Logo DBNL
Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur. Deel 2. (2002)

Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur. Deel 2.

(2002)–Michiel van Kempen–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

De orale literatuur


Vorige Volgende

3. Lokonon (Arowakken)

3.1 Inleiding

De lokonon (vaak arowakken of arawakken genoemd) zouden rond 500 na Christus in de Guyana's terecht zijn gekomen en omstreeks 500 jaar later merendeels door de kari'na zijn verdreven.181 De vraag is dan wel hoe dit zich voltrokken moet hebben: arowakse en karaïbse woongebieden lagen kris kras door elkaar heen. Vanaf de vroegste geschriften zijn de arowakken als zachtaardig en vredelievend gesteld tegenover de karaïben die agressief en oorlogszuchtig zouden zijn. Ook verschillende mythen en legenden van zowel arowakken als karaïben geven voedsel aan de oude tegenstelling en daarop gebaseerde ideeën over de volksaard.182 Die lijn direct doortrekken naar de aard van de tegenwoordige inheemsen is overigens een hachelijke zaak, omdat daarmee een stereotype karaktertypologie snel in het leven is geroepen. C.H. de Goeje waarschuwde al in 1910: ‘Hoe meer dit ras bestudeerd wordt, des te duidelijker komt het uit, dat de slechte eigenschappen die men het vroeger toedichtte, veelal berusten op vluchtige waarneming, vooroordeel, en wellicht op het streven de eigen euveldaden te bemantelen.’183

Vóór de komst van de Europeanen was Paramaribo een arowakse nederzetting.184 Tegenwoordig liggen de arowakse dorpen in het Para-district in een ruime cirkel rond het internationale vliegveld en voorts in West-Suriname aan de Corantijn en de rivieren in het district Nickerie. In totaal gaat het om een twaalftal dorpen en een vijftal met een gemengde arowaks-karaïbse bevolking.185 Deze dorpen zijn praktisch voor honderd procent rooms-katholiek. Daaruit de conclusie trekken dat de arowakken de levenswijze van de hoofdstad hebben overgenomen, zou te voorbarig zijn. De sjamaan leek bij de arowakken bijna geheel te verdwijnen, maar aan het

einde van de jaren '80 werd er in Bernharddorp weer een sjamaan opgeleid.186 De taal van de lokonon, het Lokonon Djan, behoort tot de Arowakse taalfamilie. Volgens de linguïst Peter van Baarle wordt ze niet meer geleerd door jongeren en zijn alle sprekers ervan inmiddels boven de vijftig.187

3.2 Verhalen

In hun structurering maken bijna alle inheemse vertellingen gebruik van (een aantal van) de volgende procédés (waarvan sommige overigens evenzeer karakteristiek zijn voor volksvertellingen van elders in de wereld188):

a.het verhaal wordt in gang gezet door een vraag (meestal naar de herkomst van namen, sterren of dieren), een verstoring van de dagelijkse orde (een ontmoeting met een kwade geest; een man zoekt een vrouw; een val blijkt geen wild meer te vangen; een misverstand: iemand heeft bepaalde woorden niet goed gehoord etc.) of een uitdaging;
b.er vindt een gemakkelijke gedaanteverwisseling plaats van mens naar dier en omgekeerd (ebesoa in het Arowaks = veranderen);
c.familiale spanningen compliceren het verhaal (naijver onder familieleden; spanning met de schoonfamilie etc.)
d.de protagonist wordt aan een beproeving onderworpen, vaak trapsgewijs (in het door Theodorus Makosi van het dorp Powakka vertelde verhaal ‘De aasgieren’ wordt een man door zijn schoongrootvader eerst uitgedaagd water in een visnet te halen, dan vissen uit een klein kreekje, vervolgens een bank te maken met een afbeelding van het hoofd van de grootvader)189;
e.de protagonist moet een bekoring weerstaan (geld, drank, de zee);
f.magische middelen helpen de protagonist, of geven anderszins het handelingsverloop een wending (meest frequent de tulala, planten die als bezweringsmiddel worden aangewend);
g.dieren treden op met een zinnebeeldige functie: de houtluis symboliseert de vernielzucht, de powisi (hokkohoen) de nieuwsgierigheid, de parasolmier succes enz.190;
h.er is sprake van een strijd;
i.er is sprake van hulp door goede geesten of de vijand ondervindt tegenwerking van kwade geesten;
j.de protagonist of zijn antagonist ondergaat een transformatie, wordt verminkt of gedood (geen uitzondering is dat daarop een kannibalistisch maal volgt); in verhalen over de oorsprong van sterrenbeelden is er altijd sprake van een mythisch persoon die moet lijden voordat hij ten hemel stijgt191;
k.de verminking of de dood heeft een permanent gevolg (het ontstaan van bijvoorbeeld een hemellichaam, een diersoort, een ziekte, een lichaamsdeel192 enz.).

