Geschenk 1933. Herinneringen aan Nederlandse schrijfsters en schrijvers

[p. 137]

Herinneringen aan den dichter C.S. Adama van Scheltema

Het is een natte, mistige Januarimorgen. Ik sta voor het venster en kijk uit in den tuin. Alles is grijs. Het gras is grijs, de paden zijn grijs, de bloemperken zijn grijs. De drie oude beuken, die als eerwaardige wachters voor den gevel staan, zijn grijs; de trotsche zelfbewuste eikenlanen, die links en rechts den tuin in bescherming nemen, zijn grijs; de ahornen weerszijden den ingang zijn grijs; de kerk aan den overkant is grijs; de hemel is grijs; ja zelfs de witte duiven van den pastoor zijn grijs...

Ik ben verdrietig, ik voel me verongelijkt.

Januari moet een stralende, blonde bevrijder zijn, zoo'n wapenbroeder uit het hooge Noorden met wapp'renden blauwen mantel en zonneveeren aan den hoed.

Dit is een huilerige ouwe tante met bloedlooze handen, die zonder kracht en kleur uit den hemel hangen en met lustlooze, lijzige spinnewebvingers de aarde aftasten.

Doodsch en verlaten ligt het breede middenpad, dat naar den straatweg voert. Doch vlak vooraan, waar de uit de kracht gegroeide hortensiastruik haar kromgegroeide armen als ter bezwering naar den hemel steekt, schemert eensklaps iets rossigs door de takken. Het lijkt of de hortensia plotseling een dikke bloem heeft gekregen...

En uit den nevel doemt de korte, stevige figuur van den boerenpostbode op met zijn vol, rond, stralend appelbloesemgezicht. Het is als de uitbundige weerkeer van het leven in de bleeke verstorvenheid van den tuin.

Met groote sprongen hol ik de lange gang door naar de voordeur. De post bezorgt me iederen morgen dat aangenaam zingende gevoel of ik op den drempel van een groote verrassing sta. Duizend keer wordt me de deur voor den neus dichtgeslagen, maar dit keer val ik plotseling midden in de kamer der vreugde:

Een brief van Adama v. Scheltema!

[p. 138]

C.S. Adama van Scheltema in gesprek met Willem Royaards

[p. 139]

Even blijf ik op het stugge schrift staren met de zware, ver vooroverliggende kopletters als worstelden ze tegen den stroom op. Dan trek ik met een ruk de enveloppe los. De brief is een antwoord op mijn manuscript De Rozelaar, dat ik ter plaatsing naar De Socialistische Gids had gezonden. Ik zon mij, behaaglijk als een poes, in de warm geschreven woorden van oprechte bewondering, die me uit de regels tegenstroomen.

En daar is meteen de leeraar, de meester, die de fouten en tekortkomingen niet verdoezelt, maar naar voren haalt, en met fijnen zin terechtwijst en verbetert, zoodat het nooit kwetst of beschaamd maakt, doch steeds opbeurt en aanmoedigt om verder te gaan. Schrijft hij niet aan het slot:

‘Bedenk dat de weg van ieder waarachtig kunstenaar ten slotte moet leiden van de weelde der overmoed naar het stille doodsimpele woord...’

Van dien dag af dateert de briefwisseling met dezen prachtigen, nobelen mensch. Meer dan vier jaar lang mocht ik bij kortere of langere tusschenpoozen zijn raadgevingen, vermaningen en aanmoedigingen ontvangen. Bij het doorlezen van den stapel word ik telkens opnieuw getroffen door zijn goedheid en onbaatzuchtige hulpvaardigheid. Wat schreef hij een prettige frissche stijl, zonder bombast of mooidoenerij, zonder vertoon van geleerdheid of de aanstellerige gewichtigheid van een meerdere in de kunst! Eenvoudig en hartelijk, met hier en daar een geestige opmerking of een ondeugend woord, zoo waren zijn brieven, die mij, beginnelinge, zoo groote steun waren op den weg der eigen ontwikkeling.

Hij had me zijn hulp toegezegd om een eerste uitgave van mij te bevorderen en verzorgen. Het werd een sisyphusarbeid voor hem.

‘Het wordt moeilijk met de uitgave,’ schreef hij in het begin, ‘ik heb reeds meer dan één blauwtje achter den rug...’

Bij hoeveel uitgevers hij vergeefs om een gunstig gehoor verzocht, weet ik niet meer. Ik heb alleen nog één briefje,

[p. 140]

dat hij me toezond, bewaard, met het stereotype antwoord van die dagen uit de uitgeverswereld: ‘Recht hartelijk dank voor de toezending... zal het toch maar liever niet doen... slechte tijden... groot leedwezen... andere tijden... graag gedaan...’

En dan schreef hij oolijk: ‘Sindsdien kwamen nog meer zulke briefjes...’

Drie jaar lang is hij in de weer geweest, heeft hij zijn krachten ingespannen, heeft hij zich boos gemaakt op de verstokte duivels of ze met fijne ironie in 't zonnetje gezet, totdat eindelijk zijn ijzeren doorzettingsvermogen bekroond werd.

Intusschen zond ik hem alles wat ik schreef, rijp en groen, heet en koud door elkaar. Hij schiftte, polijstte en plaatste de verzen al naar ze geschikt of ongeschikt bleken. Maar nimmer ontbrak in zijn antwoorden de blijde toon over de vreugde die hij in m'n werk vond, ook al kon hij er soms ongenadig de zweep overleggen, wanneer ik wat àl te onbesuisd en lichtzinnig met de taal had omgesprongen.

