Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur. Deel 2.

De orale literatuur

4. Schimmenspel

Wayang is het javaanse schaduwspel of schimmenspel. De naam is waarschijnlijk etymologisch verwant aan ayang-ayang (schaduw). Wayang komt in verschillende vormen voor: als schaduwspel waarbij de toeschouwers alleen de schaduw zien die door een lamp achter de poppen op een doek wordt geprojecteerd; als poppenspel met de poppen zichtbaar voor het doek en waarbij de verschillende, kunstig aangebrachte kleuren sterk bijdragen aan de karakteruitbeelding van elke pop; en tenslotte ook als spel met menselijke acteurs. Van de zes soorten wayang, kwam de wayang wong, drama-opvoeringen in een door mensen gedanste vorm, wel voor in de beginfase van de javaanse immigratie.⁷⁶² De Nederlandsche Handel Maatschappij kocht in 1903 een gamelan voor de suikerplantage Mariënburg waar veel javaanse contractarbeiders waren tewerkgesteld, en de arbeiders werd de gelegenheid

762 Over de wayang in Suriname: Van Wengen 1975, Wayang 1983, Sarmo 1986/87 en Sarmo 1990. Een biografie van een poppenspeler - Pak Sariman Asmoredjo - en informatie over het poppenmaken geeft Anoniem 1987b. De navolgende beschrijving is op deze artikelen gebaseerd. Huyser 1919 geeft een uitvoerige beschrijving van de Indische wayang en onderscheidt zeven typen. Een overzicht van typen, karakters en repertoire geeft Djajasoebrata 1999.

[p. 317]

geboden zowel de wayang kulit als de wayang wong op te voeren.⁷⁶³ De groep bestond nog in 1930 en ook later was er nog een groep in Paramaribo.⁷⁶⁴ Aan het einde van de 20ste eeuw werd de wayang wong nog maar sporadisch gebracht, en dan alleen als sendratari, dans zonder tekst.

Wayang kulit bleef wel met regelmaat opgevoerd worden in Suriname.⁷⁶⁵ De poppen van de wayang kulit (ook wel: wayang purwa genaamd) worden vervaardigd uit huiden van runderen of geiten, die worden bewerkt en beschilderd. Kulit betekent huid en purwa is een Sanskriet woord dat is afgeleid van parwa, de aanduiding van een van de achttien delen van het Mahabharata.⁷⁶⁶ Dit hindoe-epos vond, evenals het Ramayana, zijn weg naar de Indische archipel, waar de epen een eigen gedaante verkregen, aangepast aan de javaanse omstandigheden. De oorspronkelijke goden verkregen de gedaante van Javaanse goden, de helden werden de eigen voorouders. Dewi Drupadi, in de Indiase versie echtgenote van de Pendawa, de vijf broers, werd de echtgenote van de oudste van deze broers, Puntadewa. De Pendawa worden in de oorspronkelijke versie gevolgd door de wijze leraar Dumya, in de javaanse versie door de punakawans, de lijfdienaren.⁷⁶⁷

Met de javaanse emigratie naar Suriname verhuisde de wayang mee. Vorsten en sultans spreken in het bâsâ napis (in het Indonesische Javaans krâmâ inggil en krâmâ genaamd) en de gewone mensen in het ngoko, maar om ook de jongeren te bereiken wordt wel eens geïmproviseerd in het Sranan of het Nederlands.⁷⁶⁸ Voorstellingen vinden plaats bij belangrijke familiegebeurtenissen, maar ook bij publieke festiviteiten. Authentieke opvoeringen duren een hele nacht. Aan het begin van de avond worden de belangrijkste karakters voorgesteld en wordt uiteengezet welke de tegenspelers zijn in de strijd tussen goed en kwaad. De voorstelling gaat ononderbroken door tot het krieken van de dag, wanneer de strijd gestreden is, het goede het kwade heeft overwonnen en de harmonie in de kosmos is hersteld.

Een van de populairste figuren die zo met het Mahabharata meekwamen is Arjuno, die ook bekend is onder andere namen, onder meer als Janoko. Vanwege zijn vele goede eigenschappen is hij de figuur die in de regel het meeste bijval geniet van het publiek: ‘Hij heeft een scherp verstand, is vriendelijk, vrolijk en rustig van aard, zelfbewust maar niet trots en een meester in het hanteren van de pijl en boog, niemand kan van hem winnen. Hij is volleerd in de javaanse mystiek en beschikt over bovennatuurlijke krachten, hij is een echte Don Juan en de vrouwen zijn gek op hem. Janoko is een ideaalbeeld voor mannen.’⁷⁶⁹

In de vormgeving van de poppen wordt het karakter van de uitgebeelde persoon weerspiegeld. Arjuno bijvoorbeeld heeft een zwart gezicht, wat duidt op innerlijke rijpheid en

763 Hoefte 1990a: 21. Overigens werd door de agent-generaal voor het Nieuwjaarsfeest van 24-2-1898 aan de javanen te Mariënburg een gamelan ter beschikking gesteld (verslag in DS 18/3-3-1898).

