Komplot op volle zee

[p. 26]

Een geheimzinnige afspraak

Isaäc hijgt. Hij heeft zich meteen omgedraaid en schipper Claeszoon zo laten staan. Hij schiet in de drukke straatjes tussen de mensen door. - Een brief. Een brief uit Barbarije.

Hij glipt opzij in een hoop vuil, struikelt. Een kruiwagen kantelt bijna.

Hij rent alweer verder. Hij hoort hoe de kruier hem achternaroept en uitscheldt. Waarom maak je je druk man, denkt hij, je hield je wagen toch nog. Er viel toch niets op de grond. Maar dat weet hij niet zeker. Hij is zonder om te kijken doorgehold.

Vlugger. Vlugger.

Een brief. Een brief uit Barbarije, uit Algiers. Het moet een brief van oom Jakob zijn. Voor een gewoon zakenstuk had zijn vader hem niet laten zoeken. Oom Jakob. Het is moeilijk om je een oom voor te stellen die je zelf nooit gezien hebt, vindt hij. Nu negentien jaar geleden zijn zijn vader en diens broer uit Portugal gevlucht. Hun vlucht kwam eigenlijk al te laat. Want Isaäcs grootvader was kort daarvoor door de monniken van de inquisitie gegrepen omdat hij in zijn grote huis in Lissabon oude hebreeuwse boeken had. En terwijl zijn zoons nog konden vluchten, werd Isaäcs grootvader naar de brandstapel gesleept. Veroordeeld omdat hij geen goed katholiek zou zijn maar in het geheim nog leefde naar de joodse godsdienst. Van zijn vader weet hij dat het niet eens waar was. Pas in Amsterdam is Isaäcs vader naar de rabbi gegaan en naar de synagoge.

Halverwege een brughelling blijft hij staan en drukt zijn hand in zijn zij. Even haalt hij diep adem. Dan rent hij weer verder. Het moet erom gespannen hebben of de beide broers in de haven van Lissabon nog een schip konden vinden, dat heeft Isaäc uit de verhalen wel begrepen. Zijn vader heeft zich met zijn verloofde en haar ouders naar Holland kunnen inschepen. Maar oom Jakob kon alleen maar een schip krijgen dat naar de Middellandse Zee ging. Zo is hij met zijn gezin in Algiers terecht gekomen, waar hij tegenwoordig roofschepen uitrust. Vader en oom Jakob schrijven elkaar alweer jaren. Maar pas het laatste jaar heeft zijn vader er bij zijn broer op aangedrongen ook naar Amsterdam te komen. Ook al omdat het te gek is dat de ene broer koopvaardijschepen naar Italië uitrust terwijl de andere juist schepen laat varen om die te beroven. Zou

[p. 27]

oom Jakob nu inderdaad komen? Zoiets belangrijks moet het wel zijn.

Of is er iets verschrikkelijks gebeurd, iets...? Je kunt nooit weten immers. Overal kunnen de joden ineens vervolgd worden...

In volle vaart passeert hij hun dienstmeisje, dat onder een ver uitstekende luifel met een lange jongen staat te vrijen.

‘Isaäc! Isaäc!’ roept ze. Ze werkt zich los en laat de jongen met nog uitgespreide armen staan. ‘Isaäc!’ Ze holt hem achterna. ‘Isaäc! Jongeheer, u wordt gezocht!’

‘Weet ik al!’ schreeuwt hij achterom. Hij kan niet nagaan of ze hem verstaan heeft. Ze kan hem niet bijhouden natuurlijk, met die lange rokken.

Daar is hun huis. De deur staat open. Werktuigelijk drukt hij zijn hand een moment op de deurpost. Over de mezoezah, het kokertje waarin een velletje perkament met twee teksten uit het heilige boek, is opgerold.

Nou is hij binnen. Zijn stappen weerklinken in de stenen gang. Hij valt de kamer van zijn vader in als de deur vlak voor hij hem van zich af wil stoten al open zwaait.

‘Isaäc!’

