Komplot op volle zee

[p. 14]

Derck Cleynhandt vlucht

Het is pas licht geworden. Maar sinds de ochtendschemering zijn de mannen in de droogscheerderswerkplaats, waar de ruwe pasgeweven stoffen worden gladgeknipt, al bezig. En vanuit de katoendrukkerij, waar de lappen en garens in verfkuipen worden gekleurd, drijven de stoomwolken naar buiten.

Derck is naar het pakhuis gestuurd om een tonnetje zwartsel te halen. Gapend is hij even gaan zitten. En toen op de stenen gegleden. Zijn hoofd tegen het hout. Hij slaapt.

Een wever komt met een rol stof op zijn rug de straat in. Voorzichtig legt hij het pak buiten op een tafel naast de deur van de manufactuur, de fabriek. Hij roept.

Het duurt even. Dan komt, in zijn ogen wrijvend, de keurder naar buiten.

‘Wat ben je vroeg, Caspaer,’ zegt hij nors. Hij schuift zijn oude pothoedje naar achteren, krabt zich en rolt de stof uit. Hij bekijkt het ingewikkelde bloempatroon. Onmiddellijk ziet hij twee fouten.

‘Wat moet ik met die troep?’ snauwt hij en hij verfrommelt de stof. ‘Denk je dat de heer lakenreder je daarvoor zijn dure garens geeft? En wil je voor dat broddelwerk soms nog geld hebben ook?’

De wever verontschuldigt zich. Er was toch haast bij, zegt hij. Daarom heeft hij 's nachts doorgewerkt. Bij zijn oliepitje. Hij dacht echt dat hij alles gezien had.

Even schrikt Derck wakker. Hij tilt zijn hoofd op en kijkt door de halfopenstaande pakhuisdeur naar buiten. Hij ziet de mannen tegenover elkaar staan. Dommelig vangt hij iets op van de ruzie. Sluit zijn ogen weer. Hij droomt.

Ineens is hij terug in Brabant; hij staat naast zijn vader voor hun boerderij. Achter hen huilt zijn moeder. Zijn vader protesteert tegen de hopman van de prinselijke troepen. Hij wil hun twee koeien terug, die de soldaten juist het besneeuwde erf afdrijven. Al te hard durft hij niet tekeer te gaan. Soldaten zijn nooit te vertrouwen, aan welke kant ze ook staan. De aanvoerder trekt zich trouwens niets van hem aan. Hij stoot Dercks vader opzij. ‘Je koeien zijn gevorderd voor prins Maurits, man. Voor het garnizoen te Breda.’ Dan duikt Dercks oudste broer op, voor de koeien op

[p. 15]

de weg. Hij licht een van de soldaten een beentje. Maar de ander slaat hem met de achterkant van zijn piek op de grond. Derck kreunt. Waarom droomt hij het toch steeds weer? Elke keer ziet hij weer hoe hun koeien werden weggehaald. Een moment knippert hij met zijn ogen. Dan vertrekt zijn mond en knijpt hij zijn handen tot vuisten. Hij zakt weer dieper weg in de slaap. En nu ligt hij op de grond en niet zijn broer, gek, de weg is geen modderig pad meer. Nee, hij ligt op klinkers. De koeien loeien en schudden hun koppen. Hij schopt uit alle macht naar de soldaat, die zich naar hem toebuigt. De man ranselt op hem in met de schacht van zijn piek.

‘Au! Au!’ Derck gilt. Ineens is hij klaarwakker. De opzichter van de werkplaats staat voor hem. Hij heft juist zijn stok weer op. Derck wentelt zich op zijn zij en rolt weg. De stok stuit met een klap terug van het tonnetje.

‘Stomme boerenhond. Hier, dat zwartsel naar de ververij. Je moest al bij de droogscheerders zijn. Die kerels komen om in hun stof. Sta op. Slapen doe je in je eigen tijd, pummel.’

De lange man buigt zich en begint rochelend te hoesten. Hij loopt paars aan. Maar hoe benauwd hij het ook heeft, hij blijft naar Derck loeren. De stok zwaait in zijn hand.

