Logo DBNL
Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche sprake. Tweede deel (2001)

Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche sprake. Tweede deel

(2001)–Lambert ten Kate Hz.–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

W

WA.

De Zaek- of Wortel-deelen.

WACH, in Wachtel, coturnix; & bacca juniperi; en Wachler- en Wachtel-bóóm, juniperus; &c, zie daer van bij WEEG, in deze Pr.

 

† WACHS, cera; en † Wachsen, crescere, & cera obducere; zie daer van by WAS, en by WYK, in deze Pr.

 

WACHT of WAGT, in Wacht, custodia, vigiliae; & vigil &c; en Wagten, expectari, morari, &c; by WAEK, in deze Proeve.

 

WAD, in Wad, Wadde, vadum; en † Wadden, vadare; en Waddeken, serum lactis; by WAED; en in Waddener, parazonium; zie daer van by WEED, beiden in de II. Proeve.

 

WAED, in † Wade, vadum; piscina; & sura; en Waden, vadare; en 't Vlaemsche † Waden, fluere, effluere; by Waed; en in † Wade, Gewaed, vestimentum; Hér-gewade, vestitus & apparatus belli; & renovatio emphiteutica, redemptionis feudi testimonium, Lyn-waed, pannus linteus; Waed-zak, hyppopera; en † Wadener, pugio de zona pendens; by WEED; en in Waed-semen, vaporare; by WOED, beiden in de II. Pr: en in 't Geld: Wadel, flabellum; cauda; by WAEY, in deze Proeve.

 

WAEF, in Wafel, crustulum quadrangulis conscriptum; zie daer van by WEEV, in deze Proeve.

 

WAEG, in † Wage, motio, mentio; sluctus; iter; en Wage, Waeg, libra,

bilanx; & libra publica; en † Wagen, Gewagen, movere, & mentionem facere; en Wagen, fortunae bilanci committere; en Waeg-hals, homo audax; en † Wagelen, motitare; en Wagen, currus; en † Waeg, paries; en Wage-schót, lignum scrinarium; en Wa-geschótten, vestire parietes tabulis; en † Waeg-luis, cimex; zie by WEEG, in deze Proeve.

Het Wortel-deel.

WAEY &c, in ons WAEYEN, WOEY en WAEIDE, GEWAEIT en oul: † GEWAYEN, III. CL: 3, en I. CL: flare, spirare; ventilare, Graec: ἄειν, en Verwaeyen, III. CL: 3, en I. CL: eventilare; vento agitare; & vento moveri, ventilari. M-G, waian / waiwo / waians / IV. CL: 1, flare; zijnde van die Classis, die in 't Praeter: verloopen is. F-TH, waiet / flat; en thuchwaie / perfla; dog de voorbeelden van 't Praet: ontbreken my. In 't H-D, wehen / wahen en weyen / I. CL: Saxon: weyen / I. CL: flare, spirare.

 

Tot het Wortel-deel van 't Praefens of den Infin: ons Waeyer, m: Saxon: weyer / H-D, weher en wedel / flabellum; en Geldr: Wadel, flabellum & cauda; waer van het H-D, wadelen en wedeln / I. CL: ventilare flabello, aërem movere; en † Spréng-wadel, quispel, aspergillum; en Zweeds wäder / N. ventus, aura; aër; anima; en van Waey, ons Waeyen, I. CL: flare; en Verwaeyde haring, Flandr: halec vento siccatum non satis duratum; en Waeying, f: flamen aëris, & tr: levis alapa.

Onze Y, ten einde der Aceent-silbe is slegts eene Euphonische versmelt-letter, die ligtelijk uitval; in welken gevalle dikmaels daer voor eene D in de plaets komt, of by 't H-D, eene h / gelijk bereids in deze voorbeelden. Op dezen voet komt ook hier toe eigen met E, als by 't H-D, ons Weder, contr: Weêr, n: en † Gewederte, contr: † Geweêrte, H-D, wetter / N. F-TH, gewidere / N. Ysl: vedur / N. Kimbr: vedur / A-S, wedex / wether / geweder / Angl; wether aër, tempestas, aura, coelum; gelijk het gemelde Zweedsche wäder / N, aër, &c; waer van verder het A-S, wedrian / I. CL: by ons † Wederen, nu contr: Wêren, I. CL: serenam vel turbidam tempestatem sortiri; en Verwederen, Verweêren in de Zonne, I. CL: soli sive aêri exponi, insolari ac obfuscari; & tempestatibus turbidis in certo loco retineri; en On-weder, On-weêr, n: F-TH, ungewidere / N, tempestas turbida; Weder-haen, Weêr-haen, m: galliformis bractea, summis imposita metis turrium; aurae ventorumque index. Weder-licht, n: Weêr-licht, n: fulgetrum, coruscatio; alwaer ons Weêr ook voor lucht schijnt te komen, vermits dit eene licht-flonkering in de Lucht is: hier van weder ons Weêr-ligten, I. CL: fulgurare, coruscare. Voorts † Wéder-maend, † Wédder-maend, Junius mensis; als in welken maend men gewoonlijk het weêr-ligten begint dikwijls te krijgen; en Weder-wys, Weêr-wys, Kimbr: vedur spaar / praesagus, sive praescius futurae tempestatis; even gelijk de genen, die door ziekte of ongemak de minste verandering van het weder zeer gereedelijk gewaer worden: en † Weder-maekster, f: saga, venefica, mulier tempestates excitans cantationibus, vulgò Tempestaria; zoo vertelt men van wind-makers onder de Laplanders door behulp van hare toover-trommels; Zoo meld ook de oude Historie van Sigurd (de vader van Asloga, de II. Huisvrouw van den vermaerden Deenschen Koning Regner Lodbrok in de IX. Eeuw) van Brunn-runar / of water-letters, die op den agtersteven van 't schip en op 't roer moesten gesneden worden, om door die Magische kragt zekerlijk behouden te varen met lijf en koopmanschap (zie Lexicon Runicum by 't woord Runar); zoo zongen van zulke fraeyigheden, niet alleen in 't Noorden, maer ook in 't Zuiden de Oud-vermaerde Dichters; gelijk Kiliaen ter zake van dit woord Wedermaekster in zijn Dictionar: zeer ter snede bybrengt uit Tibull: libr: I. Eleg:

Hanc ego de coelo ducentem sidera vidi;
Fluminis haec rapidi carmine sistit iter:
Haec cantu finditque solum, manesque sepulchris
Elicit, & tepido devorat ossa rogo:
Cum libet, obscuro depellit nubila coelo;
Cum libet, aestivo convocat orbe nives.

