Een geschiedenis van de Surinaamse literatuur. Deel 1.

Theoretische bespiegelingen bij literatuurgeschiedschrijving

[p. 97]

3. Een model voor literatuurgeschiedschrijving

3.1 Uitgangspunten

Recapitulerend zijn de voornaamste premissen voor dit model de volgende:

1.	Literatuur is het totale corpus van teksten en andere communicatieve uitingen (interacties) die een functie van literariteit vervullen. Deze literatuur vormt een continuüm die door de literatuurwetenschap wordt geordend tot verschillende corpora. Als literatuur gezien wordt als een continuüm, dan houdt dat in dat elke ordening tot op zekere hoogte accidenteel is en dat geen enkel literair werk geclaimd kan worden als uitsluitend te behoren tot één afgebakend corpus. Een indeling bijvoorbeeld naar nationale literaturen is een perceptuele indeling die meer met zienswijze dan met ontologische realia te maken heeft (een indeling waarvan het mythische karakter overigens niet betekent dat die zinloos zou zijn).
2.	Het aantal benaderingswijzen van een literatuur en haar geschiedenis is in principe oneindig.
3.	Binnen deze benaderingswijzen is axiologisch geen hiërarchie aan te wijzen, ze zijn principieel gelijkwaardig.
4.	Een classificatie van benaderingswijzen volgens de driedeling tekstuele benadering (van de tekst zelf), intertekstuele benadering (een tekst in zijn wisselwerking met het weefsel van omliggende teksten) en contextuele benadering (de tekst geplaatst binnen het literatuurbedrijf, de maatschappelijke context enz.) is voor de literatuurhistorische activiteit zinvol, maar de resultaten ervan kunnen principieel niet hiërarchisch geordend worden.
5.	Tussen de verschillende benaderingswijzen zullen altijd relaties kunnen worden getraceerd, al was het maar omdat ze hetzelfde corpus tot object nemen; in principe is het aantal relaties oneindig en ze kunnen van zeer divers karakter zijn: afhankelijkheid, invloed, contrast, ontwikkeling enz.
6.	De resultaten van reeksen van deze relaties kunnen in synthetische verbanden worden samengebracht (syntagmatische relaties) en leveren zo de elementen voor het literair-historische verhaal; via generalisatie kan daaruit een synthetisch verband op een algemener plan worden geconstrueerd; in de verwerking van onderzoeksresultaten zit dus wel een hiërarchie naar generalisatieniveau.
7.	Onderzoeksresultaten kunnen in een presentabele vorm worden gegoten: het verhaal. Het literair-historische verhaal is een selectieve representatie van het verleden. Het exacte punt waarop de ordening van onderzoeksresultaten tot verhaal geschiedt, onttrekt zich aan de waarneming van de literatuurhistoricus; derhalve zal elke literatuurhistoricus zijn eigen verhaal vertellen. De onontkoombare arbitrariteit van het verhaal wordt echter ingeperkt door het expliciteren van vraagstellingen, heuristiek en benaderingswijze.
8.	Het geheel van benaderingswijzen met hun onderlinge relaties en de verhalen die daaruit gesynthetiseerd (geconstrueerd) worden vormt de literatuurgeschiedenis.
9.	Literatuurgeschiedenis is een procesmatig begrip; het proces kan zijn neerslag vinden in schriftelijke (of andere) registraties die per definitie niet anders dan lacuneus kunnen zijn, omdat ze gebonden zijn aan hun beperkingen van tijd, ruimte, selectie en persoonlijkheid van de geschiedschrijver, en omdat ze bovendien tot een synthese (constructie) zijn gebracht in een verhaal; zelfs de weergave van de actuele stand van zaken op het internet en in gespecialiseerde databanken doet geen recht aan het procesmatige karakter van de literatuurgeschiedenis.

[p. 98]

10.

Het zou epistemologisch onjuist zijn registraties van het proces van literatuurhistorie (het verhaal) anders te beschouwen dan als lapidaire uitdrukkingen van de benadering(en) van een oneindig gecompliceerd object. Omdat literatuurgeschiedenis een procesmatig gegeven is, is ook de toetsing van het literair-historische verhaal een continu proces: is de reductie en constructie van de literair-historische data zo adequaat mogelijk gebeurd?

Uit dit alles volgt dat het schrijven van de literatuurgeschiedenis onmogelijk is en dat het aanbeveling verdient te allen tijde bij registraties van het literatuurhistorische proces te spreken van een literatuurgeschiedenis (al zou ‘een verhaal van de literatuurgeschiedenis’ exacter zijn, maar dat klinkt zo stroef).

