaat kon deze in zich verenigen. In ieder geval de discipline maakte het leger werkbaar.

[p. 22]

Tijdens de officiersopleiding had de leraar hun voorgehouden dat een soldaat moest zijn als een vierzijdige piramide, de gemakkelijkst inpasbare vorm. De discipline vormde het grondvlak, een geoefend lijf en een toegepaste kennis de twee zichtbare vlakken. Het vierde facet, het onzichtbare, vormde de magische keerzijde. De fascinerende wereld na de uitbarsting van in toom gehouden krachten die een korenveld in mum van tijd konden veranderen in een poel van bloed en modder waarin stervenden heen en weer wentelden. Alle overige facetten waren overbodig en moesten weggeslepen worden.

Latour had verder geen ambitie. Hij vergeleek zich niet met anderen die slechter waren dan hij. En als hij er ontmoette die beter waren dan bestudeerde hij hun technieken. Dat was alles. Hij wilde uiteindelijk de kolonelsrang en een eigen bataljon. Hij zou het de discipline van de Duitse soldaten bijbrengen, en het de soepelheid en de perfecte uitrusting van de Amerikanen geven. De macht van een tank met de spieren van een luipaard. Vijfhonderd mannen met de wil en de kennis tot vechten, die aan zijn handbeweging genoeg hadden.

De aard van zijn opdracht beviel hem dan ook niet, maar er was geen keus. In deze oorlog bestond het Nederlandse leger alleen op papier. Slechts de individuele inzet kreeg een kans. ‘Democratie,’ sneerde de communist, die meegesleept was door zijn eigen betoog en Latours aarzeling niet peilde. ‘Een uitvinding die vijfentwintighonderd jaar geleden in een of andere Griekse stadsstaat wel aardig gefunctioneerd zal hebben, maar over het geheel genomen toch de grootste besodemieterij is die de mensheid naast het fabeltje van de Onbevlekte Ontvangenis kent. Is dat wat ze tegenwoordig in de kazernes onderwijzen, captain: vrijheid en democratie? De arrogantie, de erbarmungslose arrogantie! Wat is democratie, captain, wat wil dat zeggen?’

‘De vrijheid van het volk om zijn aanvoerders te kiezen en zo zelf te bepalen hoe zijn lot is,’ antwoordde Latour, die zich nu niet langer meer liet verleiden en de man vooral aan de praat wilde houden.

‘Goed zo, captain! De vrijheid om te kiezen. Het verwerpen van het ene idee, het ene leiderschap bijvoorbeeld, ten gunste van het andere. Na het zorgvuldig afwegen van de impli-

[p. 23]

caties van beide mogelijkheden, met behulp van een doorleefd inzicht in de problematiek. Voel je al hoe onzinnig de term “vrijheid” in dit verband is? Hoe moet dat arme moedertje daar in die schuur, die haar hele leven alleen maar modder, gras, varkens en meneer pastoor gekend heeft, iets verkrijgen dat op inzicht lijkt, terwijl de regenten er uitdrukkelijk belang bij hebben dat ze nog verder in de drek wegkruipt?’

Hij liep nu nerveus rond door de keuken, met korte stappen, gesticulerend met een gekromde rechterhand die nodig was om de woorden uit zijn keel te trekken.

‘Denk je niet dat er met die heilige vijand van je niet inmiddels een overeenkomst gesloten is om op een tactisch geschikt moment vrede te sluiten en vervolgens de werkelijke bedreiging, de Russische antichrist, te zamen te lijf te gaan? Het doel, een nieuwe eigendomsverhouding, is immers in de tussentijd bereikt; weg met de klassenstrijd!’

‘En wat ga je dan precies met dat machinegeweer in de Commune van Maastricht beginnen?’

‘De mensen bijbrengen wat werkelijke vrijheid inhoudt. Autoriteit corrumpeert, dat is mijn slogan. De Commune van Parijs heeft indertijd de les van Bakoenin niet geleerd, en het begrip “Staat” niet in de goot gekieperd. Daarom is ze mislukt.

Iedereen die aan de Staat gezag ontleent, komt in aanmerking voor de kogel, zo is dat. En de vrijheid om zo te oordelen weerspiegelt de morele onafhankelijkheid van het individu. De Commune van Maastricht zal het geweldige voorbeeld worden voor alle geknechte arbeiders!’

De volgende hoestkramp kneep zijn stem af. Zijn handen klauwden in zijn buik om de convulsies te bedwingen. Latour kon het niet langer meer aanzien, draaide de stop van zijn heupflacon en hield de alcohol onder de neus van de man. Deze haalde diep adem en goot de drank in zijn mond. ‘Het laatste restje, hè captain? Jij bent ook al vol kuiperij en bedrog. De democratie keert terug in het geteisterde land, dat is te merken. De soldaten marcheren nu weer voor gerechtigheid.

Maar het is een goede borrel, ik kan het weten.’

Hij gaf de fles terug. Latour veegde steels de hals schoon en nam zelf een teug.

[p. 24]

‘Men zal je je schietpartijen niet in dank afnemen. Je maakt geen schijn van kans. Men zal niet toestaan dat er een situatie van aanslagen en geweld ontstaat, terwijl er juist aan vier jaar ellende een eind gemaakt is. Met hoevelen zijn jullie eigenlijk, hoe hoog wordt de prijs?’

De communist grinnikte, nam zijn bril af en maakte de glazen zorgvuldig schoon.

‘Ik weet precies wat zij je zit af te vragen, captain. Mij verneuk je niet zo gemakkelijk. Jij wilt weten of mij alles ernst is, of er een communistische vijfde colonne bestaat die achter jullie rug zal toeslaan wanneer jullie samen met de Moffen Stalin gaan verraden.

Als dat al zo is, dan ga ik dat nog niet aan jouw neus hangen zodat jij het kunt overbrieven aan je generaal, je minister of weet ik wie.

En het kan me overigens niet verrekken of het volk mijn handelen begrijpt of niet. Als het op jullie aankomt, mag het volk drie dagen feestvieren wanneer Herr Hitler vertrokken is. Dan krijgt het een paar schoppen onder zijn kont en loopt het weer braaf in het gareel.’

‘Merkwaardig.’ Latour kon de speldeprik niet inhouden. ‘Je wilt het beste voor de mensen, en tegelijkertijd geef je blijk van minachting voor ze.’

De communist knikte.

‘Ik hou van het volk om zijn levenskracht; ik haat het om zijn domheid.’

Hij wilde de keuken uitlopen, maar bedacht zich.

‘Merk je dat ook op, captain? Als je een paar maal het woord “volk” herhaalt, lijkt het niet meer te bestaan. Alsof het voor je stem wegvlucht...’

Latour keek de magere figuur na en permitteerde zich een laatste ferme teug. De alcohol verhelderde het erf meer dan het zonlicht kon.