Geschenk 1933. Herinneringen aan Nederlandse schrijfsters en schrijvers

[p. 95]

Herman Gorter

Als een athleet de zee stuivende plassen zijn sterke daden doet en onverzaadde zich zelven machtig te genieten baden laat strand en steen der aarde harde flanken, zoo was het in zijn kracht volwassen lichaam van dezen frieschen Hollander, Fries van afkomst, Hollander van eruditie. Hollander van '80. Kloos, Van Deijssel, Gorter, ziedaar het groote letterkundig driemanschap uit den tijd, die de bakermat is te noemen van heel de opleving van ons Volk en Vaderland in Poëzie en Proza, in Architectuur en Muziek, in Beeldhouwkunst en Stedenbouw, in nieuwere Theologie evenzeer als in nieuwere Wijsbegeerte, in een Nederlandsch Socialisme evengoed als in een neo-Calvinisme en een neo-Katholicisme. De nieuwe Gidsbeweging, is geweest van het Nederlandsche Volk van den toen opkomenden Nieuwen tijd, het sprekende en zingende hart vanwaar de uitgangen zijn des levens. Het aandeel dat de Poëzie daarin heeft wordt wat kwaliteit en bezinning betreft in de eerste plaats vertegenwoordigd door Willem Kloos, maar wat betreft quantiteit èn qualiteit (maar een gansch andere deze) door Herman Gorter, op wien onmiddellijk Henriëtte van der Schalk is gevolgd. Poëzie is de gedachte verbeelding en emotie overdragende tooverij van het Woord, dat zich door de eeuwen zelden, maar dan met magische kracht, in het lichaam der menschheid baan breekt naar lippen, die zich plooien om klanken, welke van wege hunne innerlijke waarheid en hunne constructieve schoonheid niet kunnen sterven zoo lang er ooren zijn, die dit geluid opvangen en zijn zin verstaan. Poëzie ineen gevlochten wonder van natuur en geest!

De Nederlander in zijn onherbergzaam klimaat is niet licht iets groots, maar groot zijnde in de samenleving is hij door de vruchtbare en gevarieerde levensmogelijkheden die zijn land en de geschiedenis van zijn Volk hem bieden veelzijdig, rijk, geducht en ontembaar. Gorter, te naïef

[p. 96]

aanvankelijk om eigen grootte zich zelf bewust te zijn, was zulk een type, gezond en gaaf van lichaam, open en zuiver van hart en sterk van geest. De als in brons gehouwen kop stond recht op vierkante schouders, op een lenig gespierd lichaam, het beeld was hij van een jongen god. Zijn maatschappelijken omgang had hij en bleef hij, ook toen de politiek hem tot een eigen Communisme had gebracht, hebben in gegoede burgerlijke kringen, en van af zijn studententijd met kunstvrienden, die hem eerden om zijn ragfijne en toch sterke zingende glansrijke ziel. Als het openspringen van een bloem die van zichzelven niet weet zoo moet hem, den geboren dichter, de openbaring geweest zijn van zijn dichtersgave toen (men zegt: zes weken heeft hij er over geschreven) als van zelf zijn meest bekende gedicht, de goddelijke Mei uit hem opwelde als een van vreemde diepte komende bron, die alom bloemen deed ontluiken en geboomte, landschappen deed schieten omhoog, bevolkt dan met vogelen aan wier geluid zich de zoete stemmen paarden van menschelijke en mythische gestalten rondom die eene zoete Gehevenheid, de zachttredende, het ideale kind-vrouwtje, dat den dichter muze en geliefde tevens was, en wier lichte en muzikale stem (Gorter's laatste liedjes en ook stukken uit zijn groot Heldendicht Pan getuigen er van) hem allerinnerlijkst nooit geheel ontrouw is geweest.

In den aanhef van het in 1889 uitgekomen thans klassieke gedicht Mei ligt de rijpe, beminnelijke doodeenvoudige en toch zoo diep melodieuse figuur van den jongen Gorter, als eene hollandsche schilderij, als een gecalligrafeerd blad muziek, als een zich zelf dragend grieksch beeld voor onze verrukte zinnen open. Onbewust van eigen blijheid om de avondrust. Is het niet of de dichter reeds aan voelt komen den avond van een zich afsluitend tijdperk? Menig moe man luisterde naar het nieuwe geluid als naar een oud verhaal, glimlachend, en een hand die 't venster sloot talmde een pooze wijl de jongen floot. Hoevelen heeft Gorter met zijne Mei de moeheid niet uit de leden gezongen? Dui-

[p. 97]

Herman Gorter

[p. 98]

zenden handen hebben getalmd met het sluiten van het avondvenster van de naar het dekadente neigende negentiende eeuw, glimlachend, aanhoorende het geluid van dit jonge, nieuwe wezen. En toch was het als een oud verhaal. Tien jaren later heeft Gorter verstandelijk met de Nederlandsche poëzie van na '80, ook met zijne eigene Mei afgedane zaak willen maken. Zijn woord-vooraf aan de in zijn bij Versluijs verschenen bundel, geeft reden van den titel daarvan: De School der Poëzie. ‘Het kwam mij dikwijls voor’, zegt hij ‘of het de Poëzie was die mij leerde hoe ik wellicht tot beter inzicht en geluk komen kon’. Het was hem immers duidelijk geworden, dat de Natuur en het Klassicisme en de Romantiek hem het Inzicht in de Maatschappij zijner dagen eerder hadden verborgen dan geopenbaard. Door zijn verstand en zijn bewustzijn van Rechtmatigheid meer dan door mededoogen en medegevoel met het proletariaat (dat laatste kan men bij Maxim Gorki vinden) was bij de ontwikkeling en de omwenteling in kunst en maatschappij in de richting van gemeenschapskunst en eene echte samenleving hem in eigen ontwikkeling en levensgeluk duidelijk geworden een tekort. Later zou blijken, dat hij dit tekort noch door stemmingskunst noch door op Van Deijssel geïnspireerd sensitivisme zou kunnen aanvullen. Na Mei, na zelfbewustwording, na het zien van de maatschappij die hij toen nog niet begreep, is Herman Gorter (van huis uit geestesaristocraat en individualist) een wijle een vereenzaamde die hangt naar iets anders en niet weet naar wat. Hij zong toen het:

Mij is het wachten, zal niet uit de volle
wereld iets komen tot me, mededoogen
brengend.

Het antwoord luidt nog negatief, en doelt op eenzelvigheid der dingen en der menschen:

Dat wat zoo groot een ruimte heeft ingenomen

ligt op zich zelf en heeft zijn eigen droomen.

Dus droomen zou hèt leven zijn? En de stad met d'r fabrieken en werkplaatsen, haar straten vol drukke zwoegers

[p. 99]

Vers van Gorter

[p. 100]

en haar huizen vol sprekende denkers en vermoeide strevers zouden hem in eigen hart niets te zeggen hebben?

In diezelfde periode komt het Andere reeds om den hoek. Hoort maar:

Zooals de maaiers 's avonds huiswaarts gaan,
verzadigd krachtig, in het hoog gezag
des avonds met in 't oog vierkant de dag
van licht, waardoor zij zwaaiend zijn gegaan.
Zoo ga ik ook.

Hij ging ook, in 't oog tintelend als kristal het licht van zijne jonge dagen, vierkant in den vasten wil naar de rust die overdenken geeft. Hij ging als de kleine Johannes ten slotte naar de menschen en hun weedom.

In de daaraan voorafgegane periode van stemmingskunst was 't de liefde die hem deed roepen tot één ander mensch: ‘Ik wilde ik kon u iets geven, tot troost diep in uw leven, maar ik heb namen alleen, woorden en dingen geen.

Maar o alzegenend licht, witheerlijk witgespreid licht

Daal op haar en laat haar nooit zijn zonder uw zaligen schijn’.

Ook beeldde hij toen op aangrijpende wijze uit de tragedie, de zelfmoord van ééne hem bekende jonge vrouw, in het vlekkeloos gedicht: ‘In den zwarten nacht is een mensch aangetreden, de zwarte nachtwolken vlogen, de zwarte loofstammen bogen, de wind ging zwaar in zwarte rouwkleeden. 't Gezicht was zoo bleek in 't zwarte haar, de handen wrongen, de mond borg misbaar, de nek was zwart, een hel was 't hart, van daar kwam het zwarte en worgde haar... Bij een groot zwart water aan zijn zoom, heeft ze heel stil gestaan, de lang geleden geboren boom heeft het toen geraân -’.

Als hem toch nog bijblijft innerlijke leegte hoewel hij duurzaam zich doorzond weet van liefde tot ééne vrouw, en telkens het licht van ééne vrouw rondom hem is als een kristallen sfeer, klaart het eerst en eindelijk in hem op door het spinozistisch inzicht in de aleenheid van het Heelal. En als een fontein van intelligentie daalt hij dàn weerom naar de wereld, vindt er de massa, die hij

[p. 101]

overstraalt met licht en die hij in een opwaarts wellende stroom wil optillen uit haar aanvankelijken z.i. onbedorven staat, òp naar het Nieuwe Jeruzalem van het Socialisme. Dat hij dit ‘Communisme’ noemt maakt geen verschil. Herman Gorter blijft een der onbedorven beste vertegenwoordigers zijner eigen klasse die (al noemt hij zich communist en al breekt hij af wie zich zijn klassegenooten noemen) in poëzie eeuwige waarheid, eeuwig schoone verbeelding, eeuwige muziek te voorschijn brengt voor alle tijden, die menschelijke waarheid, menschelijk inzicht en menschelijk geluk als hoogste waarden beschouwen. De liefde tot eene vrouw en een andere vrouw is dan blijvend gesublimeerd tot de liefde voor De Vrouw en deze zelve blijkt identiek te zijn, met wat de dichter noemt de Geest der nieuwe muziek, de Geest van den nieuwen tijd, de Menschheid der Toekomst.

Pan door Gorter als groot Heldendicht, als hèt Nederlandsch epos van het internationaal proletariaat bedoeld is nog bij Versluijs verschenen. Zijn latere Liedjes en In memoriam (Bij den dood eener communiste) verschenen bij Van Dishoeck. Deze werken met onderscheiding te lezen vereischt geduld en liefde voor den man die ze schiep. Mevr. Roland Holst - van der Schalk zegt in hare prachtige studie De schoonheid van Herman Gorter's poëzie (De Gids van Nov. '32, waaraan wij de hoofdlijnen dezer beschouwing ontleenden) dienaangaande: ‘Liefde voor den mensch en de menschheid, Gorter bezat ze niet van nature, het Socialisme schonk ze hem’, en te voren schreef deze als mensch en dichteres hem zoo na staande maar intelligenter, liefdevoller vrouw: ‘Moge de dag spoedig komen, waarin waarachtige piëteit, vrij van slaafschheid, door liefdevolle, voorzichtige besnoeiïng, de hooge schoonheid van Pan voor velen toegankelijk zal maken’. Liefde voor den man die ook deze werken schiep te wekken bij onze landgenooten, ziedaar ons doel met deze enkele bladzijden.

3. III '33.

P. Tideman