‘Het was zo laat gisteren.’ Dercks stem piept. Met moeite onderdrukt hij een opkomende geeuw.

‘Hè, hè, wat denk je eigenlijk wel? Ze slepen je niet hierheen om te slapen. Van de boerenbrabant naar Leiden. De lakenreder heeft vijf dukaten voor je betaald, daar wil hij wat voor terugzien.’

‘Vijf...?’ Derck voelt hoe zijn spieren zich spannen. Het gaat buiten hem om.

‘Pak het zwartsel.’ De opzichter hoest weer. Hij trekt zijn nek tussen zijn magere schouders. Zijn halfkale hoofd schokt. Met zijn mouw veegt hij lichtrood slijm van zijn mond. Stram buigt Derck zich over de ton.

‘Vijf dukaten,’ mompelt hij. Vijf, maar hij weet zeker dat zijn vader maar één dukaat heeft gekregen toen hij hem verhuurde. Zo was het toch. Een week nadat zijn vaders koeien waren weggehaald, was de ronselaar in het dorp gekomen. Die had al een stoet jongens bij zich. En hij wist alles van het gevorderde vee. Hij zei dat hij zou helpen. Hij trakteerde op bier. En de ronselaar liet geld zien. Er waren meer ouders die hun kinderen verhuurden voor de manifacturen in Leiden en Gouda, wist Derck, net als zijn vader. Hij had erbij gestaan toen de ronselaar zijn

[p. 16]

vader betaalde. Maar dat was één dukaat geweest, één, één enkele en niet meer.

De opzichter grinnikt. ‘Heeft de ronselaar jullie soms afgezet, die boerensukkel van een vader van je?’ hoont hij. En zijn stok zwiept door de lucht.

Derck hoort het hout aangieren. Nu kan hij niet meer uit de weg. Het hout snijdt over zijn rug. Hij kreunt. Zijn blote voeten glijden uit op de stenen. Dan heeft hij zich omgedraaid. Hij stompt de lange man in zijn maag. Trapt naar zijn schenen. Gilt. Krabt. Bijt de hand stuk die de stok vasthoudt. Hij springt weg. Of werd hij gestompt? Hij weet het niet. Het lijkt of hij geen pijn meer voelt. Half vallend tolt hij langs de pakhuisdeur de straat op.

‘Hier, dat adder!’

De keurder, die nu de rol stof in zijn armen heeft, schuift achter de tafel vandaan. Derck is hem al voorbij.

De opzichter blijft hijgend en hoestend staan. Toch hoort Derck nog voetstappen achter zich. Snel kijkt hij om. De wever zit hem op zijn hielen.

‘Kom terug jongen. Kom toch terug. De rakkers krijgen je toch.’

Ja, in Leiden, denkt Derck. Alleen, hij is niet van plan in Leiden te blijven. Hij slaat rechtsaf een smalle steeg in. Bij een volgende hoek links. De straten hier zijn nog niet geplaveid. De modder spat op. In een scherpe bocht glijdt de wever uit. ‘Houdt 'm, houdt 'm!’ begint hij te roepen. Weer schiet Derck een andere straat in. En meteen drukt hij zich plat tegen de muur. Nu komt ook de wever eraan. Hij gaat niet zo snel meer. In een sukkeldrafje passeert hij Derck, die snel terugloopt.

De man ging alleen achter me aan om in een goed blaadje te komen, bedenkt hij. Wat kan het hem schelen dat ik wegloop. Bij de lakenreder, die hem net zo goed afzet. Hij heeft de wevers toch horen klagen. Soms. Als ze dachten dat niemand hen horen kon. Maar hij blijft niet in Leiden. Hij gaat naar Amsterdam. Daar gaat hij geld verdienen. Voor twee koeien. En die gaat hij zelf thuisbrengen.

De steeg mondt weer uit op een brede met klinkers geplaveide grachtkant. Snel kijkt hij rond. Geen achtervolgers zo te zien. Zo rustig mogelijk wandelt hij in de richting van de poort. Maar telkens als hij ergens een gil of schreeuw hoort, schrikt hij weer.

