Verzameld werk. Deel 3

[p. 1033]

1946
Onrustige gebeenten

Het Reuter-bericht, dat Zondag, 9 December jl. te Madrid het gebalsemde lijk van de in 1802 waarschijnlijk aan arsenicum-vergiftiging gestorven vroegere gravin Cayetana Alva was opgegraven, vervulde ons, eer wij nog verder lazen, direct met een elegische ontroering. Want, zoo heette het verder in dat bericht: de hertogin heeft vermoedelijk model gestaan voor de beroemde portretten van Goya (1746-1828), de ‘la Maja desnuda’ en ‘la Maja vestida’. Voor model gelegen zou hier overigens aannemelijker klinken. Het elegische van onze ontroering loste zich als een nevel van de overige ingrediënten onzer bewogenheid en een artistieke vreugde, vermengd met kunstenaarstrots begon in de plaats daarvan ons gemoed te doorgloeien.

Zeer terecht hebben de Spaansche Regeerders dat geïnspireerde paar, de pittige hertogin of wie het was en den forschen schilder met torero-allures de eer van den postzegel waardig gekeurd, toen zij in 1930 de herinneringsserie bij het eeuw-getijde van Goya's dood tot uitgifte lieten brengen. En het is niet alleen de philatelist voor wie deze zegels een ware oogenlust zijn. Het is de apotheose van een onsterfelijken kunstenaar en een der even onsterfelijke Muzen, want dit soort vrouwen kan niet genoeg worden geëerd en tot voorbeeld worden gesteld. Er zullen er misschien zijn, die met smalenden mond zeggen: ‘Nou, die Maja, met of zonder bolerootje aan, heeft het maar wat gemakkelijk gehad met daar al rustend onsterfelijk te worden. Zoo zouden wij het ook kunnen, niks geen kunst aan!’

Zij vergeten, dat Francisco Goya een alles behalve gemakkelijk heer was, ook al had hij palet en penseelen in de handen. En zouden zij, verondersteld, dat zij al de gestalte hadden van zulk een kindvrouwtje - die toch het product was van een selectie van meerdere geslachten, uitmuntend door moed, vroomheid en hartstochtelijkheid -, kunnen aanspraak maken op het intellect en den vrijen zin met breeden kijk, waarvoor deze speelsch-energieke vrouw in haar tijd beroemd was en die de extase van den tot de natuur-mystiek zoo aangetrokken schilder zoo wist te doen kristalliseeren?

[p. 1034]

Wat er van zij, zoolang er in 's menschen ziel iets blijft trillen voor de Romance van het Schoone, zal zij dit grandiose paar in glimlachende overweging gedenken.

Maar Reuter, die eer voor het sensationeele dan voor het schoone ontvankelijk is, bericht voorts, dat de hertogin op 40-jarigen leeftijd onder geheimzinnige omstandigheden stierf te Madrid. En dat men nu wil nagaan, of nog sporen van het vergif te vinden zijn en zij werkelijk het model van Goya was. Toen de doodskist geopend werd, bleken beide voeten van Cayetana te zijn afgezaagd. Slechts een voet lag in de kist.

Tot zoover het bericht.

Onze elegische en overige ontroeringen moesten bij het lezen van het slot plaats maken voor de de volgende ontboezeming, die wij niet konden verhinderen te slaken: ‘Daar heb je het gedonder! Ook háár gebeente kan niet tot rust komen, evenmin als dat van haar superben onrustigen schilder.’ Want toen op 13 November 1888 de grafkelder, die te Bordeaux de lijkkist van Goya bevatte, op last van den consul van Spanje werd geopend, teneinde de illustere resten van den Spaanschen hofschilder over te brengen naar het vaderland, bleek het, dat behalve eenige kleinere botten, ook de geniale schedel was verdwenen. Die lag er dus niet meer naast, als het voetje bij zijn duquesa, hij was er eenvoudig niet meer.

Wat een sympathie van bijkomstige omstandigheden nog na den dood tusschen het zoo gezond-vibreerende model en den zoo gezond-pulseerenden kunstenaar-aanbidder!

Wij hopen maar dat de resultaten van het onderzoek der overblijfselen van de eigenzinnige hertogin haar eeuwige rust niet verder mogen vertroebelen en dat de zwartste wroeging moge komen over den onverlaat-verzamelaar van beroemde botten, die naast Goya's hersenkamer misschien ook nog het hertoginnenvoetje als pronkstukken van zijn sinistere collectie met welgevallen gadeslaat.