3.2 Het model

Uitgaande van het voorgaande kan literatuurgeschiedenis worden weergegeven in een driedimensionale voorstelling, dat in zoverre ontoereikend is dat het de procesmatige kant van literatuurgeschiedenis nooit adequaat kan uitdrukken.²⁸⁴ Aansluitend bij wat eerder gezegd werd over de status van het verhaal, brengt dit model de drie activiteiten van literatuurgeschiedschrijving in beeld: het ontdoet een aantal historische feiten van hun concrete omgeving en brengt die in een hogere samenhang; het wijst die feiten een plaats aan in de geschiedenis; het brengt de elementen samen in een narratieve structuur.

Een literaire tekst is opgebouwd uit vier zeer nauw met elkaar samenhangende elementen: taal, stijl, structuur en inhoud. Deze elementen zijn oneindig te combineren tot nieuwe teksten. Een correcte analyse van deze vier elementen geeft de literatuurhistorische beschrijving identificerende kracht: de beschrijving identificeert deze tekst - en geen andere - als een uniek kunstwerk. De vier genoemde elementen behoren tot de kern van de identificerende beschrijving. Alle andere factoren die de literatuurgeschiedschrijving ook kan (en vaak: moet) beschrijven, zijn contextueel. Ze behoren tot de input of output, maar niet tot de eigenlijke tekst: literaire verwantschap, groepsvorming, de receptie van het werk, de cultuurhistorische omgeving waarbinnen een tekst wordt geconcipieerd, het literatuurbedrijf dat een tekst mogelijk maakt enz.

Het model bestaat uit de volgende elementen:

a. De verschillende benaderingswijzen (vanuit verschillende paradigmatische standpunten) van een object uit de literatuurgeschiedenis kunnen worden voorgesteld als lagen: één en hetzelfde object - bijvoorbeeld het oeuvre van een auteur - wordt biografisch benaderd, sociologisch, structuralistisch enz. Deze lagen bevinden zich boven elkaar en overlappen elkaar ten dele. In die lagen kan een pragmatische ordening worden aangebracht, maar die ordening is nooit hiërarchisch; vorm en grootte van de lagen doen er in principe niet toe (zie fig. 1).

284 Het kan niet genoeg benadrukt worden: ‘een model is per definitie een selectieve vereenvoudiging waarvan de structuur bepaald wordt door een subjectieve vraag, een relevant geachte probleemstelling [...] Een model is derhalve nooit genuanceerd genoeg om de concrete tekst volledig recht te doen.’ (Fokkema & Ibsch 1992: 66-67)

[p. 99]

fig. 1 Lagen

b. Door een aantal van de onderzoeksresultaten die de verschillende benaderingswijzen opleveren, bij elkaar te brengen, ontstaat een reeks van kenmerken van een complex literair object: de kenmerken van het gehele oeuvre van een auteur, of de geschiedenis en het functioneren van een gezelschap. Deze reeks van kenmerken noem ik het Profiel: ketens van eigenschappen die tezamen dat complexe literaire object definiëren als een uniek verschijnsel. In het model is zo'n Profiel voorgesteld als een peilstok die verticaal dwars door alle horizontale lagen heen wordt gestoken en waarop elke laag dan zijn eigen ‘materiaal’ afzet, zodat een ‘ladder met sporten’ ontstaat (zie fig. 2 en 3). Elk Profiel heeft dus betrekking op een samengesteld organisme. Bij de verzameling teksten die tezamen een oeuvre uitmaken is het Profiel opgebouwd uit de vier genoemde identificerende elementen taal, stijl, structuur en inhoud, plus contextuele elementen als verwantschap, receptie etc. Bij de geschiedenis van een toneelgezelschap is het Profiel opgebouwd uit een samenstel van factoren als repertoirekeuze, bezetting, maatschappelijke invloed enz.

