Logo DBNL
De Surinaamse literatuur 1970-1985 (1987)

De Surinaamse literatuur 1970-1985

(1987)–Michiel van Kempen–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

De Surinaamse literatuur in Nederland: een afzonderlijke literatuur?

 
spreken is zilver
 
zwijgen is ‘ka

Eddy Pinas, ‘Julien Colijn’

Het contingent Surinaamse schrijvers in Nederland is behoorlijk groot, misschien wel groter dan het aantal auteurs in Suriname. De vraag dringt zich op of deze schrijvers tot de Surinaamse literatuur gerekend moeten worden en daarmee rijst de vraag naar de status van de literatuur van Surinaamse schrijvers in Nederland. Men zou kunnen veronderstellen dat deze vragen vooraf, in het theoretische deel van deze schets, beantwoord hadden moeten worden. De schets zelf heeft echter een aantal gegevens opgeleverd zonder welke men de vraag naar de verhouding tussen de Surinaamse literatuur in Suriname en in Nederland niet afdoende kan beantwoorden.

Een aantal schrijvers in Suriname is geneigd de Surinaamse auteurs in Nederland niet tot de Surinaamse literatuur te rekenen. Hoewel redenen van emotionele aard hierbij zeker ook een rol spelen, motiveert men deze opvatting door te wijzen op de afwijkende omstandigheden waaronder deze auteurs werken, de afwijkende problematiek van hun werk en vooral: het feit dat veel auteurs zich permanent achter de laaglandse dijken hebben gevestigd.

Het merendeel van de schrijvers in Nederland voelt zich Surinamer of Surinaamse Nederlander, belijdt zijn verbondenheid met Sranan, sluit de mogelijkheid van remigratie niet bij voorbaat uit en weet zich zodanig onderscheiden van het Nederlandse literaire gebeuren, dat het zich geen Nederlands literator voelt - dezelfde gewaarwordingen die ook door in Nederland woonachtige kunstenaars van andere origine ervaren worden.1.) Een auteur als Edgar Cairo spreekt dan van ‘Surinaamse minderhedenliteratuur’ (Lelu! Lelu!, 1984, p. 2). De voorstelling van zaken zoals Astrid Roemer die geeft, lijkt ons in ieder geval onjuist:

‘Het komt erop neer, dat de Surinaamse auteur de competitie met de Nederlandse auteur opgeeft, niet aankan, of niet - denkt - aan te kunnen en daarom probeert naar INHOUD en VORM literatuur te scheppen die niet vergelijkbaar is met wat DOORGAANS IN NEDERLAND voor LITERATUUR DOORGAAT, Literatuur Met Een Eigen Gezicht, die alleen beoordeeld en begrepen kan worden met de waarden en normen die de scheppers van deze literatuur zelf aandragen.’2.))

Roemer gaat duidelijk uit van een identificatie van Nederlandse en Surinaamse

auteurs en miskent daardoor die wezenlijk andere problematiek van het werk van de Surinaamse schrijvers en daarmee ook de (ten dele) andere wetten waaraan het werk van de Surinaamse auteur heeft te gehoorzamen.

Waarin onderscheidt deze literatuur zich van de in Suriname geschreven literatuur? Een korte blik in de bundel Geluiden/Opo sten (1984) kan dit mogelijk verhelderen. Deze bloemlezing proza en poëzie van Surinaamse auteurs in Nederland geeft een ruime blik op het in Nederland geproduceerde werk, zij het geen complete inventarisatie daarvan (o.m. Cairo, Gangadin en Doelwijt ontbreken). De achterflap van de bundel vermeldt: ‘Geluiden uit een nieuwe bevolkingsgroep, een verrijking van de Nederlandse literatuur.’ Op deze, met een commercieel oog op de boekenmarkt vervaardigde aanduiding moeten we ons niet blindstaren. Zij vooronderstelt dat de Surinaamse literatuur een integrerend deel van de Nederlandse letteren uitmaakt en dat is maar zeer de vraag. Benny Ooft schrijft in het voorwoord: ‘De trend is dat Surinaamse dichters en schrijvers in Nederland, vanuit een alomtegenwoordig heimwee naar Suriname, met een grotere verbetenheid nieuwe dimensies, in de vorm van zelfanalyse, maatschappijkritiek, visie op een toekomst, aftasten, in een poging tot een definitief afscheid van het verleden.’ (p. 10) Als Ooft met dat afscheid een definitief afscheid van Suriname bedoelt, dan spreken de feiten hem tegen, want twee auteurs uit de bundel zijn al binnen één jaar na verschijnen ervan gerepatrieerd. Maar hij heeft natuurlijk wel gelijk, als hij uit wil laten komen dat velen in Nederland bezig zijn aan een (definitieve?) heroriëntatie. Sommigen willen de band met Suriname zo intact mogelijk laten. Anderen geven blijk van het besef dat de kaarten definitief zijn geschud; zo spreekt R.M. Marhé van het Sarnami als ‘deze Surinaamse en nu ook Nederlandse taal’.3.)