Close-up: Een arowakse vertelling

‘Konokokoja/De bosgeest’ werd verteld door Emelina Sabajo (geb. 1911). Zij woont te Hollandsekamp bij het internationale vliegveld van Suriname. Haar zoon, Mauricius Albert Sabajo, heeft het verhaal bewerkt en de zo letterlijk mogelijke vertaling uit het Arowaks is van Peter van Baarle.193 Het verhaal opent met deze karakteristieke herhalingen:

De honingzoeker.
Hij ging honing losbreken uit bomen. Hij had een kalebas op zijn hoofd gezet en die paste hem naadloos. Hij ging honing zoeken en hij ontmoette een bosgeest.

De bosgeest spreekt tegenover een jongeman zijn waardering uit over diens mooie hoofd. De man antwoordt dat dat komt omdat hij zich gescalpeerd heeft. De bosgeest vraagt of hij hem ook kan scalperen. Op pijnlijke wijze wordt de hoofdhuid van de bosgeest verwijderd en met peper ingesmeerd; later groeien wuivende peperstruiken op het hoofd. Als de man de bosgeest weer ontmoet, maakt hij hem wijs dat niet hij de scalpeerder was. Ze zoeken naar de overblijfselen van de dader, vinden een dood hert en dansen op het geraamte. Dat duurt zo lang dat de man er erg moe van wordt. Hij duwt de bosgeest op de grond, zodat diens hoofd breekt.

‘Wak-wak-wak-wak-wak’, deden zijn wegvliegende hersenen. Zijn hersenen splitsten zich, dat werden nachtzwaluwen.
De oude mensen hebben dat aan mij verteld.
Het is afgelopen.

De navolgende, niet eerder gepubliceerde vertelling laat de karakteristieke wijze van vertellen zien rond een verhaalgebeuren waarin de transformatie van mens naar dier plaats vindt. Opnieuw was de vertelster Emelina Sabajo194:

Donkachi

1.Donkanro tha ôsüchi na.
2.Kabetherachi tha ôsün donkanro na.
3.Na'banabotoaka tha n'andün bakülama.
4.Ken thâda na'bakülamadoabo tha ken na'ochika kukurhiti.
5.Masemetho tha kho n'ôchika kukurhiti.
6.Na'boyoaboyoadâbo th'abo.
7.Urhikan ki theida, ‘maboyoan ba sabo da’, lâ tha li lü'betherachi mün.
8.‘Satho khoto khan akharo diaro sabo tora.’
9.‘Aa, halika thâ'ma kho dei’, lâ tha lo'n.
10.Boyoareken li tha th'abo.
11.Kialoko ki theida, ‘dâ'fa baha da de dâraba’, muchi lan'bia tha lü'mün.
12.Lü'wala lokoachi la tha dian da.
13.Wadika l'ari hibin.
14.L'aichin ki thei kidia lan da lira, basadâre lâ tha thokodon lo'kora lokoaria.
15.Lü'nüka lü'nâlewa.
16.L'eikika koyarha loko.
17.L'ôsa tha l'oria.
18.L'aithan tha lo'khonan ôsün ki theida, lü'düüdünbiathe tha l'einabo.
19.Lü'besoaboka.
20.Arhwa bia lü'besoa.
21.Lü'düüda tha l'einabo ken tikiborho ron tha lü'rüdünbia, lü'tikahan.
22.L'ôsa l'oria, lo'kosadi thada.
23.Hürhürhürhü-dakoare la tha darhidin thü'rhebo khona l'einabo barhin, ma mawadilika l'ôchika sabon li.
24.L'ôsa l'oria koyarha loko.
25.L'andün tha lü'shikoanwa da, ‘besôro la da'oria li da'betherachi dabâ’, lâ tha âkan da.
26.‘Osoro ba, bo'fara i’, nâ tha lo'n.
27.L'ôsa thâda düükhütünba tha na'mün da khidoan wâbo da lü'boyoaboyoadan to kukurhiti abo.
28.Yowaria da lü'besonon l'oria.
29.Kiadoma na lokonon kho kêkedâka bakülama koan to kukurhiti.
30.Kia ron dei eitha.

