Limburgs sagenboek

[p. 172]

Van tovenaars

De wildstroper van Enzebroek
(Neeritter)

De burchtheer van Enzebroek had een jachtopziener die het uitgestrekte jachtveld van zijn heer moest beschermen tegen de vele loerjagers uit de buurt.

Op een van zijn dagelijkse ronden betrapte deze opziener een berucht stroper. Deze scheen echter niet vervaard en stapte met zijn jachtroer rechtstreeks en bedaard op de garde-chasse toe, alsof niet hij, maar de jachtopziener in gebreke was. De man droeg een pet van vossevel; zijn armoedige kleding hing hem haveloos om het lijf; zijn gelaat was donker en omgeven door een woeste peper- en zout-gespikkelde baard. Hij zag er helemaal uit als een man die men buiten in de eenzaamheid van veld en bos liefst niet ontmoet en waar men nog minder iets mee te doen wil hebben.

De jachtopziener die de man wel naar de duivel wenste en zich door die ontmoeting allesbehalve op zijn gemak voelde, deed of hij heel niet bang was voor dat ruwe heerschap en snauwde hem bars toe: ‘Ha, eindelijk heb ik je toch ook eens bij de kladden! En nu als de drommel mee naar de heer!’

De loerjager scheen echter niet erg onder de indruk te komen van het gebulder van de garde-chasse en bleef doodbedaard staan, terwijl hij de opzichter met zijn doordringende ogen brutaal en doordringend aankeek, zodat deze, als het hem niet zo kinderachtig bang had geleken, gaarne geretireerd ware. ‘Jong!’¹ sprak de stroper na een poosje, ‘jong, ik weet niet of mijn vrouw wil hebben dat ik met je meega; maar wacht hier een ogenblikje, dan zal ik het haar even gaan vragen.’ Meteen stapte hij doodbedaard verder en liet de gardechasse staan of het geval hem niet aanging.

Hoewel wat bang geworden, was hem dàt toch te machtig en meende hij de stroper maar niet zo te moeten laten gaan. Toen hij evenwel een been wilde verzetten om de loerjager te achtervolgen, voelde hij

1 jongen.

[p. 173]

dat hij niet kon, en dat hij op de plaats was vastgetoverd. Zo kon hij daar netjes blijven staan, onbeweeglijk als een paal, tot 's anderendaags tegen het vallen van de avond de stroper terugkwam.

‘Ga maar naar huis,’ zei de loerjager kortaf, terwijl hij voor de jachtopziener ging staan, ‘mijn vrouw wil niet hebben dat ik meega!’ Op hetzelfde ogenblik voelde de arme stakkerd dat hij van de plaats kon en spoedde hij zich, zonder nog verder naar de stroper om te zien, wat hij lopen kon, terug naar het slot, waar men erg ongerust was geweest over zijn uitblijven.

Het avontuur werd spoedig algemeen bekend en niemand die nu nog kon ontkennen, wat er allang gemompeld werd, dat het met die beruchte wilddief met zijn rode muts van vossevel niet pluis was; vooral de garde-chasse gaf de heilige verzekering dat hij die rosse kerel nooit niks meer zou zeggen, al schoot hij ‘de hiël haaze en petrieze van Hinzebrook kepot.’

De vrijkogel
(Oud-Valkenburg)

Op gen Hoes bij de kerk te Oud-Valkenburg woonde een baron en op Schloen, niet ver daarvandaan, had een graaf zijn verblijf. De verstandhouding tussen de beide grote heren was niet van de beste. Zoals gewoonlijk droeg een jachtkwestie daarvan de schuld.

Het gebeurde nu dat tot tweemaal toe, kort na elkaar, de jager van de baron doodgeschoten werd gevonden in de bossen. De baron besloot daarop, geen jager meer in dienst te nemen. Op zekere dag bood zich echter een vreemdeling bij hem aan, die geweldig erop aandrong, als jager in dienst te worden genomen. Toen de baron antwoordde dat hij het niet deed, omdat de twee laatste jagers doodgeschoten waren, zei de vreemdeling: ‘O, daarvoor ben ik niet bang, als ge mij neemt zal mij dat niet overkomen.’ Ten slotte liet de baron zich bepraten en stelde de vreemdeling als zijn jager aan.