764 Van Wengen 1975: 42. Hij doelt op de groep van Kamirin Siran ‘which still performs’. Onduidelijk is of dat betrekking heeft op 1975 of op 1962 toen Van Wengen zijn onderzoek deed.

765 Van Wengen 1975: 30 zegt dat de wayang kulit in Suriname wayang tjutjal wordt genoemd.

766 Volgens Ras 1976. Groenendael 1982 en 1984 meent dat het woord herleid moet worden tot purba, wat begin of oorsprong betekent.

767 Egger & Sarmo 1990: 15.

768 Sarmo 1996/1997: 55.

769 Grasveld & Breunissen 1990: 82 die ‘Djanoko’ spellen en voor wie Johan Sarmo als informant fungeerde.

[p. 318]

rust. Zijn spleetvormig oog en lange, puntige neus wijzen op een edel karakter en uit zijn ranke lichaam kan het publiek afleiden dat hij alus is, fijn en beschaafd. Zijn gebogen hoofd geeft aan dat hij sabar (geduldig) is en sarèh (bedaard).

Het poppenspel is een vorm van vermaak, maar primair vervult het een ceremoniële en opvoedkundige functie.⁷⁷⁰ Soms wordt een korte toelichting gegeven - sporadisch ook op papier - om aan te geven welke stukken uit welk epos worden verbeeld. De poppenspeler, de dalang, moet van goeden huize komen om te weten welke geboden en verboden hij dient te respecteren. Omdat hij middelaar is tussen de bovennatuurlijke wereld en de mensenwereld, kan hij de voorouderlijke zielen oproepen en langs die weg de poppen tot leven brengen. Hij dient vaardig met de poppen om te kunnen gaan, een goed geheugen te hebben om de lange verhalen te spelen en over een geweldige spreekvaardigheid beschikken. Elke poppenfiguur heeft namelijk zijn eigen intonatie en een dalang die de Javaanse taalregisters niet beheerst, zou onmogelijk de verschillende karakters kunnen uitbeelden. De in Suriname geboren dalangs zijn allemaal in de leer geweest bij oudere, ervaren dalangs die hen in de geheimen van het vak hebben ingewijd. De tijden zijn echter voorbij dat een dalang elke zaterdagavond om een voorstelling werd gevraagd.⁷⁷¹

De wayang wordt begeleid door een gamelanorkest. Bij gebrek aan instrumenten transformeerde het instrumentarium daarvan ook in Surinaamse zin: men begon instrumenten te vervaardigen van allerlei metaalsoorten die in Suriname gevonden werden, zoals kookpotten en zelfs de afgedankte staven van het spoorlijntje van de suikerplantage Mariënburg.⁷⁷² De klank van het gamelanensemble werd doffer en het ensemble telde minder instrumenten. Voorts werd er een ‘steelgamelan’ geformeerd, een combinatie van een steelband die speelde op instrumenten vervaardigd uit lege olievaten en een Surinaamse gamelan.⁷⁷³

Eind jaren '70 heeft R. Dobru pogingen in het werk gesteld om samen met toen bekendste dalang pak Kamirin Sordjo een nieuwe, Surinaamse variant van de wayang te ontwikkelen, de wayang Anansi. De poppen zouden dan worden ingezet om de Surinaamse verhaalstof van de Anansi-vertellingen uit te beelden met figuren als Ba Anansi, Ba Tigri, Ma Akuba en Mati Krabdagu. Na een eerste uitvoering is er echter geen vervolg gekomen op dit cross-cultural project.

770 Zelfs politieke leiders spelen in op de strijd tussen de vijf Pendawa's tegen de kwade Korawa's. Derveld 1982: 118.

771 Van Wengen 1975: 30. Hij noemt twee oudere dalangs: Sariman van Tamanredjo en Dikan van Bakki, en een jongere die in Suriname is opgeleid: Kamirin Siran van Paramaribo. In Moengo waren er twee in de jaren '20 (Breunissen 2001: 10); deze noemt ook de later geremigreerde Salimin Pontjopawiro (p. 86).

772 Van Wengen 1981.

773 Mededeling van de musicus Herman Dijo aan Hoefte 1990a: 21. Een beschrijving van de gamelan in DS 86/30-10-1898. Een beknopte beschrijving van de Surinaamse gamelan bij Egger & Sarmo 1990: 13. Dijo 1990: 45-48.