‘... O que escreve o tio Jakob, pai?’ Gek, zelfs in de haast merkt Isaäc het nog, hij vraagt het automatisch in het Portugees. Toch heeft hij zoeven met Symen alleen Hollands gesproken. ‘Wat schrijft oom Jakob?’ Vanaf de trap en uit de keuken hoort hij zijn zusjes en broertje tekeer gaan: Ruth en Judith en zijn kleine broertje Levi. Ze hollen de gang in en verdringen elkaarvoor de open kamerdeur. ‘Isaäc, Isaäc!’-ze roepen het door elkaar - ‘Waar zat je? Je werd gezocht. Waarom was je niet thuis? We zochten je. Er is een brief, Isaäc.’

Allemaal dingen die hij al weet. Maar ze tetteren ook niet zo om hem. Ze zoeken gewoon een aanleiding om te blijven staan. Omdat ze nieuwsgierig zijn. Omdat ze ook willen weten wat oom Jakob geschreven heeft. Vader wenkt ze weg te gaan. Maar pas als moeder erbij komt, gaan ze mopperend mee.

‘Vader moet eerst met Isaäc praten, jullie horen het straks wel,’ hoort hij haar zeggen.

Isaäc staat stokstijf. Zou hij iets belangrijks mogen doen? Zou hij, zou hij iets mogen besluiten, helemaal zelf?

Maar Ruth gaat tegen moeder in. Isaäc hoort al haar woorden precies voor hij de deur dichtdoet.

[p. 28]

‘Waarom mag hij het eerst horen? Hij is maar twee jaar ouder dan ik,’ zegt ze. ‘Hij is toch nog lang niet groot. Hij is nog niet eens bar mitswa!’ En het is waar. Hij is nog geen dertien. Pas dan zal hij in de synagoge voor een volwassene tellen.

Isaäc kijkt naar zijn vader. Die speelt met zijn kanten kraag terwijl hij met zijn andere hand de brief vasthoudt. Plechtig zegt hij: ‘Oom Jakob zal komen.’

‘Ja!’ Hé, waarom is hij nou opgewonden en blij? Alleen om iemand die hij nog nooit gezien heeft?

‘Oom Jakob heeft tante en de nichten al naar Venetië gestuurd. Zij zullen daar wachten tot ze bericht krijgen dat hij veilig in Amsterdam is aangeland.’ Zijn vader wacht even. ‘En jij, Isaäc, mijn zoon, jij zult je oom gaan halen.’

‘Ik...!?’

Isaäc is verbijsterd. En als hij zijn mond opent om nog wat te zeggen, doet hij hem onmiddellijk weer dicht omdat hij toch niks weet.

Vader blijkt de zaak al helemaal geregeld te hebben. ‘De Silvere Dolphyn’, hun nieuwe schip, zal zo mogelijk morgen al vertrekken. Op zijn weg naar Italië zal het de beruchte haven van Cork in Zuid-Ierland aandoen. In dat toevluchtsoord voor zeeschuimers ligt bij de Engelse gouverneur van de stad een gesloten brief van zijn oom. Pas daarin wordt precies de plaats gesproken waar Isaäc zijn oom zal ontmoeten.

Zodra ‘De Silvere Dolphyn’ is uitgevaren stuurt zijn vader over land een bericht naar zijn oom, zodat die van de tijd waarop ze ongeveer zullen aankomen op de hoogte is.

Helemaal over land gaat vaders brief natuurlijk niet, bedenkt Isaäc. Hij gaat over Keulen naar Venetië, of naar Genua. En vandaar wordt hij over de Middellandse Zee naar Algiers gebracht. Maar, zo'n brief gaat in ieder geval sneller dan het schip waar hij mee vaart.

‘Jee, wat een reis,’ zucht hij. ‘Niemand van de Hollandse jongens heeft nog zo'n tocht gemaakt.’

Zijn vader lacht. ‘Er komt nog iets bij. Je leert in Italië meteen onze relaties persoonlijk kennen. Dat is altijd goed als je later zelf koopman en reder bent.’ Hij strijkt het papier nog eens glad en laat Isaäc een klein stukje Hollands zien, waarmee de verder in het Portugees geschreven, brief begint. Oom Jakob leert al tijden van een Hoornse schipper die hij in dienst heeft, iets van de taal. ‘Omme er makkelijk int natte land commercie ofte handel te kunnen voeren,’ zoals hij schrijft.