De kampeerders

1.Ze gingen kamperen.
2.Twee vrienden gingen kamperen.
3.Ze maakten een tijdelijk onderdak in de namiddag.
4.Ze maakten het laat en ze vonden maripa-vruchten.
5.Ze vonden hele lekkere maripa-vruchten.
6.Ze smulden ervan.
7.Toen het donker werd zei hij tegen zijn vriend: ‘Eet niet verder.’
8.‘Dat is nu niet goed meer.’
9.‘Ach, het zal me niets doen’, zei de ander tegen hem.
10.Hij bleef maar dooreten.
11.Tenslotte zei hij: ‘Ik geloof dat er iets met mij begint te gebeuren, dâraba.’
12.Hij praatte binnensmonds.
13.Zijn tanden waren al lang geworden.
14.Toen zijn vriend merkte wat er met hem gebeurde, stapte hij heel langzaam uit zijn hangmat.
15.Hij pakte zijn peddel.
16.Hij stapte in de korjaal.
17.Hij ging weg van hem.
18.Toen de ander merkte dat hij wegging, sprong hij achter hem aan.
19.Hij was van gedaante veranderd.
20.Hij was in een jaguar veranderd.
21.Hij sprong achter hem aan, maar hij beet slechts in kurkhout, denkend dat het de ander was.
22.Hij ging van hem weg, langs hem heen [varend].
23.Grommend rende hij langs de oever achter hem aan, maar hij kon hem niet meer te pakken krijgen.
24.Hij ging van hem weg in de korjaal.
25.Toen hij weer thuis kwam vertelde hij: ‘Mijn vriend is van gedaante veranderd.’
26.‘Je liegt, je hebt hem gedood,’ zeiden ze tegen hem.
27.Hij ging ze laten zien dat hij echt maripa-vruchten had gegeten.
28.Daar was zijn vriend van gedaante veranderd.
29.Daarom eten de arowakken na zonsondergang geen maripa-vruchten.
30.Dat is alles wat ik weet.

In dit geval is het verhaal niet in gang gezet door de vraag naar de oorsprong van een Arowaks gebruik (het na zonsondergang eten van de vruchten van de maripa, een soort palmboom195), maar maakt eerst het slot duidelijk dat de vertelling de functie heeft om dat gebruik te verklaren. In zin 11 begint de transformatie van een van de twee vrienden in een jaguar begint. Hij laat daarbij een kreet - dâraba - waarvan de betekenis onduidelijk is. De andere vriend besluit weg te varen in zijn korjaal, een kano gemaakt van een uitgeholde boomstam, hier voorgesteld als (deels) te zijn gemaakt uit kurkhout (Pterocarpus spp.). In de daarop volgende zinnen is het onderwerp voortdurend ‘hij’, maar dat persoonlijk voornaamwoord kan telkens naar een van de twee vrienden wijzen; in de regels 21-24 is afwisselend de jaguar en de wegpeddelende man bedoeld. Opmerkelijk is dat deze ‘onduidelijke’ vertelwijze - die ook bij bijvoorbeeld de javanen voorkomt - voor inheemse toehoorders geen probleem bij het luisteren schijnt vormt.

 

In een serie, getiteld ‘Grepen in de Land- en Volkenkunde van Suriname’ opgenomen in het nieuws- en advertentieblad De Surinamer van het jaar 1895 [ongesigneerd, maar van de hand van C. van Coll], vinden we een arowakse legende.196 Deze verklaart de oorsprong van de naam Paramaribo - eertijdse woonplaats van het arowakse opperhoofd Arimoribo - en vertelt hoe de inheemsen tijdens een feest over de rivier schepen met zeilen van ongekende grootte zien naderen. De wijzen besluiten dat het vleermuizen zijn, maar als er soldaten met vuurwapens verschijnen, worden de schepen via de pyjai-kunst tot zinken gebracht. Later moeten ze toch hun schuilplaatsen opzoeken en nemen ze de strijdbijl weer op onder leiding van de mythische, onverslaanbare figuur Jórobodie, één van de twee figuren die in het wapen van Suriname het schild dragen.197

