Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur. Deel 2.

De orale literatuur

3. Liederen

De javaanse cultuur in Suriname kent een rijke traditie aan liederen, volgens cultuurkenner Johan Sarmo.⁷⁵⁶ Daarin kunnen allereerst onderscheiden worden de tembang matyapat bij in, liederen volgens traditioneel Javaans rijmschema. Oorspronkelijk dienden deze liederen om het volk op te voeden en aan de luisteraars informatie te verstrekken. Daar is bijgekomen de functie van het wakker houden van het publiek bij de nachtenlange feestelijkheden. Omdat de inhoud van de liederen centraal staat, worden ze gezongen zonder instrumentale begeleiding. Dit neemt niet weg dat ze soms toch door een gamelanensemble worden begeleid. Verwant aan de tembang zijn de kidung, liederen van een magisch karakter die gezongen worden om kwade invloeden op afstand te houden. Een derde liedvorm vormen de islamitische religieuze liederen, hoofdzakelijk op Koranteksten, die worden begeleid door een terbangan-ensemble met tamboerijnen en slagwerk. Deze liederen hebben een solo-tutti-structuur: er is een voorzanger wiens aanhef wordt beantwoord door het gehele ensemble.⁷⁵⁷

Een door Sarmo getranscribeerde tembang is de navolgende. Hij tekent hierbij aan dat het gaat om de weergave van een fragment uit het Ramayana waarbij Hanumān Sītā uit haar ontvoering komt bevrijden:

Anuman malumpat sampun
praptèng witing nagasari.
Mulat mangandap katingal
wanodya yu kuru aking
gelung rusak awor kisma
kang iga iga kaèksi

Hanumān is reeds gesprongen
en kwam op de Nagasariboom⁷⁵⁸ terecht.
Hij keek naar beneden en zag een
mooie doch erg magere vrouw.
Haar kapsel was in de war en zat vol met zand.
Van ellende waren haar ribben zichtbaar.

756 Sarmo 1987. Deze passage ontleen ik aan het artikel van Sarmo die zich baseert op informatie van S. Sunardiatmodjo.

757 Dijo 1990: 48 (hij onderscheidt overigens twee soorten terbangan-ensembles).

758 Nagasari is een gestoomde lekkernij van rijstmeel, stukjes rijpe banaan en santen (kokosmelk). De uitspraak: nogosari lijkt veel op het Sranan: ‘er is niet genoeg’, zodat er hier dus sprake is van een Surinaams-javaanse geestigheid. Sarmo tekende bij de tekst de dichtmaat aan: Kinanti en een technische aanduiding voor het gamelanensemble: (laras slendro patet nem).

[p. 316]

In 1983 verscheen de dichtbundel Panglipur ati (Vertroosting) van Slamet Modiwirjo (geb. 1928).⁷⁵⁹ Modiwirjo was in de jaren '50 leider van enkele javaanse toneelgroepen toen hij ook begon met het componeren van verzen. Deze puur orale verzen over allerlei aspecten van de javaanse zeden en gewoonten - werk, godsdienst, vreugde en verdriet - droeg hij uit het hoofd voor bij gebeurtenissen als huwelijken en besnijdenisfeesten. De gedichten zijn geschreven in gewoon, informeel Javaans (ngoko) en eenvoudig van structuur: veelal vierregelig met eindrijm van alle regels; vele ervan kunnen ook gezongen worden.

Onder de populaire liederen van de javanen vallen natuurlijk die van de krontyong-bands, populaire luistermuziek in een ‘zwevende’ stijl begeleid door een westers instrumentarium.⁷⁶⁰ Maar ook vele liedjes uit Java die door radiozenders een ruim bereik vinden en waarop het vaak heerlijk goyang goyang (meeschudden) is, vonden hun weg naar het publiek.⁷⁶¹ De pop-jawa uit Indonesië kreeg naast zich de surjapop, composities van Surinaamse javanen in Suriname en Nederland. Deze popsongs deden de krontyong-muziek zware concurrentie aan. Voorts hebben missie en zending voor een impuls van geestelijke liederen gezorgd, veelal overzettingen van Engelse en Nederlandse kerkliederen naar het Surinaams-Javaans.

Bronnen. Panglipur ati (1983) werd op basis van bandopnamen gepubliceerd door Johan Sarmo en Hein Vruggink, zonder vertaling. Gospeljawa Suriname publiceerde Surinaams-Javaanse kerkliederen in 1990 in Swarané atiku.

759 Enkel in het Surinaams-Javaans. Een gedicht eruit met Nederlandse vertaling in de Spiegel 64-65.

760 Over instrumentarium en ontwikkeling van de krontyong: Cotino & Karijopawiro 2000. Over de inhoud van de teksten delen zij overigens niets mee.

761 In 1996 werd radiostation Garuda geopend dat zijn programma's voor 95% in het Javaans verzorgt en aandacht besteedt aan nieuws, cultuur en taal van de Javanen. In 1997 werd radiostation Pertyaya geopend, korte tijd daarna Bersama Broadcasting Corporation (Sarmo 1996/1997: 57).