[p. 29]

Isaäc knikt. In de laatste brieven stonden al steeds een paar Hollandse regels. Maar de fouten worden minder, dat is duidelijk. Alleen die afspraak die zijn oom maakt, dat Isaäc pas in Ierland zal weten waar hij hem halen kan. Nee, die begrijpt hij niet helemaal.

Zijn vader vindt het minder vreemd. Ook al zijn de voorzorgen van zijn broer voor hem nogal pijnlijk. ‘Je grootvader, Isaäc,’ legt hij uit, ‘werd in Portugal door een brief van zijn beste vriend in de val gelokt. De man was gemarteld. Hij werd gedwongen. Maar het kostte je grootvader het leven... Portugal... de minste aanleiding was voldoende,’ hij spreekt zacht voor zich uit. ‘Het ging er niet eens om of we wel goed katholiek waren. Om geld ging het. Om alles wat we hadden. Geld voor onze bescherming, en toch joegen ze ons op. Geld om nog een week te mogen blijven, een week, in een land waar we al eeuwen woonden. Geld om weg te mogen, geld, geld... en als je niets meer had...’ Vader schudt ineens zijn hoofd. ‘Het is waar. Je hebt het niet meegemaakt. Jij bent hier geboren.’

‘Maar het is onzin van oom Jakob, vader. Iedereen weet dat wij hier vrij kunnen leven.’

Zijn vader knikt. Ja, zij weten het, geeft hij toe. Maar hoe moet oom Jakob vanuit Algiers oordelen of de zaken niet te mooi worden voorgesteld? Door zijn vlucht uit Portugal is hij al wantrouwend geworden. En het leven in Algiers, die roofstad, met zijn oplichterijen, geweld en intriges, heeft hem nog voorzichtiger gemaakt.

‘Toch blijft het een geheimzinnige afspraak,’ vindt Isaäc.

's Middags, nadat zijn zusjes en broertjes het hele verhaal onder de noen hebben gehoord, gaat Isaäc met zijn vader mee. Eerst kijken ze of de lading van ‘de Bruynvis’ wel voorzichtig wordt gelost. Ook neemt zijn vader alvast de schade op.

Daarna gaan ze naar de reperatiewerf waar een ander schip van zijn vader, ‘De Graeuw Arent’, op het water ervoor wordt schoongebrand. ‘De Graeuw Arent’ is langs de dikke mast van een zware platte schuit, een onderlegger, scheefgetrokken. ‘Gekrengd,’ zoals de werfbaas zegt. De met schelpen en alg begroeide bodem rijst schuin uit het water omhoog. Er liggen vlotten langs. Mannen schrapen en hakken met lange ijzers de groene baard los. Ondertussen stoken de breeuwers op hun vlot, bij het al schoongemaakte stuk, hun breeuwvuurtjes. Uit de potten gesmolten pek stijgt een dikke walm op.

[p. 30]

Isaäcs vader beveelt de werfbaas ‘De Graeuw Arent’ verder om te halen, zodat ook de kiel zichtbaar wordt. De man loopt naar de oever. Zijn stem klinkt luid over het water. Zijn gelapte wollen broek zit onder de zwarte vegen, ziet Isaäc. Ook zijn klompen zien zwart. En dotjes touwpluis en vlas kleven langs de onderkant. De mannen op de vlotten staken hun werk. Ze klimmen naar de onderlegger om de takels nog eens extra aan te draaien.

‘Let altijd goed op,’ zegt zijn vader als ze de werf aflopen, ‘dat ze je schip tot aan de kiel schoonkrabben. Al dat vuil dat blijft hangen, remt de snelheid maar.’

Op de terugweg naar huis vertelt Isaäc van zijn ontmoeting met koopman Van Wansinck. Natuurlijk ook van diens poging om Isaäc uit te horen of Da Costa Silva geld zou steken in de nieuwe West-Indische Compagnie.

Zijn vader lacht erom. Even schitteren zijn ogen. ‘Ja,’ weer streelt hij zijn sierlijk over zijn mantel geplooide kraag, ‘als je koopman Van Wansinck nog ziet, kun je hem zeggen dat ik het zeker overweeg. Dat ik er zelfs al baar geld voor ter beschikking houd.’

Isaäc knikt.

‘Laat alleen niet merken dat ik het je apart heb gezegd,’ waarschuwt zijn vader nog.