Kunsjes, die best passen onder fabel-zangen, en nergens of nooit beter gangbaer zijn, dan in Landen of tijden, daer 't gemeen of dom of bijgeloovig is, en 't onderzoek na kettery zou smaken.

Dog dit gemelde Weder, Weêr met alle zijne takken is ook betrekkelijk tot ons WOED, in de II. Proeve.

Wijders schijnt ook van zinswegen ten eenemael hier welvoeglijk te komen ons Wind, m: M-G, winds / M. A-S, wind / wynd / M. F-TH, wind / M. H-D wind / M, Ysl: vindur / M. Angl: wynde / ventus; aura; aër; en Voorwind, ventus secundus, & adverb: vento secundo, prosperè; en Tegenwind, ventus adversus; & adversè, malis avibus; waer van weder het A-S, wynd-wian / I. CL: ventilare; en ons † Winden, I. CL: flare; en waer toe het Ysl: hvirvil-vindur / procella venti; by ons Wérvel-wind, turbo venti; maer, de gedaente vlijt 'er niet al te wel; eerstelijk ten opzigte van de ND, ten andere, ten aenzien van de i / in steê van de accent-letter A, of e als bij 't H-D. Ten opzigte van de ND weet ik egter wel eene oploffing, als men onder stellen mogte, dat die uit het Praef: Partic: was ontleent (even als ons Vrind van Vryën), als of het ware geweest wayend of weijend / of contr: weynd / spirans, flans; waer van dan bij verloop (want eene Dialect-regel heb ik 'er niet voor) ons Wind zoude moeten gesproten zijn: Dog, schoon al dit verloop van ai of ei / in 1, bij Ons mogte ingeslopen wezen, wat schijn is 'er voor, dat dit by alle de Verwantten, die reeds zo verre van den ander afgescheiden waren, eveneens en dat zonder eenig nae-teeken van 't oude zoude gebeurt zijn? Immers by geen van allen vond ik dit woord in die onderstelde forme; alleenlijk ken ik onder de Land-Dialecten nog eene die daer na helt, naemlijk te Breukelen in 't Stigt, alwaer ik weynd voor Wind gehoort heb: Maer, deze bevestiging is zo sterk niet, of ik blijve egter vermoeden, dat dit Wind niet van dezen stamboom, dog van ons Ongelijk-vloeijende Winden, II. CL: volvere, vertere zal afgedaelt wezen, als zinspelende op de ongestadigheid, gelijk men ook in eene spreekwijze, al 't gene by uitstek veranderlijk valt, by den Wind vergelijkt, waerom we dit woord ook bij 't Wortel-deel WIND, in deze Proeve, zullen plaetsen, hoewel deze mijn gemelde inval van gedagten ten opzigte van de redewikking zijne opmerking verdient, als strekkende tot opscherping in 't onderzoek der Naemredenen, ter welker oorzake ik die ook alhier bygebragt heb.

 

Uit het Praeter: met OE, en de gemelde verandering van Y in D, gelijk ook by eenigen der bygebtagte voorbeelden, was ook wel niet ongevoeglijk af te leiden ons Woede, f: furor; en 't A-S, wod / woda / wode / insanus, mente captus, saevus; waer van ons Woeden, I. CL: furere, saevire, insanire; en 't A-S, wodian / I. CL: extirpare; om dat het blazen den woedenden eigen is, of, als ziende op het woeden der winden; maer, dewijl ik in 't A-S, een Ongelijk-vloeijend Verbum wedan / awedan / III. CL: 3, debacchari, insanire, corripere, ontmoet heb, zo zullen we deze Takken voor dien Stam overlaten by het Wortel-deel WOED, in de II. Proeve.

 

Onder eene voorwerpinge van Z (zie daer van onze Grondsl: II. Verhandel: §. XXXI.) schijnt ook tot het Wortel-deel van het Praesens betrekkelijk te zijn ons Zwaey, m: Vacillatio, libratio, conversio; als zinspelende op de streek-verschieting van het waeijen; waer van verder ons Zwaeyen, I. CL: labare, gyrare, vacillare, librare, & vibrare more foenisecium; en Zwade, Zwaeye, secula, falx; om de zwaey-beweging in het gras-maeijen; en Zwade, Angl: swathe / ordo demessi foeni; als afgezwaeijt: dog, zie daer van insgelijks by WEED, in de II. Pr.

Van een ander Waey, in Waye, sura; & piscina; zie bij WAED, in de II. Proeve.

De Zaek- of Wortel-deelen.

WAEK, in 't Geld: Wakel, ulcus; &c,

zie daer van bij WYK, in deze Proeve; en in Waken, vigilare, excubare; &c, by WAEK, in de II. Pr.

 

WAEL, in Wael, gurges; & Gallus Belga; en † Walen, vertere, mutare, peregrinari; by WELL, in de II. Pr: en in † Wael, benè; en † Wale, electio; by WEEL, in de II. Pr.

 

WAEN, in Waen, opinio; en Wanen, opinari; en Verwaend, gloriabundus; &c, zie daer van by WINN, in deze Proeve.