Enige tijd later waren beiden op jacht in de bossen tussen Sibbe en Oud-Valkenburg. Plotseling hoorden zij een schot vallen op de Schaesberg aan de overzij, in de bossen van de graaf. De jager van de baron nam onmiddellijk zijn hoed af en ving op hetzelfde ogenblik een loden kogel daarin op. Vol verbazing zag de baron hoe de jager daarop een kogel op zijn eigen geweer zette en dat afschoot, zeggende: ‘Die gaat naar zijn meester terug!’

[p. 174]

Daags daarna verspreidde zich in het dorp de treurmare, dat een van de jonge graven in het bos op de Schaesberg was gevonden, het hart door een kogel doorboord. Nu begreep de baron, dat een ‘vrijkogel’ de dood van zijn jagers had veroorzaakt, maar tenslotte noodlottig was geworden voor degene die daarvan gebruik had gemaakt, doordat die vreemdeling het geheim ervan kende.

De vliegende koets

De pastoor van Spaubeek reed op een avond van Maaseik naar huis. Toen hij tussen de Maas en Roosteren klaagde over de lange nachtreis, zeide Jan, de koetsier, wie dat nutteloos klagen verveelde: ‘Heer pastoor, zo ge vlugger wilt thuis zijn, zet u dan maar met de rug naar mij gekeerd in het rijtuig en zie dan niet om, anders breken we allebei de nek.’

De herder liet zich gezeggen, keerde de rug naar de koetsier, kneep de ogen dicht en enkele minuten later stonden paard, rijtuig en beide reizigers voor de pastorie van Spaubeek.

Jan ging naar het naburige Geleen, waar hij woonde, en de onthutste pastoor, die begreep met welke vreemdsoortige koetsier hij te doen had, bracht een rusteloze nacht door.

Hij beproefde alles om naderhand Jan te bekeren, waarin hij volgens de legende ten slotte ook slaagde.

De smid van Lutterade

Pachter Matthys van Lutterade was voor zaken naar Maastricht geweest en keerde tussen licht en donker huiswaarts.

Op zijn reis, ter hoogte van Meerssen, vervoegde zich bij hem de smid van Lutterade, een man die nu juist niet te goeder naam bekend stond. Na enige honderden passen te zijn gegaan, moesten ze over een slagboom tussen twee boomgaarden springen. De smid stelde voor, op de gladgeschuurde balk wat te rusten; de pachter voelde daar ook wel wat voor.

Wellicht door vermoeienis van de reis en onder de invloed van de pintjes bier waarmee hij zich in de stad verfrist had, dommelde de pachter spoedig in. Plotseling werd hij wakker en vroeg: ‘Smid, waar zijn we?’

‘Thuis, pachter Matthijs, bij moeder de vrouw,’ antwoordde de smid.

[p. 175]

‘Dat ging pardienne rap, smid, maar ik heb zo'n pijn aan mijn rechterbeen.’

‘'t Kan wel, pachter Matthijs, ik heb het wat laag gehouden en zo hebt ge uw been gestoten tegen het kruis van de kerktoren van Beek.’

Het vliegend paard

In de Hees, kort bij de Peel, woonde in vroeger tijden een soort kluizenaar die altijd te paard door de lucht ging, wanneer hij te Sevenum naar de kerk moest. Deze rit duurde maar tien minuten, hoewel de afstand tussen zijn kluis en de kerk twee uren bedroeg.

Volgens anderen was het een pastoor die een oude schimmel had, deze besteeg en dan zeide:

‘In einen keir
tot in het Meir.’

Dan verhief het paard zich in de lucht en draafde in tien minuten naar de Meir, een vierkant stuk grond met wallen en grachten omgeven. Ook deze afstand bedroeg twee uur, maar waarom de pastoor dat deed, weet niemand.

De Bokkerijders

De Bokkerijders zijn enige honderden mannen sterk en hebben een contract aangegaan met de duivel. Zij rijden op een grote geitebok en rijden op die wijze soms in een nacht honderden uren ver om in vreemde landen te gaan stelen. In diezelfde nacht keren zij met hun bok en buit weer terug naar de plaats waar zij zijn opgestegen.

Zo vertelt de oude sage. Deze rovers kunnen dus mede tot de tovenaars worden gerekend.