‘Nee, natuurlijk niet.’ Dat weet hij best. Vanmorgen is hij ook heel voorzichtig geweest. Zoals dat een goed koopman past. ‘Ik ga toch nog even naar Symen,’ zegt hij. Hij herinnert zich ineens dat ze 's middags afgesproken hadden. Maar er is zoveel veranderd. Hij gaat op reis. Hij. Hij zelf. Met al dat kijken en controleren is hij het nog bijna vergeten. Terwijl hij morgen al vertrekt, beseft hij het nog nauwelijks.

Toch gaat hij, op het eind van de middag, niet meteen naar Symen. Eerst probeert hij of Ruben nu thuis is. Hij heeft geluk. De jongen doet zelf open.

‘Ik... Ik ga op reis.’ Hij wil meteen losbarsten en vertellen. Maar de ander is minstens even opgewonden. Ruben luistert niet, hij sleept hem mee naar de achterkamer. Daar branden op de schuine leestafel die Rubens vader voor zijn zoon heeft laten maken, al een paar kaarsen.

‘Kijk eens, kijk eens,’ Ruben pakt er nog een kaars bij. Een groot boek ligt gesloten in het licht. Op de dikke leren kaft glanzen gouden hebreeuwse letters. Ook schitteren soms de in donkere lak opgezette tekens.

[p. 31]

‘Het komt helemaal uit Smyrna, uit het Turkeland,’ vertelt Ruben. ‘Het is de talmoed.’ Daarin staan de joodse wetten die de rabbijnen meer dan duizend jaar geleden hebben opgesteld. Hij slaat het boek open en wijst op de hebreeuwse tekens.

Als Isaäc weer buiten staat, merkt hij dat het al schemert.

‘Waarvoor kwam je eigenlijk?’ vraagt Ruben opeens naast hem op de stoep.

‘O...’ Isaäc antwoordt mat, hij is nog met zijn gedachten bij de versierde letters waar Ruben langzaam met zijn vingers langsstreek als hij de woorden hakkelend in het Portugees vertaalde. ‘O, ik ga morgen op reis.’

Maar hij kan er nu niet over praten. Niet tegen Ruben. Bovendien, hij heeft al niet veel tijd om nog naar Symen te gaan. ‘Dag.’ Hij holt weg. De gracht af.

Als hij langs de Montelbaenstoren wil rennen, zit daar een jongen. Met repen zeildoek om zijn voeten gewikkeld. Met wittig blond haar. Zonder een woord te zeggen steekt die zijn hand uit.

Een bedelaar. Je mag geen bedelaar weigeren de avond voor je op reis gaat, schiet opeens door Isaäc heen. Hij kan zich niet herinneren dat iemand het ooit tegen hem gezegd heeft. Het is iets dat hij zelf voelt. Of je door de uitgestoken hand weg te stoten het gevaar naar je toe lokt. Snel trekt hij zijn beurs en werpt de jongen een oordstuk toe.

‘God zal het u lonen.’

Die bedelaars zeggen ook altijd hetzelfde. Isaäc stopt even. Hij lacht.

‘Wens me liever een goeie reis. Ik ga een echte reis maken.’ Hij loopt alweer door. De ander schreeuwt hem nog iets achterna. Een gelukwens? Hij verstaat het niet goed.

Symen is opgetogen. Hij trekt Isaäc mee naar de keuken van waaruit je door de tuin een onbebouwd stuk Prinsengracht kunt zien. ‘Isaäc gaat op reis met zijn vaders nieuwe schip, naar Italië en naar Barbarije,’ ratelt hij tegen zijn vader.

Koopman Van Wansinck, die over de rug van zijn vrouw en dienstmeid in de potten stond te kijken, draait zich om. ‘Dag Isaäc. Nou, nou. Vertrouwt je vader zoveel zaken van gewicht al aan een jongen toe?’ Zijn stem klinkt verbaasd.

Isaäc schudt zijn hoofd. ‘Ik ga eigenlijk mijn oom halen, meneer,’ legt hij uit.

Symens moeder komt naast haar man staan. ‘Och God, zo'n jongen.

[p. 32]

Zo'n kind nog, op zo'n gevaarlijke zee.’

Van Wansinck snuift aan haar witte hoofdkap. ‘Mmm lekker. Ik ben pas tevreden als de bak- en braadlucht in je haar hangt.’