 

WAEP, in Wapen, arma, telum, clypeus, & symbolum clypei; en Wapenen, armare; zie daer van by ZWAEP, in de II. Proeve.

 

WAER, in Waer, Ware, erat vel fuerit; Alwaer en waer, ubi; en Waerom; quare; & ratio, causa; en Waer, † Gewaer, verus; Bewaerheiden, verificare; Waer-zéggen, augurare; en Ware, merces; en † Waereld, mundus; enz, zie by WEEZ, in deze Pr:; en in Weder-warig, repugnans; Bewaren, custodire, servare; Waren, perambulare; Waer-nemen, observare; Verwaerloozen, negligere; † Waernen, Waer-schóuwen, praemonere, en Gewaer-worden, persentiscere; Mede-warig, misericors; en † Waren, immunem servare &c; Waer-bórge, assertor; Gewarigen, ratum facere; Waerschap, cautio; Waer-géld, auctoramentum; Warande, vivarium; custodia; & olim indemnitas; en † Warandèren, custodire, protegere; & indemnem servare; enz. zie by WEER, in de II. Pr.

 

WAERD, in Waerd, Waerdig, dignus; Waerde, dignitas, valor; † Waerden, Waerdèren, aestimare; en Verwaerdigen, dignari; enz, zie daer van by WEEZ, in deze Pr:, en in † Waerde, custodia, vigilia, specula, pharus; † Waerden, custodie; † Gewaerderhand, manus sequester; en Gind-waerds, illuc; Oostwaerds, orientem versus; en Wederwaerdigheid, adversitas; en Waerd, hospes; enz. by WEER, in de II. Pr.

 

† WAERM, in † Waermen, calefacere; &c, zie daer van by WEER, in de II. Pr:, en by WERR, in de II. Proeve.

 

WAERP, in † Waerpte, stamen; zie by WERP, in deze Pr.

 

WAERT, in T'huis-waert, domum versus; &c, zie daer van by WEER, in de II. Proeve.

 

WAES, in Waesem, vapor; &c, zie daer van by WOED, in de II. Proeve.

 

WAET, in † Verwaten, relinquere, &c; en 't Adj: Verwaten, infamis; en † Verwaet, † Verwatenisse, anathema; by WAET, in de II. Pr. En in † Wate, † Waet, acumen, acies; en † Watig, acutus; hy WETT, mede in de II. Pr.

 

WAEV, in † Wave, favus; en Waveraet, liquamen, garum; zie daer van by WEEV, in deze Pr.

 

† WAF, zie by WEEF, in deze Pr.

 

WAG, in Wag, Gewag, mentio; en Waggelen, vacillare; by WEEG, in deze Praeve.

WAGT of WACHT, in Wagt, custodia, vigiliae; vigil, &c; en WAGTEN, expectare, morari; by WAEK, in de II, Proeve.

 

WAIR, in † Wairide, veritas, testimonium veritatis; zie WEEZ, in deze Pr.

 

WAK, in Wak, debilis, mollis; by WYK, in de I. Pr: en in Wakker, vigilans, gnavus, strenuus; &c, by WAEK, in de II. Proeve.

† WAKS, cera; zie daer van bij WAS, en by WYK, beiden in deze Pr.

 

WAL, in † Walle, ebullitio; scaturigo; fluctus, unda; abyssus, profundum; peribolus, ambitus turris; en † Wallen, volvere, volutare; ebullire, scaturire; & undare, & peregrinari; en in Wal, Walle agger, vallum; fossa; munitio castrorum; & ripa; en Walhuis, praetorium, domus ampla fossis cincta; Burgwal, urbis fossa; Wal-Wortel, symphitum, Wat-noot, juglans basilica; Walbérken, cedrus mauritana; & tr: petulans; en Wallen, Brittones Walli, Cambri; en in † Wal, Wal-visch, Spuit-wal, cetus; en Wal-schót, sperma ceti; by WELL, in de II. Pr.

 

† WALD, in † Wald, sylva, saltus; en † Gewald, vis, potentia; zie daer van bij WELD, en by WELL, beiden in de II. Proeve.

 

WALG, in Walgen, nauseare; &c, by WELL, in de II. Pr.

 

WALK, in Walken, fullonicam artem exercere; & calcare, obterere; by WELK, in de II. Pr. en in Walk, tepidus; zie daer van by WELL, mede in de II. Pr.

 

WALM, in Op-walmen, subfervefacere; Walmen, evaporare; † Walm, fasciculus straminis; en Walm-asschen, favillae stramineae; zie daer van by WELL, in de II. Proeve.

 

† WALT, by WÉLT, in de II. Pr.

 

WAN, in Wan, absque, sine; & defectus; † Wannig, vacuus; en Wan-spoedig, infaustus; Wan-havig, pauper, sordidus; en Wannen, evannare; zie daer van by QUYN, in deze I. Pr:, en in † Wan het Praet: by WINN, in deze I. Pr.

 

WAND, in † Dag-wand, modius agri; Wandelen, † Wanderen, ambulare; Wand, paries; Wanp-luize, cimex; en Wand, Schip-gewand, armamenta navis; en 't Geld: Wand, rete, cassis, indago; en Verwandt, junctus, vicinus, affinis; en † Wand, velum; & pannus, & vestis; en † Wand scheeren, tondere pannum; † Wand-snyder, sartor; † Wand-borstel, muscarium setaceum; en Wandte, manica; en Ingewand, zie daer van by WIND, in deze Proeve.

 

WANK, in Wankelen, vacillare; &c, zie daervan bij QUYN, en by ZWENK, beiden in deze Pr.

 

WANT, in WANTE, manica; zie daer van by WIND, in deze Pr.

 

WAP, in Wapper, tollenon; flagellum; pila plumbea; & caestus; en Wapperen; flatu venti agitari; zie daer van by WEEV, in deze Proeve.