Ook in een andere arowakse legende komen de blanken er niet best vanaf. De legende zegt dat de Schepper takken en schors van de komaka-boom (de kankantri) afbrak en rondstrooide. Daaruit ontstonden alle levende wezens en ook de voorouders van de arowakken. De blanken daarentegen zijn ontstaan uit drijfhout dat ergens, ver weg, aanspoelde. Dat was hout dat verder geen enkel

nut had.198

Verschillende arowakse verhalen voeren nog een andere mythologische held ten tonele: Jarhiwanli (ook bekend als Hariwanli, Halwanli, Arawânili, etc.). In vroeger opgetekende verhalen fungeert hij als de uitvinder van de medicijnkunst die door arowakse medicijnmannen gebruikt werd om de mensen tegen boze geesten te beschermen. In een verhaal van Emelina Sabajo wendt hij zijn krachten op kwaadaardige wijze aan.199

 

Bronnen. Groot is de oogst aan vastgelegde arowakse verhalen niet. C. van Coll 1903: 512-523 publiceerde elf legenden: ‘Wij geven die weder zoo getrouw mogelijk, al naar wij ze uit hunnen mond hebben opgevangen.’ Van Coll 1907-1908 publiceerde enkele verhalen in Franse vertaling met Arowakse en Karaïbse termen, soms uit beide talen binnen één verhaal, wat vragen oproept over de herkomst ervan. De gebroeders Frederik Paul en Arthur Philip Penard namen zeven verhalen op in hun De menschetende aanbidders der Zonneslang (1907-1908). Walter Roth geeft in zijn standaardwerk An inquiry into the animism and folk-lore of the Guiana Indians (1915) verhalen van arowakken en andere stammen in Engelse vertaling; ze zijn opgetekend in British Guiana, maar meestal ook bij de Surinaamse arowakken bekend. H. van Cappelle nam elf verhalen van Roth over in Nederlandse vertaling in zijn Mythen en sagen uit West-Indië (1926), plus enkele waarvan hij de bron niet aangeeft en die mogelijk onder verschillende volken circuleren. C.H. de Goeje gaf in de Appendix van The Arawak language of Guiana (1928) voor het eerst verhalen in het Arowaks, met Engelse vertaling; in De Goeje 1942 verhalen in het Arowaks met Nederlandse vertaling; in De Goeje 1943a verhalen in alleen de Engelse vertaling en samenvattingen van verhalen. A.C. Cirino legde er een vijftiental vast in zijn Indiaanse vertellingen (1970). Het SIL/Instituut voor Taalwetenschap bundelde verhalen van W.F. Makosie, H.G.E. Sabajo en M. Makusie & W. Ebesilio in Kabyn wakhaibero kho dia khonan osytho (Drie arowakse verhalen, 1976).200 Douglas Taylor publiceerde in Languages of the West Indies (1977) vier verhalen in het Arowaks met Engelse vertaling. Van Theodorus Makosi werden drie vertellingen vastgelegd (Boven e.a. 1989) in de Nederlandse vertaling door An Roosbeek-Biswana; in de commentaar wordt op verwante verhaalmotieven gewezen. Een belangrijke bronnenuitgave voor de arowakse orale cultuur is Arhwaka lokonong djang (1989) van P. van Baarle, M.A. Sabajo en anderen. Het boek geeft een taalcursus en woordenboek, maar ook liederen en verhalen in het Arowaks met Nederlandse vertaling. Van de vier opgenomen vertellingen is er één - over vraatzuchtige piranha's in de Coppenamerivier - verteld door Albert Sabajo, leider van de in Nederland opererende culturele groep Ikyoshie. De andere drie werden verteld door Emelina Sabajo. In maart 1988 werden bandopnamen van haar vertellingen gemaakt; daarvan verscheen ‘Wâ danro kasorho/Op zoek naar kralen’ in Hoor die tori!, drie vertellingen in Arhwaka lokonong djang en één in Mutyama.201

3.3 Liederen

De liederen van de lokonon kunnen worden onderscheiden volgens dezelfde indeling als die van de karaïben: sjamanistische liederen, feestliederen, rouwliederen202, wiegeliedjes, kinderliederen. Als ze krijgsliederen hebben gekend, dan zijn daarvan geen voorbeelden bewaard gebleven. De vroegere gebruiken kenden globaal dezelfde patronen als bij de kari'na; één van de punten van onderscheid was in ieder geval nog in het begin van de 20ste eeuw dat rouwrituelen bij de

arowakken werden voorafgegaan en gevolgd door de zweepdans waarbij een man achter een andere ging staan en die tot bloedens toe met een riet op de kuiten en dijen sloeg. De ceremonie gebeurde zowel uit eerbied voor de nagedachtenis van de overledene, als om moed en kameraadschap bij de levenden op te wekken.203