De wonderbare zaaier

Op het kasteel Horn leefde vroeger een knecht die, wanneer hem werd bevolen een bed bonen te zaaien, aan iedere hoek van het bed een boon stopte. Hij nam vervolgens zijn pet of een zakdoek, sloeg er viermaal mee in de wind en zeide daarbij: ‘Roetsj, roetsj, roetsj, roetsj! Voor ieder van de vier zijden eenmaal!’ Had hij dit gedaan, dan was het hele bed met bonen bezaaid. De duivel zou daar niet vreemd aan geweest zijn.

[p. 176]

De kleine schepper

Te Mechelen bij Wittern was een kind van twee jaar dat altijd balletjes van leem kneedde. Op zichzelf was dat niets wonderlijks, maar wanneer dat kind die balletjes wegwierp en ze over de grond rolden, veranderden ze plotseling in levende muisjes, katjes, hondjes, konijntjes en ander klein gedierte.

De ouders wisten dit niet, tot op zekere dag de moeder z.g. fommen of kluiten - een mengsel van kolengruis en leem - maakte. Het kind kneedde ook daarvan balletjes, wierp die weer weg en dadelijk veranderden ze in levende kleine dieren.

‘Kijk eens, moeder, wat ik ken!’ riep het.

‘Ja kind, ik zie het. Je kent te veel.’

De volgende dag ging zij naar de pastoor en vertelde hem het geval. Deze meende dat er iets in het doopsel van het kind moest zijn vergeten en dat het nu opnieuw moest worden gedoopt.

Dit gebeurde en na die tijd heeft het kind nooit meer van balletjes leem levende dieren kunnen maken.

Heksenbijeenkomst op de Paap bij IJzeren

Op zekere avond keerden twee mannen uit IJzeren - Oud-Valken-burg - met hun zwaar met klaver geladen kruiwagens naar huis terug. Aan het Grechter voetpad gekomen, hoorden zij aan de overzijde van het Grechterbos op de zogenaamde Paap prachtige muziek met spel en dans. Nu verzocht een van de beide mannen de andere: ‘Treed mij eens op de voet?’ De ander keek wel wat raar op, maar deed het toch en onmiddellijk gingen beiden de lucht in en vlogen over het Grechterbos naar de Paap. De man die de ander op de voet had moeten treden, verloor echter zijn muts, die in een eik bleef hangen. ‘Dat is niets’, stelde de eerste de ander gerust, ‘als wij terugkomen, zullen wij ze weer meenemen.’

Op de Paap aangekomen, mengde zich de aanvoerder van de twee terstond onder het feestvierende gezelschap dat zij daar aantroffen. Hij danste en dronk mee, terwijl de ander zich op een afstand hield en maar toeschouwer bleef van dat ongewone schouwspel.

Nadat de eerste naar hartelust had gedronken en gedanst, keerde hij zich weer naar zijn kameraad en zei tegen hem: ‘Treed mij weer op de voet.’ De ander deed dat weer en nu vlogen zij door de lucht,

[p. 177]

grepen de muts, die in de eik was blijven hangen en stonden al gauw weer bij hun kruiwagens. Het was intussen zeer laat geworden. De morgen begon al te schemeren.

Toen zij zich naar huis spoedden, verzocht de ‘heksenmeester’ zijn kameraad, toch niets van het geziene aan anderen te vertellen: hijzelf was ‘door een benump’ (= toevallig) ongelukkig genoeg erbij gekomen.

Sinds die tijd meed de ander hem echter; hij was bang voor zijn vroegere kameraad en in zijn ongerustheid over het avontuur dat hij had beleefd, kon hij het niet geheim houden.

Middelen tegen tovenarij

Twee middelen om tovenarij te weren en toverstreken te doorzien, zijn:

1e. Een klaverblad met vier blaadjes in een misboek leggen, over het Evangelie van Sint-Jan. Dit dient zorgvuldig bewaard te worden en is een heilmiddel voor alle kwade machten.

2e. Indien men geheel onverklaarbare dingen gebeuren ziet, moet men een ouder persoon van onberispelijk gedrag over de schouder heen kijken. Zodoende begrijpt men dadelijk de boze toeleg en vindt de middelen om zich ertegen te verdedigen.

Boerenknechten droegen vroeger wel eens een ‘vaarring’ of ‘looshaak’ (= löschhaok) bij zich, waardoor zij nooit met hun paarden bleven vastliggen. Had men echter eenmaal zo een ding, dan kon men het niet meer kwijtraken.