 

WAR, in Warren, intricare, confundere, contendere; War-moes, olus coctivum; by WERR, in de II. Pr.

 

† WARD, het Praeter: by WÉRD, in deze Proeve.

 

WARM, in Warmen, calefacere; &c, zie daer van by WEER, in de II Pr: en by WERR, in de II. Pr.

 

WARS, in Wars, contentiosus, contrarius; by WERR, in de II. Pr.

 

† WART, in Wartel, intricatio; en † Warte, verruca; by WERR, in de II. Proeve.

Het Wortel-deel.

WAS, &c, in ons WASSEN, WIES (en WOS), GEWASSEN en GEWOSSEN, III. CL: 4, crescere; en Aen-wassen, III. CL: 4, accrescere, augere; en Op-wassen, III. CL: 4, increscere; en Over-wassen, III. CL: 4, excrescere; en † Verwassen, III. CL: 4, excrescere, percrescere, adolescere; en Verwassen, III. CL: 4,

crescendo evanescere; atque aliter figurari; en Volwassen, III. CL: 4, crescere ad justae staturae suae altitudinem; en † Wederwassen, III. CL: 4, decrescere, malè crescere.

M-G, wahsjan / wahs / wahsans / III. CL: 1, crescere. F-TH wahsan en wassan / wohs en woss / giwahsan en giwassan / III. CL: 4, crescere; en uph-wassan / III. CL: 4, increscere. A-S, weaxan (waxan / wexan en wacsan)/ weox / geweaxen / III. CL: 4, crescere, maturescere; en ymb-weaxan / III. CL: 4, circumcingere. H-D, wachsen / wuchs / gewachsen / IV. CL: 1, crescere; Land-Fries waegsen / crescere; in Praet: Participii wuwugsen. Na de oude Dialect zou 't onze eigentlijk † Wachsen moeten zijn.

 

Tot het Wortel-deel met A, als in 't Praef: ons Wasdom, m: M-G, wahstms / M. A-S, waestin / M. fructus, accrescentia; incrementum; & statura; F-TH, ge-wasduom / statura; F-TH, wahsmo / incrementum; en A-S, waestmian / I. CL: fructificare; en ons Gewas, n: fructus agrorum vel arborum; en Onder-gewas, water-scheuten, stolones; en Over-was van vléésch, m: excrescentia carnis, callosa & superflua caro; en Uit-was, m: excrescentia; en † Wederwas, onderblijfsel, vegrandis; Wijders schijnt ook volgens de gedaente tot dezen Stam te behooren het F-TH, wahs / Ysl: var / N. H-D, wachs / N. Saxon: was / Angl: waxe / A-S, woexe / weax / wex / en ons Was, † Wachs, en † Waks, n: cera; waer van ons Wassen, † Wachsen, I. CL: obducere cera; en Veurwachs, veurschutsel van den bye-korf, propolis; dog als dan dient men wel het aenwinnen en vermeerderen voor de Grondbeteekenis van het Groeijen te nemen, gelijk ook geweaxen / auctus, dewijle het Was eigentlijker een gewin dan een gewas is: hoewel ook dit † Wachs of † Waks mede niet ongevoeglijk zijne Afleiding kan vinden in het oude Praeter: van Wyken, met de A, op den A-S, trant.

 

Met IE als in 't Praet:, of met de ingekorte I, vertoonen zig ons Wiese, Wisch, Wische, f: H-D, wise / F, pratum; mooglijk ziende op 't groene gras, dat van 't vee word afgeweid, en telkens weder aenwast; waer by mede niet qualijk past het F-TH, wist / cibus; en wisthus / penuarium; naemlijk zulke spijze, die door de Landbouw word aengewonnen; hoewel ook A-S, wist / epulum, deliciae; en ons Wisse, f: vimen; als rijs-scheuten van eenjarig of jong gewas; waer van een Wisse hóuts, fascis lignorum, foco destinata; en gelijk de dunne rijsjes van ouds, en ook nog tot binding dienden, zo schijnt die naem ook overgegaen te zijn op een bind-touw, als by Wisse, restis; voorts A-S, weoxan / I. CL: maturescere.

 

Tot het Praet: Partic: behoort het A-S, geweaxen / auctus; m-geweaxen / innatus; un-awaxen / succidus; en un-weaxen / immaturus; gelijk ook 't M-G, us wahsans / aetatem habens; en ons Volwassen adultus.

Dog van een ander Zakelijk deel Was zie by 't Wortel-deel WEEZ.

Het Wortel deel.

WASCH, &c, in ons WASSCHEN, WIESCH en WOSCH, GEWASSCHEN en GEWOSSCHEN, III. CL: 4, lavare; Af-wasschen, III. CL: 4, diluere, abluere.

F-TH, wascan (en wasgan / AL: waskan)/ wosc / giwascan / III. CL: 4, lavare, diluere. A-S, wascan (waescan en wacsan)/ wosc / gewascen / III. CL: 5, lavare. H-D, waschen / wusch / gewaschen / IV. CL: 1, lavare.

 

Uit het Wortel-deel van 't Praesens ons Wasch, f: A-S, waesce / H-D, wäsche / F. lotio, linteorum elutio; Wasch-aerde, vol aerde, terra cimolia; eene krijtagtige aerde, by 't wasschen in gebruik; en zoo meer andere takken.

 

Tot het Praet: met IE of I, ons Wisch, m: H-D, wisch / M, involucrum panni, herbae, straminis; peniculus, spongia; als om 'er iet mede af te vegen en af te wasschen; waer van ons Wisschen, Af-wisschen, I. CL: H-D, wischen / I. CL: tergere, detergere, purgare; en, als zinspelende op het bovengemelde Wisch, involucrum panni, herbae, straminis, &c; ook het Vlaemsche en Bra-

bandsche Wisch, Hóófd-wisch, m: H-D, wisch / träg-wisch / M. cesticillus; zijnde een wrong van inéén-gedraeit stroo, of andere stoffe, even gelijk de andere wischen, 't welk de Land-boerinnen en dienstboden, voornaemlijk hooger-op, in Duitschland en Braband, op het hoofd leggen, om te gemakkelijker iets daer op te dragen of torschen.