Zetten we op een rijtje wat uit Geluiden/Opo sten gepuurd kan worden als typerend voor de Surinaamse literatuur in Nederland, dan valt allereerst op dat de meeste auteurs zich juist duidelijk willen profileren als Surinamers en dus: zich onderscheiden van Nederlandse auteurs. Dit geldt zowel voor de typografisch opvallende bijdrage van Guno Neus, waarin de orale uitdrukkingsvorm tot uiting gebracht wil zijn, als voor bijvoorbeeld de bijdrage in het Karaibisch van Robert Kiban. Voor allen geldt mutatis mutandis wat Cairo in zijn eerste stelling van Lelu! Lelu! (1984) zegt: ‘Ondanks een voortdurende noodzaak tot integratie en assimilatie (samensmelting tussen de bevolkingsgroepen in Suriname, aanpassing aan Nederland) mag het wezen van de zwarte kultuur in ons, negers, nooit verloren gaan. Dit is geen kwestie van konservatisme, maar van zelfbehoud en daarmee het behoud van eigen bestaansvoorwaarden.’ (p. 9) Dit zich afzetten tegen de overheersende cultuur is in Suriname uiteraard niet op deze wijze aan de orde.

In de tweede plaats profileren bijna alle auteurs van Geluiden/Opo sten zich in de behandeling van themata die wij gegroepeerd hebben onder ‘De Holland-confrontatie’. Ook hier weer geldt dat die themata voor de Surinaamse schrijver in Suriname niet opportuun zijn. Een aantal auteurs uit de bloemlezing beschrijft daarbij situaties in een exclusief Nederlandse context: Benny Ooft en Chan Choenni rond drugsgebruikers, Amar Prim rond een jongen die bij een Nederlandse familie wordt ontvangen, Frapo rond woningnood, Satdip rond

werkgelegenheid.

Vervolgens valt op dat de Surinaamse auteurs in Nederland sterker individueel-psychologisch gericht zijn dan die in Suriname; men leze de bijdragen van Eugene Drenthe, Meiling Chen Sui Sui, Crofaja, Rosaliena Held, Julian With, John Sluisdom, Blaw Kepanki en Kenneth Echteld er maar op na.

Ten aanzien van de taal kan men opmerken dat die zich wat het Nederlands betreft onderscheidt doordat die dichter tegen het ABN aan zit. Surinaams-Nederlandse wendingen ontbreken praktisch geheel. Het aantal taalfouten is (door eigen beheersing of door een strengere contrôle) kleiner dan men doorgaans in Surinaams werk aantreft. Bij de bijdragen in andere talen gaat het (met uitzondering van Kibans bijdrage) altijd om poëzie. De hindustanen, Satdip, Rabin Baldewsingh en Jit Narain, hanteren bewust het Sarnami. Aan de bijdragen in het Sranan tongo valt op dat er een taal gehanteerd wordt die ‘zuiverder’ is dan de alledaagse taal in Suriname. Paul Middellijn hanteert (trouwens ook in zijn voordrachten) ‘oude’ woorden die in de taal van elke dag door ‘nieuwe’ leenwoorden zijn vervangen: zijn ‘opolangi’ (p. 11) door ‘plane’ bijvoorbeeld. Alle niet in het Nederlands geschreven bijdragen aan Geluiden/Opo sten zijn van vertalingen voorzien; het spreekt voor zich dat deze noodzaak zich in Nederland sterker dan in Suriname doet gevoelen, wil men daar een groter publiek bereiken. In praktisch alle bij Nederlandse uitgeverijen verschenen boeken komt de lezer uitleg van begrippen tegen, die voor de Surinamer overbodig is.