‘Helemaal niet gevaarlijk,’ beweert Symen. ‘Als je maar een goed schip hebt. En een goeie bemanning. En hij gaat met zijn vaders nieuwste schip waarvan de dolfijn op de boeg door een echte beeldhouwer is gesneden. Mooi hoor.’

Hij staat even stil naar de met zand bestrooide planken te kijken. Dan trekt hij Isaäc mee naar de kast tegenover het fornuis. ‘Maar wij hebben ook iets nieuws.’ Hij trekt een lade open. Allerlei blinkende lepels liggen keurig naast elkaar. ‘Zijn van echt zilver hoor. Vorige week van de zilversmid gekomen.’ Tegelijk haalt hij een andere lade naar zich toe. Vier zilveren schaaltjes zijn op een reep linnen gelegd. Op de randen zijn kleine mannetjes in het metaal gedreven. In de bodem van alle vier een scheepje.

Isaäc pakt er een op.

‘Zo, zo, dus de zoon gaat nu alvast bekijken hoe fortuinlijk de Straatvaart is,’ knikt Van Wansinck. Zijn buik beweegt erbij.

‘Iets van de zaken hoor ik al te weten,’ zegt Isaäc, ‘net als Symen.’

‘Ja, ja.’ Van Wansinck pakt een stuk gekruid maar nog rauw gehakt van de houten tafel en steekt dat in zijn mond. ‘Maar in de kwestie van de nieuwe Compagnie heeft hij je toch niet gekend?’

‘Ach.’ Isaäc trekt een peinzend gezicht of hij diep nadenkt. ‘Vanmiddag hoorde ik vader tegen Samuel, onze klerk, zeggen dat het baar geld gereserveerd diende te worden voor de Westindische zaak. Misschien dat vader daarmee de Compagnie bedoelde.’

Van Wansinck slikt de hap door. ‘Hij zei natuurlijk niet hoeveel het was?’

Gelijk wil hij een nieuwe sliert van het gehakt trekken, maar de dienstmeid ritst de grote bol onder zijn handen weg.

Isaäc schudt zijn hoofd. Om zijn lachje te verbergen, zet hij gauw het schaaltje terug.

‘Hé, kijk nou eens!’ De vrouw heeft zich over de la gebogen en vist er een met goud geborduurde beurs uit. ‘Die heb ik nou de hele middag al gezocht.’

‘Ach, u bent altijd uw beurs kwijt,’ spot Symen.

De vrouw laat Isaäc de beurs zien. ‘Mooi hè?’ Op de onderkant van de beurs is met kleine steekjes gouddraad een scheepje genaaid. Er staan

[p. 33]

kleine lettertjes in een halve cirkel omheen: Ick en blijff dryfven. Zij draait zich naar haar man. ‘Ik had vanmiddag nog wel naar de kaarsenmaker willen gaan.’

Maar hij haalt zijn schouders op. ‘Ik ben alleen tevreden als de bak- en braadlucht in je haar hangt. Al dat geslenter in de stad dient nergens toe.’

‘Als je maar weet dat we vannacht nog maar een klein stompje kaars in de blaker hebben,’ waarschuwt zijn vrouw.

Isaäc moet erom lachen. Hij zegt dat het immers niet hinder! De kandelaar met de kaars heb je alleen nodig als je naar de bedstee gaat, verder niet.

Maar nu begint Symen te giechelen.

Zijn moeder schudt haar hoofd. ‘Nee,’ legt ze Isaäc uit. ‘Nee, mijn man heeft 's nachts vaak een leeg gevoel. Dan is het eten hem niet genoeg geweest, hij kan wat hebben hoor, maar in de drukte heeft hij toch niet voldoende tot zich genomen. En 's nachts hoor ik hem wel de trap afgaan. Naar de keuken, wat ik zeg. En ik weet dat, ik zorg vanzelfsprekend altijd dat er koud vlees is en brood en kaas. Als zo'n man nou honger heeft hè, als hij nou honger heeft door de drukte, dan zou het toch onnatuur zijn als ik niet zorgde dat er wat was. Zo 's nachts. 's Nachts als hij zich leeg voelt.’

Van Wansincks purperen gezicht is nu nog roder geworden.

Isaäc neemt haastig afscheid.