Tot het Praeter: met O, of de gelijkwaerdige U schijnt te behooren het M-G, wuslareis / fullo; en, ons Wosen, I. CL: aqua bulliente decrescente aliam infundere; en A-S, wos / decoctura; en wosig / succi plenus; als zinspelende op het wasch-werk.

De Zaek-en Wortel-deelen.

WAT, in Wat? quid? zie daer van bij WEET, in deze Pr: en in Watte, lana carminata; by WETT, in de II. Proeve.

WE.

WÉB, in Wébbe, † Gewébbe, tela, textura, stamen; & Flandr: tenea, cingulum textum; enz, by WEEV, in deze Pr.

 

WÉD, in † Wédder-maend, Junius mensis; zie daer van by WAEY, in deze Pr.; en in Wédde, fides data, sponsio; dos; annuum praemium; & olim mulcta; & fidejussor; & curriculum, stadium; en Wédden, deposito pignore certare; & Flandris, spondere; enz, zie daer van by WEED, in de II. Pr.

 

WÉÉ, vae; zie daer van by QUYN, in deze Proeve.

 

WEED, in Weder, † Gewederte, coelum, tempestas; On-weder, tempestas turbida; † Wederen, serenam vel turbidam tempestatem sortiri; Weder-licht, fulgetrum; † Weder-maend, Junius mensis; Weder-màekster, saga; zie by WAEY, in deze Pr: en by WOED, in de II. Pr: en in † Wede, salix, vimen, virga; Wederik, salicaria; Wede-hinde, haedena; † Wede-maend, Junius mensis; en † Hér-gewede, vestitus & apparatus belli &c; en Weder, Wederom, iterum, denuò; & olim contra, adversus; en † Wederen, Weder-staen, resistere; en † Weder, aries; &c, zie daer van by WEED, in de II. Pr: en in Weduwe, vidua; zie daer van by WEET, in deze Pr.

 

† WÉÉD, in † Weeden, pascere; zie daer van by WEED, in de II. Pr.

WEEF, zie by 't volgende WEEV, in deze Proeve.

Het Wortel deel.

WEEG, &c, in ons WEGEN, WOOG en WOEG (ook oul: † WAG), GEWOGEN, II. CL: 4, librare; & olim movere moveri, & vehi; en Bewegen, Bewoog en Beweegde, Bewogen en Beweegt, II. CL: 4, en I. CL: movere; en Ontwegen II. CL: 4, fraudare pondere; en Opwegen, II. CL: 4, praeponderare; en Over-wègen, II. CL: 4, considerare, mente perpendere; met een onafscheidelijk Voorzetsel, en derhalven in Praet: Part: Overwogen; dog òver-wegen, II. CL: 4, denuò ponderare, met een afscheidelijk Voorzetsel, en derhalven in Praet: Part: Overgewogen: en zoo voort meer andere Composita of Voozettelingen.

M-G, wigan en gawigan / wag en gawag / wigans en gawigans / III. CL: 3, concutere, confligere, & bellum gerere. F-TH, wegan en wecan / wag en wac / giwogan / II. CL: 5, ponderare, & movere. A-S, wegan / waeg / wegan en gewegen / III. CL: 3, vehere, movere, trahere, trutinare, portare. H-D, wegen (en wiegen volgens Bödiker, en wiegen en wägen volgens von dem Spaten); in Praet: wog en wäg / in Praet: Part: gewogen / II. CL: 2 en 3, librare; en H-D, bewegen / bewägen / II. CL: 2, en 3, movere. Ysl: vega / in Praet: vo / en volgens de anderen van die Classis in Praet: Part: vogenn / III. CL: 2, trutinare; & interimere.

De eerste grondbeteekenis agt ik te zijn die van movere, & vehere, & trahere, als by 't Onze en 't A-S, en daer van die van librare, ponderare, & trutinare; als by 't Onze, 't F-TH, A-S, H-D, en Ysl; en verder die van concutere, & tr: cenfligere, bellum gerere; & interimere, als by 't M-G, en Ysl.

 