[p. 100]

fig. 2 Ontstaan van een Profiel

fig. 3 Profiel

[p. 101]

Voor alle duidelijkheid: een Profiel moet scherp onderscheiden worden van een literatuurhistorische benadering, het is dus niet bijvoorbeeld een receptie-esthetische of systeem-theoretische analyse, maar de optelsom van de resultaten van die analyses.

c. Het materiaal dat in de Profielen is samengebracht, kan de literatuurhistoricus tot een algemener verhaal synthetiseren (bewegingen, tijdsportret): het Patroon. Anders gezegd: via de ‘ladders’ van de Profielen klimmen we hoger tot het Patroon - in de praktijk van de geschiedschrijving is dit de broodtekst of de hoofdtekst van het boek (zie fig. 4).

fig. 4 Patroon

d. Het is mogelijk om één element van een Profiel uit te werken, of ook één relatie tussen twee lagen uit te werken (bijvoorbeeld: er is een laag structurele analyse van orale literatuur en een laag structurele analyse van geschreven proza; die twee kunnen met elkaar in verband worden gebracht door te traceren hoe de wetten van de orale literatuur de opbouw van een prozatekst hebben beïnvloed; het belang van het leggen van zo'n relatie tussen twee lagen is dat hier een detailstudie plaatsvindt die exemplarisch zou kunnen heten voor een bepaald letterkundig fenomeen). Zo'n nadere uitwerking van een bepaald element resulteert in een Close-up (in het model: één sport van de ladder van een Profiel). Het resultaat is dan geen unieke reeks van kenmerken van een grotere entiteit (gezelschap, oeuvre), maar is een bouwsteen, een element van die reeks (en het spreekt vanzelf dat elke Close-up zelf weer opgebouwd kan zijn uit een groot aantal kleinere elementen). Een aantal van deze detailstudies levert dus wezenlijke informatie op voor het Profiel. Schematisch voorgesteld:

[p. 102]

fig. 5. Opbouw van het Patroon

Samengevat: literatuurgeschiedschrijving is het resultaat van paradigmatische benaderingen (lagen) die het materiaal aandragen voor de opbouw van Profielen, reeksen van eigenschappen die samengestelde literaire fenomenen ontologisch, hermeneutisch en empirisch-functionalistisch definiëren. Profielen zijn opgebouwd uit materiaal dat vanuit verschillende benaderingen wordt verkregen; elk van die bouwstenen kan in een Close-up nader worden bekeken. De literatuur zoals zich die aan ons in ongeordende vorm voordoet, verkrijgt een geordend Patroon door generaliserende operaties uit te voeren op de Profielen.

Het materiaal van Close-ups, Profielen en Patroon wordt gepresenteerd in een narratieve vorm: het verhaal. De exacte transformatie van het materiaal in een narratieve structuur kan nooit bekend zijn. Al is het in theorie exacter om te spreken van het ‘het verhaal van het Patroon’, ‘het verhaal van het Profiel’ en ‘het verhaal van de Close-up’, om praktische redenen is het aangeraden in de literatuurgeschiedenis ‘het verhaal van’ eenvoudig weg te laten. Uitgaande van de wetten van efficiëntie en inzichtelijkheid, lijkt het mij in de praktijk zelfs onnodig voortdurend de term ‘Patroon’ op te nemen in de literatuurgeschiedenis: het gaat hier immers om de broodtekst, de tekst van de literatuurgeschiedenis die zich typografisch voor de lezer aandient als de belangrijkste, klaar onderscheiden van Profielen en Close-ups.

3.3 Het model toegespitst op de Surinaamse literatuurgeschiedschrijving

3.3.1 Uitgangspunten

In hoofdstuk 2 zijn diverse epistemologische en praktische zaken aan de orde gekomen. Vanuit de daar verwoorde overwegingen is in § 2.8.2 geformuleerd vanuit welk epistemologisch standpunt de Surinaamse literatuur historisch zal worden beschreven, en in § 2.8.3 welke vraagstellingen dat oproept. We zullen hier bekijken hoe die benadering vorm krijgt in termen van het boven beschreven model.

[p. 103]

Het Patroon wordt in deze literatuurgeschiedenis van Suriname geordend volgens tradities, waarbij significatieve momenten binnen die tradities de markeerpunten vormen voor de chronologische ordening in periodes. De presentatie van het Patroon kan per periode worden aangepast op basis van de resultaten van Profielen en Close-ups. Alle delen zijn opgebouwd uit een aantal vaste elementen (enkele ervan zijn in sommige periodes weggelaten bij gebrek aan relevantie of beschikbaar materiaal):

Het inleidende eerste hoofdstuk is telkens opgezet als contextualisering van de teksten uit de periode. Het valt uiteen in zes paragrafen: 1.1 een aanduiding van de voornaamste politieke, sociale en economische ontwikkelingen, 1.2 de belangrijkste demografische verschuivingen en daarbij behorende onderlinge verhoudingen, 1.3 de culturele oriëntatie en organisatie, 1.4 taalpolitiek en onderwijs, 1.5 de ontwikkelingen op het gebied van kunst en vermaak en 1.6 de ontwikkelingen die zich voordeden onder Surinaamse migranten in Nederland.