Het navolgende arowakse aankomstlied heeft ook bekendheid verworven buiten inheemse kringen.

 
wandabôthe wandabôthe
 
wandabôthe wandabôthe
 
wandabôthe wandabôthe
 
wasjikwa wâjathe
 
wandabôthe wandabôthe
 
wasjikwa wâjathe
 
we zijn aangekomen, we zijn aangekomen
 
we zijn aangekomen, we zijn aangekomen
 
we zijn aangekomen, we zijn aangekomen
 
vanuit ons dorp
 
we zijn aangekomen
 
vanuit ons dorp204

C. van Coll beschrijft een arowaks feest waarbij tapana (een volksdrank) wordt geschonken, en merkt daarbij op dat de arowakse liederen zachtaardig van karakter zijn, een karakteristiek die ook latere beschrijvers hebben gehanteerd.205 Van de vier arowakse liederen die de gebroeders Penard publiceerden, gaan er drie over liefde en drinken. (In dit laatste opzicht moeten de inheemsen een bijzondere joie de vivre aan de dag gelegd hebben: August Kappler, die jarenlang onder hen leefde, vermeldt dat er op een feest waaraan honderd personen deelnemen, wel 3000 liter tapana wordt gedronken.206) Het vierde lied dat de Penards publiceerden gaat over een merkwaardig onderwerp: de vlucht van arowakken naar Engeland om aan de menseneters te ontkomen. De gebroeders Penard verklaren dit uit het feit dat de familie van Sasamali ook in Brits-Guyana verblijf hield. Ze wijzen erop dat reeds Sir Walter Ralegh enkele indianen mee terugnam naar Engeland, maar waarschuwen: ‘Nevertheless, to associate our Indian song with historical events of so remote a period would be purely conjectural.’207 Het tweede van de door hen geregistreerde liederen luidt:

 
Walabatši tokorotši,
 
Walabatši tokorotši,
 
Derenomatlitši khani,
 
Bīthefado dameni,
 
Derenomalitši khani.
 
 
 
Simitho tokorotho,
 
Simitho tokorotho,
 
Derenetho khani,
 
Bīthefado dameni,
 
Derenetho khani,
 
Bloesem van de Walaba,
 
Bloesem van de Walaba,
 
Mijn geliefde schoonbroer,
 
Je zult voor mij drinken,
 
Mijn geliefde schoonbroer.
 
 
 
Bloesem van de savanna markoesa,
 
Bloesem van de savanna markoesa,
 
Mijn geliefde schoonzuster.
 
Je zult voor mij drinken,
 
Mijn geliefde schoonzuster.208

Karakteristiek voor de liedvorm is natuurlijk de herhaling van verschillende versregels, en de variatie ervan. De Penards tekenen bij dit lied aan dat de lendendoek van de man vroeger decoraties kende die leken op de bloesem van de walaba, terwijl het schortje van de vrouw versierd was met een franje die leek op de bloesem van de savannemarkoesa. ‘Simple and artless, the verses are in perfect keeping with the mild-mannered Arawaks. Thus while the Carib dreams of the Maroni, the fountainhead of wonder and mystery, the gentle Arawak turns his gaze westward toward the Corenteyn and sings of the joy of meeting his kin.’209

Hillary de Bruin, die inheemse gezangen publiceerde, meldt dat liederen soms begeleid worden op de jankabuari-dwarsfluit. In de 20ste eeuw heeft ook de gitaar zijn intrede gedaan in het begeleidend instrumentarium, mogelijk onder invloed van Zuid-Amerikaanse muziek. Verder heeft ook de afro-Surinaamse muziek weer haar stempel gezet op de inheemse cultuur, en in sommige dorpen zelfs zo sterk dat de creoolse kawina-muziek de arowakse geheel heeft verdrongen.

 

Bronnen. De gebroeders Penard (1925-26) publiceerden vier arowakse liederen die ze in 1911 noteerden uit de mond van Sasamali, ook bekend als Jan, van de familie Kaluafudi te Matta (tussen de Para- en Saramaccarivier). Vijftien arowakse liederen werden opgenomen in Arhwaka lokonong djang (Van Baarle e.a. 1989: 143-158); één daarvan in de Spiegel 28-29. Ze zijn ook te beluisteren op de cassette Arhwaka Lokonong Ékitang/ Genuine Arawak songs, uitgebracht in 1989 door Ikyoshie te Haarlem. Hillary de Bruin nam vijf blijgeestige arowakse liederen op in Orino (1992), met muzieknotatie.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

landen