Tot het Wortel-deel van 't Praesens met E, ons † Wege, f: ratio, motus; & via, als eene beweging of onderwerp van beweging, en nu ook by ons met é ons Wég, m: A-S, weg / waeg / en wig / M. F-TH, weg / M. AL: wech / wec / M-G, wigs / M. H-D, wegh / M. Ysl: begur / M. Angl: waye / via; in Plur: by Ons nog altoos Wegen, niet weggen, gelijk ook AL: weka / via. In den zin van via zijn ons Wég- en weeg-bréé, A-S, weg- en waeg-braede / Angl: waybred / H-D, wegerich / plantago; als wassende breed langs den weg; en Wéggéld, straetgeld, vectigal, portorium vulgò Pavietrium, Strastura, Wegstura; als strekkende tot making en onderhoud van 't bestraten der wegen; en Wég-gras, n: polygonum, proserpinaca; als groeijende langs den weg; en 't Geld: † Wég-schyte, weer-ooge, tuberculum in palpebris, quod quidam fabulantur enasci cum quis in via publica ventrem exonerat; en onze spreekwijze Zynes weegs, m: illuc, quò vadere suum est; Allerwege, passim; en In de weeg of In de wég, f: obstans; en 't Vlaemsche Wegel, trames, semita transversa; en Wég, uit de wég, f: a, abs, de; & apage waer toe ons Wég-bréngen, deportare; en ons Wég-geven, dilargiri; en † Wég-vaert, iter; en † Wég-vaerdig man, viator; en 't A-S, weg-saran / iter facere; enz. Dog in den ouden %m van ratio, motus, ons Dér wege of Dier wege, eò modo; Zynentwegen of Van zynent wegen, ejus causa, ejus ratione; en Van wegen, ob, propter; Te wege bréngen, efficere, peragere eò rem ducere; en 't Geld: en Sax: Weger, potior melior; als brengende meer rede en gewigt toe aen een zaek. En in den zin van movere, librare, ons Weeg-schale, f: A-S, weg-scala lanx; en A-S, wecg / wege / statèra; en ons Weger, ponderator, & libripens; en verder om de beweging, ons Beweeglyk, mobilis; en M G, wegs / M, motus, & tumultus; en M-G, wego / F, A-S, waeg / AL: wag / wage / unda fluctus; en L-F, wetter-waegen / undae aquarum; en Ysl: bogur / fretum; en H-D, wogen fretum, mare, lacus; om 't woelen der golven, hoewel deze twee laetsten eigentlijk tot een tak van 't Praet: behooren. Van † Wege, via, komt verder ons † Wegen, † Bewegen, I. CL: in viam dirigere, monstrare iter; en † Ontwegen, I. CL: deviare, recedere, & deducere à via recta; en 't F-TH, ar-wegan / I. CL: reconciliare; als de strijdende partijen te regt en op den weg des vredes helpen; en van † Wege, motus, ons gemelde Bewegen, I. GL: movere; en 't F-TH, wegan / I CL: movere, agitare; en 't A-S, wegan / I. CL; portare; en a-wegan / I. CL: auferre. Dog op den zin van 't M-G, past best het F-TH, weigan / I. CL: affligere, vexare, afficere; en 't A-S, waegan / I. CL: ludere, illudere.

Nog ook rnet É, of I (als bij 't gemelde M-G, wigan / gawigan / concutere, 't H-D, wiegen / librare, en 't M-G, wigs / en A-S, wig / via) ons † Wégge, nu Wigge, f: A-S, wecg / wegc / H-D, weck / M. Angl: wedge / cuneus, assula cunciformis; als puntvormig om te gereeder ergens tusschen in te schieten, en te ligter daer door iets te bewegen: waer van ons † Wéggen, en Wiggen, I. CL: movere, librare; en 't Fraequentativum Wiggelen, † Wéggelen, I. CL: A-S, wicelian / I. CL: H-D, wiegelen / wickeln / I. CL: motitare, volvere, involvere; en Verwiggelen, I. CL: movere, trutinare, in loco agitare; waer toe mede ons Wégge, f: A-S, waege Angl: wedge / massa; als door rollen, kneden, en bewegen bequaem gemaekt; en Wégge, f: panis triticeus, libum oblongum & lunatum; 't zij overdragtelijk van Wégge, massa, om 't rollen en kneden; 't zij van † Wégge, cuneus, om de wigvormigheid ontleent; even gelijk van 't laetste ons Boter-wégge, massa butyri oblonga in formam cunei coactum.

Dog tot † Wéggen, † Wiggen, movere, librare, schijnt mij mede te behooren, met den uitgang SEL, ons † Wégsel, † Wigsel nu Euphonicè Wissel, m: en f: H-D, wechsel / Saxon: wessel / permutatio; & pe-

cunie permutatio, Collybus, vulgo Cambium; als ziende op de wisselbeurtige verandering of op- en neergang der weegschalen, gelijk ook 't F-TH, fon themo wehsale Abiasses / de vice Abia; Tat: Harmon: p: 2, en 't AL: wehsal / wehsul vice, vices, de verandering der wisselbeurten uitdrukt, 't zy opzigt hebbende op het oude gebruik der Bankiers op de jaermarkten, die zig aldaer met allerhande geld lieten vinden, om elken Koopman na zijn gerijf dat toe te wegen, en in te ruilen voor ander geld: waer van verder het F-TH, wehslon / I. CL: H-D, wehslen / I. CL: Sax: wesselen en ons Wisselen, I. CL: mutare; & permutare nummum argentarium, Collybistam agere; en ons Wisseling, permutatio; en † Wisselink, † Wissel-balg, m: puer subdititius. Voorts, in den zin van bewegen ons Wig-vier, n: lignum cariosum; namelijk zulk vermolsemt hout; dat by nagt een schitterbewegend licht van zich geest: gelijk ook om 't bewegen, of om de wigvormigheid der waggelvoeten als by de volgende Latijnsche benaming, ons Wiege, f: H-D, wiegen / Sax: weege / incunabula; waer van ons Wiegen, I. CL: H-D, wiegen / I. CL: motare movere cunas; & ventilare.

Dog, in den zin van 't wegen met de schale, en den uitgang T, agter 't Zakelijkedeel, ons Wigt, n: Gewigt, n: A-S, wiht en wege / H-D, wicht / gewicht / N, pondus, pensum; waer van ons † Wigten, I. CL: librare, vibrare, ponderare; en ons Wigtig, ponderosus; en Gewigtig, magni momenti.