De volgende hoofdstukken schetsen op empirisch-functionalistische wijze het literatuurbedrijf van de periode, achtereenvolgens: 2. drukkerijen en uitgeverijen, 3. boek en boekhandel, 4. bibliotheken, 5. kranten en periodieken, 6. leespubliek en leesverenigingen. 7. schrijversorganisatie en 8. literaire prijzen.

In hoofdstuk 9 wordt het toneelwezen uitvoerig behandeld (het waarom hiervan wordt uiteengezet in de algemene inleiding in deel I). Achtereenvolgens komen aan de orde: 9.1 gezelschappen en theaters, 9.2 het theaterpubliek, 9.3 toneelprijzen, 9.4 repertoire (met hier een onderverdeling naar verschillende theatervormen en bevolkingsgroepen), 9.5 het hoorspel, 9.6 het cabaret, 9.7 toneelkritiek en 9.8 Surinaams toneel in Nederland.

In hoofdstuk 10 staat het tekstuele materiaal centraal, veelal in de grote onderverdeling van teksten in Suriname en teksten in Nederland en daarbinnen dan weer onderverdelingen naar taal- en cultuurgroepen. In paragraaf 10.3 komt de jeugdliteratuur in hoofdlijnen aan bod. Paragraaf 10.4 bespreekt literatuurkritiek en literatuurstudie; overwogen is of de behandeling hiervan niet nauwer zou aansluiten bij de bespreking van het literatuurbedrijf (de literatuurkritiek bijvoorbeeld bij de kranten en periodieken), maar daar kleven enorme praktische bezwaren aan, omdat voortdurend zou moeten worden verwezen naar teksten die pas later aan de orde worden gesteld. De lezer krijgt nu veel meer inzicht in de algemene tendensen van literatuurkritiek en literatuurstudie, doordat de teksten al zijn behandeld en voorzien van korte receptie-historische observaties.

Bij het opstellen van de Profielen voor deze Surinaamse literatuurgeschiedenis hebben de volgende overwegingen meegeteld:

a)	Er wordt gefocust op die oeuvres die significante verschuivingen in het beeld van de Surinaamse literatuur hebben teweeggebracht: verschuivingen in de vormentaal, in de poëtica, in het literaire discours, in de verbeelding tout court.
b)	Analyse van een significant werk wordt verkozen boven een eindeloze herhaling van gelijkaardige parafernalia. Binnen elk Profiel zal hooguit één Close-up in extenso worden uitgewerkt; belangwekkende resultaten van eerder verricht detail-onderzoek, zullen kernachtig worden samengevat.
c)	Biografisch en primair bibliografisch feitenmateriaal zal tot een functioneel minimum beperkt blijven, dat wil zeggen dat essentialia vermeld worden, plus die gegevens die voor een goed begrip van het verhaal noodzakelijk zijn; voor verdere informatie worden bibliografische referenties verschaft.

[p. 104]

Zo wordt uit de volgende lagen (benaderingswijzen van literatuur) informatie samengebracht voor de Profielen:

Biografische laag: elementaire biografische gegevens terzake afkomst, ouderlijk milieu, opleiding, evt. migratie, werkactiviteiten, literaire activiteiten, bekroningen.

Heuristische laag: bronnen, bibliografische verwijzingen.

Tekstgerichte laag: kenmerken en ontwikkeling van de tekst die tezamen de tekstpoëtica opleveren, te onderscheiden in vier onderling nauw samenhangende lagen:

-	linguïstische laag: taal, taalvariant, taalgebruik, taalpolitieke opvattingen, de vertaling van niet-westerse begrippen;
-	stilistische laag: syntaxis, tropen, metaforen;
-	structurele laag: compositie, narratologische techniek;
-	inhoudelijke laag: thematiek, motiefonderzoek, symboliek.

Intertekstuele laag: invloed, herschrijving, verwantschap, verwijzingen.

Functionalistische laag: productie van het werk.

Receptie-esthetische laag: ontvangst van het werk.

Het spreekt voor zich dat in deze Profielen met regelmaat wordt teruggegrepen op de algemene contextualiserende en empirisch-functionalistische inleidende hoofdstukken van elke periode.