Bij de stadspoort is het niet erg druk. Twee soldeniers staan op hun musketten geleund naast de doorgang. Ze praten. Ze letten niet erg op. Soms

[p. 17]

lopen ze even heen en weer. Jaloers kijkt Derck naar hun hoge laarzen met wijde kappen.

Zal hij zo langs ze lopen? Hij weifelt. Ze zullen waarschijnlijk niet eens naar hem kijken. Maar als ze wat vragen, omdat ze toch wat aan hem merken, horen ze aan zijn spraak dat hij Brabander is. Snappen ze zo dat hij er vandoor is gegaan.

Achter hem verschijnen drie platte wagens. Daar tussen loopt een brede grijze man met tien, twaalf jongens om zich heen. Ouder dan hij. Met nog goeie zwartlakense kleren. Een heeft zelfs een brede lichtbruine hoed. De man leest voor uit een boek.

Derck glipt met ze mee. Hij hoopt dat de soldaten hem achter de jongens niet zullen zien. Hij trilt. Hij lijkt wel te moeten overgeven. Aan iets anders denken... Nou kan hij niet misselijk worden, dan mislukt het... Hij begrijpt niet wat de man zegt... Het is donker: hij loopt onder de poort. En niemand roept hem. Het is licht. Hij knippert met zijn ogen. Hij loopt over de brug. De wielen van de wagens voor en achter hem ratelen over de planken. Hij kijkt naar het opkomende riet langs de vestinggracht.

De man en de jongens volgen een smal graspad langs de oever. De man praat maar.

Hij gaat rechtdoor, beslist hij. Het lijkt hem het beste het brede karrespoor te volgen. Dan draait Derck zich nog even om. De wallen liggen achter hem. Hij is buiten Leiden.

Vanaf de weg ziet hij een trekschuit varen. Eerst denkt hij het over het jaagpad sjokkend paard makkelijk bij te kunnen houden. Langzamerhand raakt hij echter achter. Die lui gaan lekker snel, denkt hij. En ze hoeven niks te doen. Ze laten zich maar trekken. Tot aan de Haarlemmermeer. Daar stappen ze over in een smakschuit, die ze in een paar uur naar Amsterdam of Haarlem zeilt.

Wat later kan hij zelf meerijden met een voerman, die een wagen met kaas naar Uithoorn rijdt. Als hij op de bok klimt, wijst de ander op zijn voeten.

‘Heb je geen klompen, jongen?’

Derck kijkt omlaag. Ze zijn opgezwollen, ziet hij. Hij schudt zijn hoofd. ‘Nee, ze zijn kapotgegaan.’ Tijdens de tocht met de ronselaar naar Leiden; maar dat vertelt hij er niet bij.

De man vraagt niet verder. Hij is nog jong. Telkens als hij meisjes op

[p. 18]

het land ziet, laat hij zijn zweep klappen. Zijn paard is het kennelijk gewend. Het beest trekt zich van de knallen tenminste niets aan. Terwijl de ander tussendoor over zijn kazen vertelt, dat je hoogstens een kaas op een andere mag stapelen en hoe je ze moet afdekken, rijdt de wagen langzaam over de kronkelende veendijk. Soms rijden ze op een strookje land tussen de plassen.

‘Het meer vreet steeds grotere stukken land weg,’ beweert de voerman. Hij wijst diepe inhammen waar de grond is afgekalfd en in de Haarlemmermeer verdwenen. Op een piek is ook de dijk aangetast. Voorzichtig ment hij het paard langs het gat.

Tegen twaalven is Derck in Uithoorn. Bij het afscheid geeft de voerman hem een paar repen oud dekzeil om die om zijn voeten te wikkelen.

De rest van de tocht kan hij telkens kleine stukken met boeren meerijden. 's Middags, al bij Ouderkerk, mag hij instappen op een groentepraam van een boerin. Als hulp. Hij moet op het kleine zeil letten, maar brengt er niet veel van terecht. De vrouw wordt kwaad. Een paar maal dreigt ze hem weer op de oever van de Amstel af te zetten. Ze doet het niet. Al geeft ze hem ook niets te eten mee, als ze hem midden in Amsterdam op de groenmarkt afzet.