Wijders ook met K in plaetse van G (even als by 't gemelde F-TH, wecan / - wac / &c, ponderare; en AL: wec / via; en weka / viae; en 't A-S, wecg / statera; & cuneus; en 't H-D, weck / cuneus; en 't A-S, wicelian / motitare) ons Wik-boone, lupinus; om de puntige en wigvormige gedaente van de peulbolster; en daer van Wikke, f: H-D, wicke / F. vitia; zijnde een klein en bruin soort van platagtige ortjes, in zulke wikboontjes groeijende. En, in den zin van bewegen ons † Wik, † Wikke, en met K voorop, ook † Kwikke of † Quikke, libratio, involutio, circumvolutio; & ponderis super manus astimatio; waer van ons Wikken, I. CL: en † Kwikken of † Quikken, I. CL: super manus ponderare, levando pondera aestimare; & tr: animo perpendere; gelijk ook verder met KW of QU om de beweging en levendigheid, ons Quik, Kwik, en † Quék, Angl: quicke / vividus; levis, alacer, agilis; A-S, cwic / cwica / vivens; en † Quik, † Quak, nu Spiere, pulpa, torus, musculus; als de beweger der leden: en † Quik, pecus animans; en 't Vlaemsche Quik, spectrum, spiritus; en Quik-zilver, n: A-S, cwic-seolfer / H-D, quecksilber / Angl: quickesilver / argentum vivum, hydrargyrum; als met de geringste beweging voortschietende, schoon anders zeer zwaer van stoffe zijnde: en Quikstéért, motacilla, avicula assiduè caudam vibrans; en 't Verbum † Quikken en † Quekken, I. CL: A-S, cwiccan / cwican / I. CL: vivere, moveri; & agere, movere; & nutrire; en ons Verquikken, I. CL: F-TH, erqhuirchan / I. CL: recreare; als mede ons Quik-hage, fepes viva; als doorn- en hulsthagen, of zulke die 's Winters en des Zomers groen zijn; gelijk ook daerom in 't A-S, cwic-beam carex, by ons Duin-helm genaemt: beneffens het A-S, cwic-beam / Sax: wacholder / † quecholder en † wechelder / by de Klevenaers Wachler-bóóm, en Geld: Wachtel-bóóm, juniperus; en 't Geld: Wachtel, bacca juniperi; en 't H-D en Geld: Wachtel by ons Quakkel, coturnix; en Wachler-vogel, lijster, turdus; als azende op de beziën en vrugt van zulke altijd-groenende boomen: en daer toe weder Quakkel-beye, f: bryonia, vitis alba; als bemint vande quakkels; en daer van Quakkelen, I. CL: aucupari coturnices. En wederom op de schudding en bewegïng ziende, en mede met a / die beneffens de vorigen eigentlijk tot het oude Praet: behooren, het A-S, cwacian / I. CL: tremere. Dog, wederkeerende tot ons Wik, hier van verder ons fraequentativum Wikkelen, I. CL: H-D, wicklen / I. CL: motitare, volvere; en ons In-wikkelen, en † Verwikkelen, I. CL: involvere; als mede ons Wikker, m: A-S, wicca / Ponderator, quin etiam Augur, hariolus; ais de aenstaende uitkomst overwegende uit de voorteekenen. Gelijk ook, met K of met CH, ons Wikkery en Wichelery, f: auguria, divinatio; benevens ons Wichelen, ook † Wychelen, I. CL: hariolari; & hin-

nire; welk laetste hinnire zijne betrekkinge heest op het Oud-Duitsche gebruik, waer van Tacitus in zijn 10. Hoofddeel van de Zeden der Germannen vermeld, zeggende, dat de wichlaerijen daer onder ook in zwang gingen, voornaemlijk in 't acht slaen op 't hinniken van zekere witte paerden, tot koste van 't Gemeen in gewijde bosschen eh wouden aengequeekt, vry van eenigen arbeid; welke, gespannen voor eenen geheiligden wagen, verzelt wierden van eenen Priester, of eenen Vorst der Burgerye; terwijle zy zig zelf hielden voor dienaers, maer die paerden voor mede-wustigen van den Raed der Goden: dus mede A-S, wiglian / I. CL: hariolari, conjecturare, fascinare; waer toe verder ons Wichelaer, m: A-S, wigelere / wiglere / weohlere / augur, aruspex; & incantator, sortilegus; als mede het A-S, wicce / en wigele / saga, lamia; waer van het A-S, wiccian / I. CL: veneficiis indulgere; wat voor booze schelm-stukken onder de Heidensche wichelarye schuilden, wijen deze woorden uit. Dog wederom met de lange IE, ons Wieke, f: ala; om de gestadige wapperbeweging in het vliegen; waer aen zig gelijkvormig toon tons Wieke, Wond-wieke, f: Saxon: weke / turunda, peniculus cuneolus; alzoo genaemt, zo ik gisse, om de wik-agtige gedaente van zulke wondpropjes, of vermits men vedertjes van ouds daer toe gebruikt hebbe.

Daerenboven is betreklijk tot den zin van bewegen het A-S, wiht / movens creatura, animal; als geschapen om zig te bewegen, en van plaets te kunnen verwisselen, in tegenstelling van de ziellooze groeijstoffe, als Boomen &c; en met ons Wicht, n: infans, puer; word nu eigentlijk zulke kleine kinderen gemeent, die of nog gewiegt worden, of ten minste nog 20 jong zijn, dat men door spelen, stoeijen en woel-bewegingen haer vermaken kan of te vrede stellen: dog in famenzetting past men 't ook op menschen van volwassene grootte, als in ons Bóós-wicht, m: homo scelerosus, nequam; en by 't AL: valscher wicht / M. perversus nequam; even of het ymand aenduidde die van de wieg af ten booze uitsloeg, of anders als in den zin van 't A-S, een boos dier of boos schepsel: hoewel ook, om zijnen plaeg-geest, en onrust omtrent zijn evenmensch dit Boos-wicht geen quaden uitleg vind in den zin van 't gemelde M-G, wigan III. CL: concutere, confligere; bellum gerere: en 't Kimbr: en Ysl: vega / III. CL: 2, interimere; waer toe ook verder behoort het A-S, wig / wige / AL: wige / en ons oude † Wych, † Wyg, en † Wieg en † Volk-wyg of † Volwyg, praelium, bellum; en AL: wig hebigaz / certamen grave; en Kimbr: ein-vige / singulare certamen; en Kimbr: viig / Ysl: vyg / homicidium caedes; en A-S, wiga / Kimbr: viigur / AL: wigant / bellator, pugnator, heros; en AL: widarwigo / rebellio, en A-S, wicing / pirata; en AL: wic-haft / bellicosus; en AL; wighus / en A-S, wighus / en wic / en Ysl: vige / N, arx, propugnaculum, munimentum; en A-S, wig-craeft / ars militaris; en A-S wigar / lancea; en Ysl: vigur / N, ensis; Van 't A-S, wig komt verder het A-S, wigian / I. CL: pugnare, praeliari; en op der krijgshelden doelwit schijnt te zinnespelen het Ysl: veg-legur / insignis, gloriosus; en vegsemd / honor.

