Verzameld werk. Deel 3

[p. 1013]

1945
Postzegels, gevelsteenen en peperkoek

Eigenlijk is een gevelsteen in een huis wat een postzegel is op een brief; alleen hij staat naar onderen in het midden van den gevel en op een brief zou dat volgens de voorschriften van de p.t.t. natuurlijk niet zoo mogen.

Men zou ook kunnen zeggen: een gevel is een steenen brief over de affaires van het huis, over de opkomst, de glorie, het verbleeken van den gang van zaken van een geslacht en de gevelsteen is het zegel, dat eens de karakteristiek van een pittoresken welstand weergaf. Wat er van zij, of de gevel een brief is, dan wel de brief een gevel, het behoeft niet iets te worden als Berlioz's: la guitare est un petit orchestre en Wagner's minzame paraphrase: l'orchestre est une grande guitare. En nu mogen wij niet meer afdwalen, een brief zonder postzegel is voor een al of niet philatelist een kleine teleurstelling, nog meer dan een huis zonder gevelsteen.

De postzegel is een stukje poëzie - wij bedoelen het hier zonder aan de subtiliteiten van de postzegeltaal te denken - het is de bloem van de enveloppe, terwijl de poststempel het aroma is van die bloem, niet meer en niet minder. Daarom zijn ons de dienstcouverts van welk departement, of van welke officieele instantie ook, zelden zoo sympathiek als de couverts, waarop een minnende of een andere hand zulk een rood, blauw, groen, paars of oranje vignetje plakte.

Dit zou men ook van den gevelsteen kunnen zeggen. Wij hebben vaker voor een mooien gevel gestaan en genoten van de symmetrie der bouwlijnen en de overige architectonische vindsels en wij misten iets en wisten niet direct wat. Wij stonden daar voor de schoone steenen schepping te peinzen en zeiden: en toch... en toch... tot het in ons opflitste: en toch ontbreekt hier de bloem van den gevel, de gevelsteen.

Wat is dan toch de magie, die uitgaat van den gevelsteen? Velerlei. Het is o.a. het stukje geschiedenis, dat door onze voorouders in ons is opgebouwd en dat wij nooit zullen kunnen verloochenen, ook al stroomt er geen blauw bloed in onze aderen en zijn wij geen middeleeuwsche poorters meer, die in naijver op den adel hun fierheid op hun degelijke kwaliteiten en prestaties in een quasi-heraldiek

[p. 1014]

teeken wenschen vast te leggen. Want wat onze voorouders graag hebben gezien, zien ook wij gaarne, al naar onze hedendaagsche opvatting van het leven. Of zouden wij soms het tegendeel willen beweren? En wij kijken op straat, als het verkeer dit maar even toelaat, ook eens graag over de hoofden der menigte heen naar boven naar de ramen en de gordijnen die ons zulke lessen van huiselijkheid geven voor zoover wij deze waren vergeten en naar andere schoone dingen, die niet nalaten zich nog eens te melden aan ons geheugen. En dan zien wij stukje voor stukje, verguld en gepolychromeerd of in natuursteen, dien heelen schat van gevelsteenen, die in den loop der tijden uit of juister in de gevels van al die huizen, waarbinnen zoo werd geijverd, is ontloken. En welke beelden, welke vernuftige voorstellingen en welke aanmaningen tot arbeiden en niet vertwijfelen! Van welke bijzondere schoonheid zijn die steenen toch, ook die, die niet voldoen aan de normen van een bepaalden schoonheidcanon?

Want wij zullen ons niet een kat wenschen, als de gevelsteen ‘In dye Catte’ op de Rechtstraat no. 37 te Wijk ons eene uitbeeldt, wier snor meer lijkt op die van een om den terugtocht van Napoleon uit Rusland treurenden grognard, dan op dat nerveuse sprietenstelsel, dan eene echte en onvervalschte kat nu eenmaal onder den neus siert. En toch... dat steenen beest daarboven is ons zeer lief. Liever dan een van de gemummifieerde katten uit het Oude Egypte van 700 jaar voor Christus, al kunnen wij niet ontkennen, dat deze dieren na hun dood toch nog wel erg hun best doen om met kattenlijkig aspect zoo toucheerend mogelijk op ons gemoed te werken. Zeker, zij werken nog tragischer op onze verbeelding - en zij waren toch zoo lief in hun tijd, want waarom zouden zij anders door een sierkunstenaar uit die eeuwen zijn afgebeeld als een haar Mevrouw Muis koelte-toewuivende slavin. De oorzaak ligt natuurlijk dieper; er scheiden ons zes en twintig eeuwen van die siermummies en wij staan nog te kort, niet alleen bij ons schijnheilig huisdier, maar ook bij het peperkoeken beest, dat wij, indien het goed geprent was, in onze jeugd bewonderden en dat in factuur uiterlijk zooveel overeenkomst heeft met de imagerie van de gevelsteenen. Maar door den goeden geur van den kruidigen koek verleid, bezweek onze bewondering toch eindelijk voor die bekoring en aten wij de brave poes maar liever op.

Daartusschen staan nog de katten op de oude Turnhoutsche kinderprenten, parmantig zittende op een lichtblauwe tafel, met melk-

[p. 1015]

in-koffie-bruine streepen over hun wit vel en turende met boterbloemgele oogen naar een even boterbloemgelen vloer. Helaas haar snor is al weer even ‘en brosse’ als die op den gevelsteen en het rijmpje van Hieronymus van Alphen, die anders zijn kat wel kende, kan ons niet over die teleurstelling heenhelpen. Een bijzonder braaf kind uit die dagen, toen de achternichtjes van deze dieren, zooals moderne hout- en linoleumsnijders ze zouden doen herleven, nog niet vermoed werden, zal zijn bespiegeling wel gevonden hebben in:

't Geduld is zulk een groote zaak,
Om in een moeijelijke taak,
Zijn oogwit uit te voeren;
Dit zag ik laatst aan onze kat
Die uren lang gedoken zat,
Om op een rat te loeren;
Zij ging niet heen voor zij de rat
Had tusschen haren klauw gevat.