Dat de in Nederland geproduceerde Sarnamiliteratuur zich is gaan onderscheiden van die uit Suriname, vindt zijn bevestiging in een artikel van K. Bajnath over recente Sarnamiliteratuur4.)):

‘Wanneer we de Sarnámi-literatuur van Suriname met die van Nederland vergelijken, vallen een aantal zaken meteen op. De eerste categorie is vaak religieus, door de Indiase literatuur, geschiedenis en film beïnvloed, maar ook vindt men een grote liefde voor het vaderland Suriname. De tendens bestaat hier ook om in het Standaard Hindi te schrijven. De werken in de tweede categorie daarentegen zijn soms zelfs tegen de traditie, subtieler, in het nagenoeg gesproken Sarnámi, en staan in rechtstreeks verband met de realiteit van het dagelijkse leven.’

Toch raken deze vaststellingen niet het wezen van het onderscheid Surinaamse literatuur in Nederland - Surinaamse literatuur in Suriname. We zullen moeten kijken naar wat we in onze definitie (§ 1.2.4) hebben vastgelegd als ‘Surinaamse optiek’: een wijze van benaderen van de werkelijkheid waaruit een historisch bewustzijn spreekt, waarop op zo'n manier wordt voortgebouwd, dat men kan spreken van een uitbouw van het culturele erfgoed van Suriname. Allereerst kunnen we vaststellen dat zich langzamerhand een historisch bewustzijn bij de Surinamers in Nederland heeft gevormd, dat voor velen (de meesten?) niet meer identiek is, of nog maar gedeeltelijk identiek is aan het historisch bewustzijn van de Surinamers in Suriname. Mogen de diepere ‘roots’ van alle groepen Surinamers gelijk zijn, de levensgang van de Surinamers in de diaspora is toch wezenlijk anders geweest dan die van de Surinamers in het vaderland - dat geldt ook voor de categorie ‘pendelaars’: zij die afwisselend een tijd in en buiten Suriname wonen (Helman is daarvan het beste voorbeeld).

Die andere levensgang heeft het bewustzijn van de ‘uitgevlogen’ Surinamers bepaald, heeft dan ook hun visie op de werkelijkheid, hun mentaliteit, hun levenshouding mede bepaald; zij leven in een andere situatie, reageren (veelal defensief) op die situatie en schrijven ook voor het publiek in die situatie, vinden bij dat publiek ook herkenning. Anders dan Nicolas Guillèn die, ook al bevond hij zich in Buenos Aires, voor het Cubaanse publiek schreef en anders dan Aimé Cesaire die, in Parijs schrijvend, zich tot de zwarte bevolking van de Franse Antillen richtte, is het literaire produkt van Surinamers in de diaspora niet expliciet gericht op het leespubliek in Suriname. Dit alles geldt uiteraard in nog veel sterkere mate voor de overzee geborenen (de ‘tweede generatie’).

Dat bewustzijn, die visie kan slechts geobserveerd worden aan de afgeleiden ervan in de vorm van aandachtsvelden, waarderingen, wijzen van observeren en specifieke vormen van manifesteren van die aandachtsvelden, waarderingen en observatiewijzen. We kunnen nu vaststellen dat een aantal individuen blijk geeft van een (historisch gefundeerd) bewustzijn op een wijze die afwijkt van die van de Surinamers in Suriname. Geen enkele bewustzijnsinhoud is gelijk aan een andere, maar de manifestaties ervan zijn dat tot op zekere hoogte wel. We stellen vast: een zekere mate van gelijkvormigheid in de bewustzijnsmanifestaties (of- representaties) van de Surinamers in Nederland en kunnen derhalve spreken van een groep, zeker mede gezien het feit dat die groep leeft onder vergelijkbare condities (i.c. als minderheid in een land waar niet-Surinamers de grote meerderheid vormen).

Wij zijn niet bevoegd om uitspraken te doen over de psychologische structuur van Surinamers (en m.n. Surinaamse kunstenaars!) in Nederland en de verhouding van die structuur tot die van Surinamers in Suriname. Frantz Fanon heeft er voortdurend voor gewaarschuwd een link te leggen tussen het gedrag van de mens en zijn ras/huidskleur.5.)) Maar duidelijk is wel dat er vaak een sociologische, materialistische enz. invloed is - collectief of individueel - op de psyche en in het verlengde daarvan de denk- en zienswijze, van de mens uit de (voormalige) kolonie die naar het (voormalige) moederland is getrokken en dat die psyche, c.q. denk- en zienswijze derhalve afwijkt van de mensen die thuis bleven.

