Geschenk 1933. Herinneringen aan Nederlandse schrijfsters en schrijvers

[p. 151]

Een herinnering aan Just Havelaar

Het is niet toevallig, dat ik van Just Havelaar, dien ik gedurende een aantal jaren heb gekend, den persoonlijksten indruk bewaar als spreker op zijn lezingen. Hij was steeds meer mensch dan schrijver, meer spreker dan stylist. Het moest dan ook een onrecht jegens zijn persoonlijkheid worden wanneer ten slotte het oordeel over zijn figuur zich richtte naar het gedrukte woord. Maar dit was tevens het breekbare aan zijn persoonlijkheid: dat, wanneer het levende gebaar, dat zijn woorden begeleidde, vervluchtigd was, het woord dat bleef verstarde tot iets wat vaak dogmatisch en stroef ging klinken, en ik heb het liefst van hem in herinnering de figuur, die hij op zijn lezingen was, waar zich de waarachtigste, de goed en eerlijk willende verschijning van zijn wezen het duidelijkst toonde. De lezing was het terrein, waarop hij zich het meest menschelijk-levend kon uiten, hij bracht ons, toehoorders, steeds zijn liefde voor het onderwerp, hij liet ons met geheel zijn wezen ondergaan hoe lief het hem zelf was van zijn enthousiasme voor zijn onderwerp te mogen getuigen, van zijn vereering, die hem drong tot spreken, want vereeren was zijn behoefte (daarom vereerde hij ook wel eens verkeerde dingen en verkeerde menschen!). Hij dreef als het ware zelf op den stroom van zijn aandoeningen, men zag hem achter zijn lezenaar, zwaaiend als een boomtop in den wind, den mond in den rosblonden baard open hijgend als naar adem, en bijna aandoenlijk in zijn hulpelooze bewegelijkheid, maar hij werd zijn toehoorder sympathiek. Zoo schiep hij een contact, dat hij met dezelfde woorden als de gesprokene in druk nooit zoo direct bereikte, want op zijn lezingen werkte het van mensch tot mensch. Er was in zijn enthousiasme echter nimmer fanatiekheid, want hoewel hij een hooge opvatting van het lezingen houden had, weerhield de bescheidenheid, de innerlijke nederigheid tegenover het betrekkelijke van alle kunnen, hem in

[p. 152]

den fellen en zelfingenomen braltoon der predikanten over te slaan, die eerder hun gehoor schijnen te vervloeken dan lief te hebben.

Ik sprak van Havelaar's nederigheid. Hij voelde den omvang van zijn verantwoordelijkheid naar ons begrip zelfs te sterk. Hoewel hij het houden van lezingen heerlijk vond, was hij overgevoelig voor iedere reactie vanuit het publiek, een overgevoeligheid, die uit diezelfde nederigheid voortkwam: ik doe het wellicht niet goed. Hij lééd vaak aan zijn toehoorders. Zijn toehoorders waren voor hem geen compacte massa zonder individualiteit - daarvoor respecteerde hij te veel den mensch in de menschen - en hij onderscheidde de gezichten, die hij voor zich zag, wist ze na afloop van zijn lezing precies te beschrijven. Soms ging hij direct naar een vriend, die aanwezig was geweest, met een bijna beklemmende vraag, alsof een angstdroom hem dreef: of het niet goed was geweest? Want hij had ‘nijdassen’ gezien en er waren menschen opgestaan -: twee zulke lezingen en men was voor maanden een verloren man! En tot den vriend: ‘Ik was blij, jouw kop temidden van die anderen te zien. Maar God, God, wat keek je melancholiek. Zoo keek ik ook, geloof ik.’

Als men hem dan gerust stelde: de lezing was werkelijk heel goed geweest, en de menschen, die heen gingen, moesten weg met een bepaalde trein! - hij stond letterlijk als een Heilige Sebastiaan weerloos tegenover alle pijlen, die hij op zich gericht meende -, zei hij: ‘Enkelen maar zijn bijzonder geschikt voor lezingen, ik zeker niet. Een lezing moet héél goed zijn of het wordt een volstrekt deprimeerende bezigheid.’

Ik heb zulke uitlatingen altijd buitengewoon merkwaardig voor zijn persoonlijkheid gevonden. Havelaar is nog kort voor zijn dood aangevallen om wat men noemde: zijn dilettantisch humanisme, maar er was geen pose in hem, geen valsch vernuft, hoogstens het tikje naïeve van iederen idealist. Hij was vooral een mensch naar zijn beste weten.

Constant van Wessem