Nog eens, kat, men doet je onrecht! En de beeldhouwer, èn de houtgraveur, èn de vormsnijder doen dit, met dat fijne spinsel onder je neus voor te stellen als een verroeste hark, terwijl het toch je harp is!

De vormsnijders wisten het anders wel en werden om hun allure van voorstelling door begaafde grafici gaarne benijd.

Bij dat opeten deden wij wel niet als die familie, die een reus van een peperkoeken man zoolang had bewaard, tot hij begon te schimmelen en bij het verorberen van zijn nog te redden restanten begon te schreien om het noodlot, dat den geliefden man trof. Wij deden het zonder tranen en begonnen met de minder vitale deelen, redeneerend in ons egoïsme: dat de kat het wel zonder het reliëf van haar haren kan stellen en eventueel ook zonder staart kan leven; dat de ooren nu juist niet onmisbaar waren en dat de kat niet altijd op haar teenen loopt. Daarna begon de groote strijd tusschen onze lust en ons medelijden. Maar die geur van den goeden peperkoek en het dier, dat toch al verminkt was, neen, wij konden geen half werk doen en aten daarom de kat maar heelemaal op.

Eenmaal op, begonnen wij haar te prijzen. Zij was toch zoo mooi geprent geweest en kwam uit die kleine gerenommeerde bakkerij van Achter het Vleeschhuis, waar de knoopen op de jassen van de peperkoeken mannen altijd zoo gaaf en aanlokkelijk blonken. Het waren daar werkelijk meesterwerken in hun genre. De spaken der

[p. 1016]

wielen van de koetsen, de streepen en de Schotsche ruiten op de broeken van de galants - de modernste waren nog uit den tijd van Alfred de Musset - lagen er in zulk bijtenswaardig reliëf op. Als kinderen apprecieerden wij dat prachtige prentsel zoo, dat wij er over kibbelden, wie de mooist geprente mannekes had gehad.

Wij herinneren ons nog dat een herbergier op de Groote Gracht, ‘dee ouch wörm verkoch veur te vèsse’ en die het café er zoo'n beetje op aanhield om een paar kaarttafels van oude schoolkameraden gaande te houden, een stel van die prachtige peperkoekvormen bezat en dat in leven een onzer bekendste grafici op die vormen belust was. Toen hij den waard polste, of hij ze niet wilde verkoopen, vroeg deze direct waarom hij daar zulk een belang in stelde. Omdat hij ze zoo mooi vond, antwoordde onze kunstenaar. Zoo is het ook met mij, zeide onze waard; ik ben geen artist en toch voel ik, dat dit mooi is. Daarom zijn ze niet te koop en bewonder ik ze zelf.

Die vormen hadden, ofschoon ze zooveel gebruikt waren, toch een benijdenswaardige gaafheid behouden. Het kan aan het deeg hebben gelegen, maar naar het resultaat van het baksel te oordeelen, kon men er even goed, als van de beroemdste etsen van Rembrandt, spreken van diverse staten. Er waren er bij, die aanspraak konden maken op den hoogsten prijs. De wetenschap is echter nog niet zoo ver gevorderd of het heeft misschien niet zoo de aandacht van de kunstminnenden getrokken, om die schitterende afgietsels als het ware te vermummieën en na een zaligen dood aan de folklore-musea te legateeren. De mensch blijft echter een mensch en het eerste en eenge verhevene doel van den meest Beau Brummel-achtigen peperkoeken man - wij hebben hier nooit de taai-taaie vrijers bedoeld - is en blijft de afgrond, die achter onze tanden begint.

De meeste van die baksels waren echter niet van dien aard, dat men daarover rouwig behoeft te zijn. Van vorm zoo flou-flou mogelijk, opgeblazen, een soort rebut zonder grafische kwaliteit en bekoring. Hun glorietijd is dan ook al lang voorbij. In de laatste jaren lagen ze, als massawaar, met hoopen in de hoeken van de étalages: soldaten en burgers, vrouwen en mannen, honden en hanen - de katten niet te vergeten - alles lag over en door elkaar in de volmaakste wanorde. Alleen de contouren van het baksel wezen nog op vorm van mensch en paard maar eenig détail was niet meer te bespeuren en het traditioneele, piëteitvolle bloemenstruikje tusschen de hoeven van het paard kwam niet meer tot uitdrukking.

De tijd gaat ook zoo snel. Wie heeft nog den tijd om in de vitrines

[p. 1017]

de ‘mennekes’ in rijen op te stellen rond een met linten versierd pronkstuk in grootte en afwerking? Wij leven in den tijd van den grijper en de peperkoeken kameraden van onze jeugd zouden - als zij er nu waren - zonder respect voor hun historie en eenigerlei kunstzinnige weergave door den grijper worden gestort in de uitstalkasten van de depots der bakkerijen en annexe bedrijven. Hierin heeft de peperkoek het onderspit gedolven en roept hij niet meer als vroeger gelijke emoties in ons op, als de gevelsteenen, die hun standing beter wisten te handhaven.

En onder deze ‘navrante’ tonen gaat ons St. Nicolaasliedje ten einde.