Dit alles overziende is er reden om te spreken van een Surinaamse literatuur in Nederland die zich onderscheidt van zowel de Surinaamse als de Nederlandse literatuur en die noch tot de ene, noch tot de andere behoort. Het is een literatuur tussen twee vuren, om met Thea Doelwijt te spreken. Een literatuur op het wankele touw tussen een Surinaams en een Nederlands bevestigingspunt. Het verdient, gezien het bovenstaande, aanbeveling om van een afzonderlijke literatuur te spreken. Of men dan wil spreken van ‘de Surinaamse literatuur in de diaspora’ of van een ‘minderhedenliteratuur’ blijft een arbitraire zaak; men verkiest een term al naar gelang men het accent wil leggen op de afscheiding van de literatuur in Suriname, of de positie binnen de Nederlandse situatie.

De vaststelling dat er zich tussen 1970 en 1985 een afzonderlijke Surinaamse literatuur in Nederland heeft ontwikkeld gaat radicaal in tegen die van Aldert Walrecht, die vijftien jaar geleden een schets van de Surinaamse literatuur gaf en vaststelde dat gescheiden culturen niet bevorderlijk zijn voor een

eigen zelfbewuste letterkunde.6.) De feiten hebben Walrechts opinie gelogenstraft: juist tegen de verdrukking in is er veel in Nederland geproduceerd; daarin kan een sterk argument gevonden worden om literatuur te zien als een groepsbewustzijn-representerend fenomeen, zoniet een groepsbewustzijn-creërend fenomeen.

 

Een andere vraag is of die literatuur dan onder de Surinaamse of Nederlandse literatuurgeschiedschrijving moet vallen. Wij geloven dat er, zolang er geen afzonderlijke beschrijving van de Surinaamse literatuur in Nederland plaatsvindt (en de tijd daarvoor lijkt nogal vroeg), termen aanwezig zijn om die beschrijving onder die van de Surinaamse literatuur te doen vallen. Afgezien van emotionele argumenten als de betrokkenheid van overzeese Surinamers bij hun moederland, zijn deze termen:

-een linguïstische: onder Surinamers wijd verbreide talen als Sranan tongo en Sarnami zijn puur Surinaamse talen die buiten de Surinaamse groep in Nederland niet verstaan worden. De letterkunde in deze talen zou binnen de Nederlandse literatuurgeschiedschrijving een eersteklas Fremdkörper opleveren;
-een historische: de invloed van Surinamers die voor kortere of langere tijd in Nederland verbleven is niet uit te vlakken in de geschiedenis van Suriname. Politiek behoort de Wie Eegie Sani-beweging tot de voorbereidende fase van Surinames zelfstandigheid. Hugo Pos schrijft:
‘De onafhankelijkheid is de staatkundige vorm van iets dat onweerstaanbaar van binnenuit is gegroeid. Juist omdat aan dat groeiproces Surinaamse studenten en arbeiders in Nederland hebben meegewerkt, daar de lusten en lasten van hebben gedragen, is het niet meer dan billijk dat de Surinaamse literatuur van vandaag wordt gezien als een gemeenschappelijke creatie van een groep bezielden, ongeacht hun min of meer toevallige woonplaats.’7.)
Pos schreef dat in 1976 en in de tien jaar die sedertdien verstreken heeft de Surinaamse literatuur in Nederland zich dermate explosief ontwikkeld en geprofileerd, dat we - zoals we eerder betoogden - met recht van een afzonderlijke literatuur kunnen spreken. Ten aanzien van de kwestie of die Surinaamse literatuur in Nederland onder de Surinaamse literatuurgeschiedschrijving dient te vallen, blijven zijn woorden overeind als een zinvol argument-pro. De invloed vanuit Nederland op de Surinaamse literatuur is evenzeer van groot belang geweest. Mag het, cultuurpolitiek gesproken, opportuun lijken om de banden met in Nederland gevestigde Surinaamse schrijvers kritisch te bezien, de realiteit blijft dat deze auteurs deel uitmaken van Surinames (politieke) en cultuurpolitieke historie en dat zij daardoor nauw aan Suriname gelieerd zijn;
-een analytische: de problematiek van de Surinaamse schrijver in Nederland is ten dele gelijk aan die van de auteur in Suriname, wijkt ten dele
daarvan af. Maar ook dit afwijkende deel is slechts inzichtelijk voorzover het gerelateerd wordt aan Suriname. Het referentiekader van veel teksten ontbreekt voor wie die relatie niet legt en veel teksten ontberen dan inzichtelijkheid;
-een internationale: de Surinaamse schrijvers in Nederland hebben een historie doorgemaakt die vergelijkbaar is met die van velen op de wereld en dan met name van schrijvers uit het Caribisch gebied en Afrika. De Engelssprekenden trokken voor kortere of langere tijd naar Londen, de Franssprekenden naar Parijs, de Spaanssprekenden naar Madrid of de voornaamste centra van Latijns-Amerika, de Nederlandssprekenden naar Amsterdam. Desalniettemin peinst men er niet over een George Lamming niet te zien als een Barbadiaanse schrijver en een V.S. Naipaul niet als een schrijver van Trinidad, hoewel de eerste lange tijd in London verbleef en de tweede er nog woont. Niemand beschouwt de Cubaan Nicolas Guillèn als een Argentijns auteur, al woonde hij lange tijd in Buenos Aires. Zo heeft het ook iets kunstmatigs b.v. Bea Vianen en Edgar Cairo tot de Nederlandse literatuur te rekenen;
-een praktische: het zou bijzonder moeilijk zijn om de grenzen van een groep Surinaamse schrijvers in Nederland te bepalen. Het aantal pendelaars is in de loop der jaren zeer groot geweest. Gebundeld werk omvat dan vaak teksten uit verschillende perioden. Een consequente afbakening zou ongerijmdheden met zich meebrengen als het rekenen van Slory's eerste drie werken tot de Surinaamse literatuur overzee, de latere werken tot de ‘echte’ Surinaamse letteren, of het laten behoren van Shrinivāsi's werk tot de Surinaamse letterkunde met uitzondering van Om de zon (1972) dat in Curaçao geschreven werd. Het selecteren op ‘onderwerp van de literaire uiting’ (gaat die over Suriname of niet?) of ‘doelgroep’ stelt ons voor nog grotere problemen.

De hier aangehaalde termen op grond waarvan het verantwoorder lijkt de beschrijving van Surinaamse literatuur in Nederland onder die van de Surinaamse literatuur te laten vallen, kunnen met het verloop van de jaren (ten dele) hun geldigheid verliezen. Anno 1985 geeft deze benaderingswijze echter een goed analysemodel van beide groepen literaire werken in hun onderlinge samenhang, in het besef dat de jaren 1970-1985 het langzaam uit elkaar groeien van de twee groepen tot afzonderlijke literaturen te zien hebben gegeven. Hoe die verhouding zich verder zal ontwikkelen, daarover valt slechts te speculeren. Een wissel trekken op de toekomst is voor de literaire geschiedschrijving immers niet het uitgangspunt om haar werk naar behoren te kunnen doen.

Bibliografische aantekeningen bij De Surinaamse literatuur in Nederland: een afzonderlijke literatuur?

Een aantal opvattingen over wat Surinaamse literatuur is en welke gevolgtrekking daaruit gemaakt moet worden t.a.v. de status van de Surinaamse literatuur in Nederland, kwam reeds ter sprake in het eerste hoofdstuk. Bronvermelding aldaar.

 

Aan de daar besproken literatuur kan nog worden toegevoegd:

-Edgar Cairo, Lelu! Lelu! Het lied der vervreemding (In de Knipscheer, Haarlem 1984); daaruit: de inleiding, m.n. pp. 21-26 en 69-98, waar Cairo ingaat op het begrip ‘minderhedenliteratuur’ en een essayistisch beeld van de Surinaamse schrijvers in Nederland
schetst;
-Henk Jan Gortzak, Jere mi/‘Luister naar mij’ een boekje over Surinaams toneel in Nederland, bij de film ‘Tussen twee vuren’ (Nederlands Bibliotheek en Lektuur Centrum, Den Haag 1984). Bespreekt verschillende typen toneel en toneelgroepen. Bevat adressenopgave van toneelgroepen.

Voor besprekingen van Geluiden/Opo sten: zie de Secundaire bibliografie in het Bibliografisch deel van dit boek.