Want hij had de hollandsche taal lief met een diepe, innige, bewuste liefde, zooals een groot muziekmeester zijn oude stradivarius bemint. Hij voelde ze als een kostbaar rijk bezit, dat men nimmer achteloos of geringschattend mocht behandelen. Ieder begrip, ieder beeld, ieder woord had z'n eigen waarde, plaats, klank en beteekenis en wee de vandaal die uit gemakzucht of onverschilligheid niet naar behooren met deze schat der beschaving omging!

Er ligt nog een brief van hem in mijn schrijfmap, een brief met dikke halen en strepen, waarin hij me zonder pardon den mantel uitklopte over de brutale manier, waarop ik met maat en ritme had omgesprongen. ‘Ziezoo,’ schreef hij aan 't slot, ‘nu hebt gij tenminste wat op uw brood... Onze taal is zoo rijk dat men er waarlijk niet met willekeur mee mag knoeien om het zichzelf makkelijk te maken!’

Maar direkt daarop volgde als balsem op de wonde:

‘En nu niet boos worden, omdat gij bij alle lof ook eens

[p. 141]

Vierde staat van “De Glimlach” (Eenzame Liedjes)

[p. 142]

een beetje uitgescholden wordt. Het moeilijke daarbij voor mij is, dat ik eigenlijk niet weet of de slordigheden voortkomen uit gemis aan taalkundig verantwoordelijkheidsgevoel, aan een soort gemakzucht, aan een zekere onverschilligheid voor uw kunstmateriaal, of misschien aan een bepaald mankement aan de gewone taalkennis...’

En daar zat ik dan als een beschaamde schooljongen en voelde me diep rampzalig en boos, om hem 't volgend oogenblik weer een nieuwe zending te sturen. Want ik voelde diep dat hij niet uit zucht tot kapittelen, niet uit welbehagen om neer te halen zijn ongezouten kritiek gaf, doch dat de strafoefening voor hem even pijnlijk was als voor de bestrafte. Zulke leermeesters in de kunst zijn zeldzaam als witte raven.

Toen zijn laatste verzenbundel De keerende kudde verscheen, zond hij me een exemplaar. Ik was er mee in de wolken en stuurde hem een enthousiasten brief met mijn kritiek.

In zijn antwoord daarop trof het me sterk, dat de zanger die in wijde kringen van het volk zoo'n groote bekendheid en populariteit genoot er op zoo'n stille berustende manier over sprak, dat zoo zelden een klank van vreugde over z'n werk tot hem doordrong.

Hij, wiens bundels bij duizendtallen werden gekocht, wiens werk tallooze malen werd voorgedragen en gezongen, wiens verzen in de stille besloten bijeenkomsten der fijnproevers zoowel als in de groote tjokvolle vergaderzalen der arbeiders onder ademlooze stilte werden aangehoord en met daverend applaus beloond, hij, de stille, eenzame mensch zat zelf ver van alle huldebetoon en geestdrift in zijn rustige werkkamer en er was amper één op al die duizenden bewonderaars, die z'n blijdschap en dankbaarheid over het genotene hem in een spontaan neergeschreven vreugdewoord overbracht.

O, wat zijn de Hollanders toch een wonderlijk ras van harken en zoutpilaren...

Maar was ik zelf wel een haar beter? Had ik hem ooit

[p. 143]

geschreven over zijn Amsterdam, zijn Dusseldorf, zijn Londen, die drie prachtige werken, waaruit ik avonden achtereen den honing had zitten puren? Had ik hem ooit verteld van de stille, ontroeringsvolle momenten, die hij mij geschonken had, toen ik hem te Amsterdam zijn eigen verzen hoorde voordragen, een Zondagmorgen in Odéon? Zuiver en ongekunsteld als het werk zelf, zoo zat hij daar achter het kleine tafeltje op het podium en las met rustige gedragen stem voor:

Open uw diepe ziel - open uw zuivre zinnen
En luister naar zijn lied, en buig u heen tot hem,
En laat zijn levend beeld in uwe aandacht binnen
En luister in u zelf naar de echo van zijn stem!

Eerst later, veel later in de briefwisseling kwam de aanleiding tot het uiten van een bewonderend woord.

Persoonlijk ontmoet en gesproken heb ik hem nimmer; deze korte schets beoogt dan ook niet een volledig beeld te geven van den volledigen mensch. Anderen, meer bevoegd dan ik, hebben reeds zijn dichterschap en zijn persoonlijk leven beschreven. Ik heb in deze kleine bijdrage een episode willen vastleggen, die voor mijn eigen ontwikkeling als kunstenares van zoo bizonder belang is geweest. Dat ik daardoor meteen het volle licht moest laten vallen op dengene, die mij leidde, spreekt vanzelf.

Kort na het verschijnen van mijn eersten bundel schreef hij mij, nadat hij mij hartelijk gelukgewenscht en veel succes toegeroepen had:

‘Als ik in de buurt woonde zou ik zeker met een boeketje komen binnenstappen - dat kan nu helaas niet - ik zend het u uit de verte en in gedachte.’ Hoe weinig bevroedde ik op dat moment dat binnen luttele weken ik zelf met een bloemenhulde op weg zou zijn, niet om den levenden dichter en trouwen vriend te eeren, maar om den doode als laatste smartelijke groet een bloeienden tak op het graf te leggen.

Margot Vos