Op het niveau van Close-ups kunnen antwoorden geformuleerd worden op synchrone vraagstellingen uit de postkoloniale en interculturele literatuurwetenschap: de plantageverbeelding uit de koloniale periode, de koningsliederen als expressie van de verhouding tot het zgn. ‘moederland’, instrumenten van cultuurpolitiek, de invloed van missie- en zendingsliteratuur, de Caliban-problematiek, sporen van Black Movement en Négritude, herlezing en herwaardering, ‘nationale’ literatuur, de invloed van de traditie op de geschreven literatuur, de creatie van een nieuwe literaire taal, de geboorte van een nieuwe traditie, modernisme en intertekstualiteit, taalcreolisering.

3.3.2 Het literatuurhistorische verhaal: vorm en typografie

Pragmatische overwegingen waardoor ik mij heb laten leiden in mijn keuzes om tot een verhaal van Surinaamse literatuurgeschiedschrijving te komen, zijn de volgende:

1.

De hier ondernomen literatuurgeschiedenis wordt gepresenteerd als boek. Dit lijkt nogal evident, maar het brengt grote beperkingen met zich mee in de presentatie van de stof en de toegankelijkheid voor de gebruiker. Die beperkingen worden gauw duidelijk bij een vergelijking met de mogelijkheden van een presentatie als hypertext die ik overwogen heb te hanteren.^285 Ik heb van die mogelijkheid echter afgezien, om de eenvoudige, praktische reden dat de boekvorm nog steeds een gemakkelijker toegankelijk medium is, zeker ook voorlopig nog in Suriname.

285 Luc Herman 1998 definieert hypertext als ‘een elektronische vorm van informatiemanagement, waarbij gegevens worden opgeslagen in een netwerk dat een potentieel oneindig aantal knooppunten op een in theorie even onbeperkt aantal manieren met elkaar verbindt. [...] De knopen in het netwerk [...] zijn de nodes, de verbindingen zijn de links. Naast talige tekst kunnen de nodes ook grafische voorstellingen, geluids- en videoclips zijn of bevatten’. De betekenis van digitalisering voor de teksteditie geeft Meder 1997 goed aan. Voor Latijns-Amerika bied hypertext grote mogelijkheden, aldus Valdés & Valdés 1995.

[p. 105]

2.	Uit het bovenstaande volgt dat het aantal door mij te beschrijven Profielen en Close-ups beperkt moet blijven, wil de totale structuur niet te diffuus worden. Bij de Profielen heb ik er daarom voor gekozen uitsluitend oeuvres uit te werken, en organisaties (genootschappen, toneelgroepen). Bovendien zijn omwille van de samenhangende beschrijving van een oeuvre, ook werken die in een latere periode verschenen binnen het desbetreffende Profiel behandeld. Hetzelfde geldt mutatis mutandis voor de activiteiten van organisaties.
3.	Elk corpus vraagt om zijn eigen, specifieke benadering, die uiteraard mede afhankelijk is van de gestelde vragen. Uit de aard van de Caraïbische literatuur volgt de keuze voor een benaderingswijze zoals uiteengezet in § 2.8.
4.	Structuur en presentatie van de literatuurgeschiedschrijving zullen helder moeten blijven; daar zorgt de selectie van elementen van het model voor, maar vanzelfsprekend ook de typografische verzorging van de tekst, en, met het oog op een zo ruim mogelijk publiek, de leesbaarheid van het verhaal. Voor de lezer die zich snel wil oriënteren gaat aan elke periode een korte, typografisch opvallend neergezette synopsis vooraf, waarin enkel de grote lijnen worden gegeven. Elke periode eindigt bovendien met een concluderende paragraaf, waarin de hoofdlijnen nogmaals worden samengetrokken. Synopsis en concluderende paragrafen hebben weinig zin in het deel over de orale literatuur en zijn daar dan ook weggelaten.
5.	De hier ondernomen Surinaamse literatuurgeschiedschrijving is de eerste in zijn soort. Dat stelt bijzondere eisen aan wat er wel en niet aan de orde wordt gesteld. Het zou van arrogantie getuigen om voorbij te gaan aan de verwachtingen die gebruikers ten aanzien van dit boek koesteren, ook zij die in het geheel niet in de materie zijn ingevoerd. Er zullen historische, literair-historische en cultureel-antropologische data vermeld dienen te worden, die voor ingewijden allang bekend zijn. Het is niet onmogelijk dat een bepaalde Close-up te ver voert voor de lezer die informatie-in-den-brede zoekt.
6.	Omwille van het feit dat het om een eerste Surinaamse literatuurgeschiedschrijving gaat, èn omwille van de toch al grote heterogeniteit van de Surinaamse literatuur, zijn alle resultaten die de Close-ups en Profielen opleveren zo veel mogelijk chronologisch gerangschikt.