Het is druk. De mensen letten niet op hem en dringen hem opzij. Een paar keer raakt hij bijna onder een platte kar, die juist van een van de hoge bruggen omlaag schiet. Hij heeft honger. Zijn voeten doen pijn.

Bij een hoge los aan een gracht staande toren leunt hij tegen de muur. Als vanzelf zakt hij op zijn hurken. Hij rilt. Het is stiller geworden. De mensen zitten aan hun avondmaal zeker. Want de noenstick, zo drie uur 's middags, is al lang voorbij. Weer voelt hij zijn honger. Hij smakt.

Langs de grachtkant klinken vlugge stappen. Hij kijkt op. Een rijke jongen, net zo oud als hij. Schoenen met strikken, blauwe kousen, een gele satijnen pofbroek, een dik wambuis met geel satijnen mouwen. Onder zijn hoed krult zwart haar vandaan.

Als vanzelf steekt Derck zijn hand uit, zoals hij de bedelaars in Leiden heeft zien doen. De jongen haalt zijn beurs te voorschijn en gooit hem een oordstuk toe.

Derck raapt het koperen muntje op. ‘God zal het u lonen,’ zegt hij vlug. Ook hierin doet hij de bedelaars precies na.

De jongen houdt even in. ‘Wens me liever een goeie reis,’ lacht hij. ‘Ik ga een echte reis maken.’ Hij loopt alweer door.

[p. 19]

[p. 20]

‘Goeie reis, jongeheer!’ roept Derck hem na. Maar de ander kijkt niet om.

Derck draait het geldstuk tussen zijn vingers. Hij schaamt zich en verbaast zich tegelijkertijd dat hij het gedurfd heeft. Terwijl iedereen hem toch omver liep en niemand naar hem keek. Het koper glimt. Nu kan hij in elk geval een stuk brood kopen of een kleine kroes dun bier. Want dorst heeft hij ook. Of, het oordje nog verdelen? Voor één duit een brokje brood kopen en de laatste duit besteden aan een paar slokken water bij een waterverkoopster?

Hij zou er ook nog wat bij kunnen bedelen.

Ineens heeft hij het minder koud. Hij staat op en loopt een straat in. Mensen zo aanspreken durft hij toch eigenlijk niet meer, merkt hij. Een paar mannen laat hij zo passeren. Hij komt langs een herberg. Een wijnkan hangt aan de gevel. Hij aarzelt en loopt door. Een paar stegen verder staat bij een drinklokaal de deur open. Binnen is het propvol. De warmte slaat je tegemoet.

Vlak bij de ingang zitten drie mannen. Elk met een hoge kroes bier voor zich. De man die het hardste praat is lang. Hij ziet er ontevreden uit. Derck schrikt. Hij kijkt zoals de soldaten die hun koeien weghaalden. Gluiperig, gemeen. En de magere vent naast hem lijkt ook niet te vertrouwen. Maar die derde, die zo'n beetje zit te mompelen, zou die hem niks willen geven?

Voorzichtig schuift Derck de kroeg in, naar hem toe.

Ja, de man heeft hem gezien. Maar de twee anderen ook.

‘Een stukje brood, sinjeuren,’ smeekt Derck gauw. ‘Of een paar duiten.’

Hij voelt zich gloeiend rood worden.

‘Donder op. Hier valt niks te bedelen.’ De lange staat op.

‘Een beetje brood.’

‘Brood, daar word je maar vet van,’ grijnst de magere. ‘Is het niet, Harmen?’ sist hij snel omhoog naar zijn maat.

‘Ik heb honger,’ stamelt Derck. ‘Ik kom uit Leiden gelopen.’

‘Dan loop je maar weer terug.’ De man dringt zich om de tafel en trapt naar hem. Hij heeft lange benen.

Derck kan zijn laars net ontwijken als hij naar buiten vlucht.