 

Over de positie van Surinamers in Nederland:

-Joan M. Ferrier, De Surinamers (Dick Coutinho, Muiderberg 1985, Migranten in de Nederlandse samenleving nr. 2);
-Cecile Zandwijken, Surinamers op weg naar een bevrijd bewustzijn (Cultural Media Collective, Amsterdam 1981).

Over vrouwen:

-Philomena Essed, Alledaags racisme (Feministische Uitgeverij Sara, Amsterdam 1984).

Historisch:

-Fred Budike, Surinamers naar Nederland. De migratie van 1687-1982 (Amsterdam 1982).
-een essay over ‘de Surinaamse exodus’ schreef R.F. Kross onder de titel ‘Nestvlieders in transito’ in Avenue van juli 1971 (pp. 116-117, 119, 121).
-Gert Oostindie, ‘Kondreman in Bakrakondre’; in: Gert Oostindie & Emy Maduro, In het land van de overheerser; II Antillianen en Surinamers in Nederland, 1634/1667-1954 (Foris Publications, Dordrecht/Cinnaminson 1986, Verhandelingen van het Koninklijk Instituut voor de Taal-, Land- en Volkenkunde, pp. 3-131) met o.m. hoofdstukken over de opkomst van het nationalisme (Wie Eegie Sanie enz.), Anton de Kom en Albert Helman.

Over retourmigratie:

-F. Bovenkerk & W. Verschoor, ‘Retourmigratie van Surinamers en Antillianen’; in: Ph. J. Muus e.a. (eds.), Retourmigratie van Mediterranen, Surinamers en Antillianen uit Nederland (Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Den Haag 1983, pp. 1-47).

Enige literatuur verschenen bij het ter perse gaan van dit boek

Over kolonialisme en psychologie in de letteren:

-H. van Neck Yoder, ‘Calibans antwoord: de Caribische roman, haar noordelijke lezer en het kolonialisme’; in: Tirade 307 (november/december 1986) pp. 694-707. Van Neck Yoder geeft aan dat de verhouding van de Caribische romanschrijvers tot hun noordelijke lezers samengevat kan worden als die van de kleurling Caliban tot de zich superieur gevoelende Prospero, de hoofdpersonages uit Shakespeares The Tempest. Hoe schrijvers met deze stereotypering willen afrekenen analyseert hij globaal aan de hand van werk van Helman, Cairo, Debrot, Vianen en Roemer. In de voetnoten van dit artikel is veel interessante literatuur m.b.t. dit onderwerp te vinden;
-de werken van Frantz Fanon en enkele studies over hem zijn te vinden in de Bibliografische aantekeningen bij hfst. 5 Themata;
-Octave J.D. Mannoni, Psychologie de la colonisation (Paris 1950). De Engelse vertaling van dit werk: Prospero and Caliban: The psychology of colonialization (vert. Pamela
Powesland, New York 1964);
H. Hoetink, De gespleten samenleving in het Caribisch gebied; bijdrage tot de sociologie der rasrelaties in gesegmenteerde maatschappijen (Assen 1962);
-H. Hoetink, ‘Race’ and Color in the Caribbean (Washington D.C. 1985);
-Sylvia de Winter, ‘The Necessary Background’; in: Edward Baugh (ed.), Critics on Caribbean Literature (London 1978);
-Hugo Pos, ‘Surinaams en Nederlands: de tweedeling van de Surinaamse literatuur’; in: De Gids 148 ste jrg. (1985), pp. 298 e.v.;
-Edgar Cairo, ‘Disillusies’; in: De Tijd 7 juni 1985, p. 49.

Over de culturele dialoog:

-Ineke Phaf, ‘De Caraibische verbeelding aan de macht’; in: Bzzlletin 143 (februari 1987) pp. 3-19 (zie de Bibliografische aantekeningen bij hfst. 3 Het literatuurbedrijf).

Over vrouwen:

-Ineke Phaf, ‘Vrouwen en literatuur in het Caraibisch gebied’; in: Mineke Schipper (ed.), Ongehoorde Woorden (Weesp 1984, pp. 183-216).

Over theater:

-Lieke van Duin, ‘Op zoek naar de synthese; Caraibisch theater in Nederland’; in: Bzzlletin 143, (februari 1987) pp. 104-112 (zie de Bibliografische aantekeningen bij hfst. 3 Het literatuurbedrijf).

Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen