Geschenk 1933. Herinneringen aan Nederlandse schrijfsters en schrijvers

[p. 28]

Aanvang van ‘De Poney's’

[p. 29]

In memoriam Cyriel Buysse

Wij hebben Cyriel Buysse voor den allerlaatsten keer uitgeleide gedaan op een wijze, gelijk geen ander onder onze Vlaamsche letterkundigen mag verwachten: als een groot zoon van het kleine volk. Dat enkele ministers achter den lijkwagen stapten, is niet zoo bijzonder; maar langs den kilometerlangen weg naar het kerkhof stonden aan weerszijden honderden en nogmaals honderden vrouwen uit het volk, werklooze mannen en ouden van dagen, die de zwarte tijden van ‘arm Vlaanderen’ hadden meegemaakt: zij allen, de duizenden sprakeloozen, wier woordvoerder hij was geweest. Hier brak de vereenzaamde Nederlandsche literatuur voor een oogenblik over de grenzen van haar afzondering uit; vorstelijk werd ze gehuldigd en ontving den dank van een volk.

De werkende klasse van Vlaanderen heeft het leven van Buysse trouw begeleid met een diepe, onverwoestbare dankbaarheid. En terecht. Door het toeval van zijn geboorte had hij ook een van die vele kasteelheeren kunnen worden, voor wie ons volk juist goed genoeg was om er van te leven. Maar de liefde tot de kleinen zat hem in het bloed en was een wezenlijk bestanddeel van zijn natuur. Weinig menschen heb ik totnogtoe mogen ontmoeten, bij wie die genegenheid zoo zuiver en vanzelfsprekend was. Geen litteraire phrase, geen politiek programma; hij kon heel eenvoudig niet anders.

In zijn omgang met den minderen man was hij dan ook subliem van eenvoud en natuurlijkheid. Nooit heb ik hem betrapt op een woord of een gebaar, als zou hij, met die bekende welwillendheid, zijn afgedaald tot het volk. Ik heb gesprekken tusschen hem en volksmenschen bijgewoond, en ze werden gevoerd van gelijke tot gelijke, op een onmiskenbaar-hartelijken toon van jarenlange vriendschap, met een volmaakte kennis van hun arme levensgewoonten en hun kleinste denkwijzen, en een weergalooze

[p. 30]

belangstelling voor de armzaligste gebeurtenisjes uit hun grijs bestaan. Toen is het mij duidelijk gebleken, hoe hoog deze spontane, oprechte belangstelling door den volksman wordt gewaardeerd, en vergolden met verknochtheid voor het leven. Zulke aanhankelijkheid, tot over den dood, heeft Buysse menigmaal op zijn weg mogen oogsten.

Neen, het blijft mijn innige overtuiging: ook zonder de naturalistische voorkeur voor de laagste lagen der samenleving en alle maatschappelijke ellende, zou Buysse zijn Recht van den Sterkste geschreven hebben. De vagebonden en dieven uit de beruchte Zijstraat in zijn geboortedorp Nevele waren voor hem geen litteraire objecten, waarover hij zich in boeken documenteerde; hij kende ze uit het leven van iederen dag en drukte hun de hand. Hij is wel eens in den nacht mee gaan stroopen met hen en redde ze, als 't in zijn macht lag, uit de boeien der gendarmes. Op het einde van zijn leven ontving hij nog af en toe 't bezoek van den laatsten overlevende der wilde boevenbende. Ik zat dien dag tusschen Edward Anseele, den Gentschen volkstribuun, en Buysse zelf, toen deze vertelde: ‘Zie, Edward, ge hebt gelijk, dat ge tegen de jenever zijt; 't is een ramp geweest voor ons volk. Maar als hij me nog wel eens komt bezoeken, schenk ik hem iederen keer twee groote volle borrels.’ Voor den ouden stakkerd was een goeie borrel het summum van aardsch geluk - en Buysse had het niet over zijn hart kunnen krijgen, om het hem te onthouden. ‘Als die sterft,’ vertelde hij me verder, ‘neem ik den rouw aan over hen allen.’ Ik weet niet of de boef nog leeft en of hij het nu niet is, die treurt om zoo'n ongelooflijken vriend.

Hij was trouwens, Cyriel Buysse, in alle omstandigheden van een innemende, onvergetelijke hartelijkheid. Hij was in het dagelijksche leven een volmaakte gentleman van het hart.

Maar ook een man vol moed en die 't gevaar onversaagd in de oogen durfde zien. Hoe had het trouwens anders gekund bij iemand met zulke jeugdvrienden als hij er

[p. 31]

kende! In de verwarring na den wapenstilstand werden de omstreken van Gent geterroriseerd door de diefstallen en moorden van de verschrikkelijke bende Van Hoe en Verstuyft. In de hoeve aan den voet van den Molenberg woonde nog altijd, met zijn doofstomme zuster, de vroegere molenaar van Deurle: een der laatste representanten van dat type van levenswijzen dorpsphilosoof, dat men onder molenaars wel meer scheen te vinden, en een vermaarde figuur in de kunstenaarskringen der Leiestreek: de molenaar van Deurle was de vriend van Buysse en den schilder Claus, die er op bezoek kwamen met Camille Lemonnier en Emile Verhaeren, en Karel van de Woestijne vereeuwigde hem als de belichaming van de philosophie in zijn Christophorus. Op een nacht werd Buysse wakker geschrikt door 't geschreeuw van den molenaar: ‘Hulp, hulp; ze vermoorden ons, meneer Buysse! Hulp!’ - Buysse was moederziel alleen op zijn molen, bezat er niet anders dan een verroeste, onbruikbare revolver, grijpt die niettemin en komt buiten. Het is een manelichte nacht; hij staat daar, hoog en klaar, als 't ware veroordeeld om neergeschoten te worden, maar roept: ‘Ik kom!’ En de bende slaat op de vlucht voor den zestigjarigen grijsaard - maar wat voor een levenskrachtigen man nog! - en laat ons onzen besten verteller.

Ja, dat vertellen! dat beheerschte hem als een soort van instinct, dat was machtiger dan hij zelf. ‘Ik kan het niet laten. Men zal me op de vingers moeten kloppen, want ik voel het als een zonde,’ heeft hij zelf eens bekend. Hoe rasecht zijn verteltalent was, is achteraf nog gebleken uit enkele merkwaardige, ik zou bijna zeggen vóór-litteraire schrijfproeven van Buysse, n.l. de befaamde anonieme verslagen over den Nevelschen gemeenteraad, die voor de eerste maal door Dr. Roemans in zijn critische bibliographie werden gepubliceerd. In 1885, vóór zijn verblijf in Amerika, verspreidde Cyriel Buysse in zijn geboortedorp een gehectografeerd en ook wel met penteekeningen versierd satirisch verslag over de weergalooze beraadslagingen van de vroede

[p. 32]

gemeentevaderen aldaar. De typen uit zijn latere werken doemen er reeds in op; verwaande bespottelijkheid en domme kruiperij worden er al ruw en onverbiddelijk aan de kaak gesteld; treffend is ook dadelijk de feillooze weergave van den dialoog. Eens dat hij zijn weg gevonden had, is hij gaan vertellen gelijk hij ademde. Als het eene werk af was, begon hij eenvoudig aan een ander, en het was dan ook zeer menschelijk, ja, het heeft mij meer dan eens in hem bekoord, dat hij zoo weinig afwist van zijn eigen vroeger werk: om te beginnen bezat hij zelf het soms niet meer, menigmaal herinnerde hij zich den inhoud van een oude novelle niet meer of maar heel uit de verte, positieve gegevens kon hij zelden of nooit verschaffen.

Voor niemand duurde de zomer langer dan voor Buysse, omdat zomer voor hem synoniem was met Vlaanderen. Men heeft wel eens, met een zekeren spot, laten opmerken, dat hij, de verteller van ons boerenleven, 't grootste deel van het jaar in Den Haag verbleef. Wat een mislukte grap! Met de allereerste trekvogels was hij in Deurle terug, en langer dan de laatste bleef hij. Zijn Zomerleven, zijn dagboek van de natuur, draagt op de eerste bladzijde 21 Maart als dagteekening, en op de laatste 10 November. Op het einde van zijn leven werd zijn heimwee steeds smachtender en wist hij niet wat te verzinnen om den zomer van voren op te schuiven en van achteren uit te rekken. Want niemand misschien was door zoo'n onvervangbare liefde gebonden aan zoo'n nietig stukje grond. ‘Mijn land, mijn vaderland, mijn Vlaanderenland is heel, héél klein, niet grooter dan wat ik op een flinke ochtendwandeling kan afloopen, niet ruimer dan wat ik van op mijn Molenheuvel met den blik kan omvatten. Dàt is mijn land, mijn vaderland, het mooiste land der aarde.’

Ik vraag mij dikwijls af, of hij daar niet het liefst van al zou rusten in den schoot der aarde, hoog boven op den Molenberg.

Achilles Mussche