Wat nu het onderzoek zelf betreft: dit zal dus tweeledig zijn. Ten eerste: of nog sporen van het vergif worden aangetroffen. Laten wij hopen van niet. Want om welke dramatische Spaansche raisons en door of voor welke mededingster ook, de sportieve en brutale hertogin uit dit tranendal mag zijn weggewerkt, wij maken ons liever wijs, dat zij een arsenicophage was en dat een te voortgezet gebruik van arsenicum er de schuld aan had. Dat zij dit voor haar tochten in de bergen, al of niet begeleid door haar artist, noodig achtte, of ook al om de frischheid en gaafheid van haar charmes dát te doen behou-

[p. 1035]

den, wat tot het dompteeren van haar athletischen, maar niet altijd even standvastigen schilder wel noodig zal zijn gebleken. Voor ons moet het blijven, of zij is heengegaan door harentwil en niet door het ingrijpen van haar vijandige, duistere machten.

Ten tweede: of zij werkelijk het model van Goya was.

Wie haar beeltenissen in of zonder het gezelschap van Goya de revue laat passeeren, kan zich niet aan een zekere teleurstelling onttrekken en evenmin aan de vraag: bezat de duquesa wel ‘des seins assez opulents’ om de Maja desnuda te kunnen zijn? En moet men dan niet met een stillen schuchter-open mannenlach erkennen, dat zelfs de lyrische emotie van Goya daar, of het ontbrekende aanvulde of een andere jonge vrouw uit zijn penseelen streek. En wanneer men dan de ter zake kundigen moet gelooven, die veronderstellen dat Donna Joaquina Candado tot model diende voor de Majas en haar vormen confronteert met die der Maja desnuda, dan frappeert daarbij wel dezelfde opulentie van vormen. Het vlamt als het ware op voor onze verbeelding als een lichtreclame: je bent de buste van de Desnuda of je bent ze niet!

Er is echter nog iets anders.

Zijn de beide Maja's wel dezelfde vrouw geweest? Ook daaraan wordt getwijfeld. Is de gekleede Maja niet iets ouder dan de andere? En ook al niet een tikje chragrijnig?

Hoe dit zij, wij behooren in geen geval tot de beschouwers en de critici, die als gewoonlijk, de Desnuda opofferen aan de Vestida, maar houden het met Bertaux, die de eerste tegen de laatste verdedigde, zeggende: Certes, cette dernière est un morceau de maître, et rien n'égale l'audacieuse habilité du peintre à révéler les charmes qu'il cache sous de traîtresses batistes, à voiler sous de chastes, mais trompeuses apparences, l'appel ou le souvenir de la volupté. Les deux bras levés et ramenés derrière la tête dans leurs manches jaunes, la brune chevelure frisée qui se rebelle, font un cadre d'une incomparable harmonie au visage ardent et aux yeux prometteurs. Mais, zoo gaat hij voort, l'autre Maja est peut-être le morceau de nu le plus savoureux qui soit au monde. Petite, avec sa taille de guêpe, ses hanches pleines, ces jeunes seins opulents et mûrs, ce n'est point une beauté classique, où s'incarne la vision d'un peintre tourmenté d'idéal, mais c'est, cueillée dans la nature vivante et palpitante, une fleur de joie et de plaisir dont l'arome pervers enivre, et que l'artiste eut sans doute le bonheur de respirer aux jours amoureux de sa jeunesse. Il en peignit l'image spirituelle et brillante dans l'allégresse

[p. 1036]

que donne la pleine maîtrise de la pensée et de l'outil, et jamais pinceau d'une touche plus légère ne fit chanter la lumière sur une chair blonde plus voluptueusement abandonnée.

Deze woorden van Berteaux begeleiden onze gedachten, als zij uitgaan naar het komende onderzoek, waar het voor veel van de nagedachtenis der hertogin en haar onsterfelijkheid zal zijn: to be or to be not. En daarover zijn wij bedroefd, want wij koesteren niets liever dan den ouden droom van een Desnuda met een hertoginnen-diadeempje, dat zij plagend achter het kussen verborgen houdt. Al zullen wij echter modern genoeg zijn, om ook deze droom te kunnen laten begraven en van alles ontdaan nog even bij de groeve stil te staan, om dan zonder traan of lach om al dat aardsch komisch-weemoedige te verdwijnen. Misschien ook niet!

In afwachting van den afloop van dit testen van haar gebeente blijven wij vastklampen aan de legende, dat het vleesch om dit beschadigde geraamte samen daarmede het verrukkelijke lichaam vormde van haar, die zich blauw-bloedelijk noemde: Donna Maria del Pilar Teresa Cayetana de Silva Alvarez de Toledo, duquesa de Alba en die met een magnifieke, signoraiale fronsing van haar ravenzwarte wenkbrauwen in een crisis van intimiteit haar dertien jaar ouderen lijfschilder kon toesnauwen: Francisco, donder op!!!

Wat ons niet belet te wenschen: Cayetana, blijf onze Desnuda en houd stand tegenover alle critiek!