 

Tot het Praeter: met OE, ons Woeg-staertje, n: en met den uitgang UW Euphon: Wóuw-staertje, motacilla; & hirundinis cauda; om 't gestadig bewegen der staerten; en overdragtelijk, vermits gelijk-vormig aen de gedaente van de staerten dier vogeltjes, ons Woeg of Wouw-staertje, f: subscus, ook zwaluwsteerten genaemt; zijnde van hout of andere stoffe gemaekt, tot verbinding, na degedaente van die vogel-staertjes. Voorder met O het reedsgemelde Ysl: vogur / en H-D, wogen / fretum; om de beweging der golven.

Zoo vind men ook nog met den uitgang UWE, ats boven, ons Wóuwe, Wóuwer, en Wywe en Kieke-wóuwe en Kieken-wye, H-D, weihe / milvus; als roovende de jonge kiekens, en Wouwe genaemt, of ook Wye (uit het Praes: met I gelijk eenige andere voorbeelden van dezen stamboom), om het zonderling bewegen van zijn staert, den zelven op en neerstrijkende, en verbreedende of versmallende tot zijn bestiering, terwijl het lichaem, onder een stille roering der vlerken, in de lucht zweest, en als hangende blijft: zulks dat m'er lessen voor 't bestier van 't roet van een schip, uit zou konnen vinden; ge-

lijk dan oak hier op, zo wel als op zijn eigen samenaetael, past ons Wy-wóuwen, Wie-wóuwen, I, CL: motitare; en Wie- of Wy-wóuter, papilio; om de wapperbeweging der vlerken; maer, als zinfpelende op de geele voeten van de kieken-wouwe, zo ik gisse, komt ons Wóuwe, Wóuwde, luteola, & quibusdam Unguis milvinus; om dat men met dit kruid linnen en hout &c, geel verwt; waer van wederom ons Wóuwen, I. CL: luteo colore tingere.

 

Maer uit het Praeter: met A, gelijk by 't M-G, en F-TH, en in den zin van bewegen, ons Wag, Gewag, en † Gewaeg, n: en † Wage, f: motio, & mentio; waer van ons † Wagen, Gewagen, I. CL: movere, & mentionem facere; en A-S, weagan / I. CL: movere; en ons † Wage, f: procella; fluctus, unda; gurges; A-S, waeg / fluctus, unda; iter; en AL: wag / wage / mare, fretum; unde Gall: Vague; waer toe mede het Geld: Wilde wage, f: stagnum amplum quod vento movetur absque procellis; en het M-G, wagjan / I. CL. I, movere, agitare, concutere. A-S, wagian / I. CL: agere, agitare, motitare, & vacillare; en M-G, ga-wagjan / I. CL: I, movere, motitare; en in-wagjan / I. CL: I, conturbare, incitare. Nog ook A-S, wagian / I. CL: nutare; waer van onder een zeldsame Dialect-verwarring met EI (even als by 't reedsgemelde F-TH, weigan / affligere) ons Weiger-teeken, renutus; een zijdeling-schudding van 't hoofd; waer toe ons Weigeren, I. CL: renuere capite; & olim Negare, nunc, abnuere, recufare. Wijders ons Wagen, m: A-S, waegen / waeign / AL: wagan / Ysl: bagn / M. H-D, wagen / Angl: waggen / weyn / L-Fr: weyn / wein / currus, carrum, plaustrum; en L-Fr: koetswein / rheda; alzoo met regt genaemt, of om 't bewegen en schudden, of in den A-S, zin van vehere, als om iet mede te vervoeren: hoewel ook met eenen, om 't gevaer van omvallen, by toeval, een goede zinfpeling hier op heest ons volgende Wagen, fortunae bilanci committere. Voorts Wagen-slag, m: Wagen-leeze, f: Wagen-spoor, n: orbita, vestigium rotae; Wagen-spél, scenici ludi; van 't gebruik der Rederijkers, die voor ruim een eeuw geleden, nog gewoon waren, haere kluchtspelen en gedichten, in de opene lucht en op wagens zittende, op te zeggen: en Wagen-stérrè f: urfa, arctos, fignum septentrionali polo nixum. Dog dat ons Wageschót, Angl: wanscote / querneum lignum scrinarium; gewoonlijk afgeleid word, of van † Wage, unda, om de vlamgolvinge van dat keurlijkste eikenhout, of van Wagen, currus, als of het voornaemlijk tot beschot der wagens diende, vermits om zijn taejigheid allerbequaemst zijnde, om 'er dun beschot van te maken, en alzoo het rijtuig te minder te bezwaren, is, mijnes oordeels, de zaek nog niet wel getroffen; het eerste, om dat het woord Schót als dan niet wel daer by past, het andere, vermits aen 't plompe ouder-wetsche rijtuig geen dun beschot, nog keurlijk gevlamt hout, na allen schijn, gebruikt is geweest; behalven dat dit woord een netter en volledigen uitleg vind in ons verouderde Waeg, nu nog gewoonlijk Wéég, m: A-S, wag / wah / en Ysl: beggur / M. paries, mede tot dezen hoofdtak betrekkelijk, vermits dragende het gewigt en den last van het dak, gelijk ook in den zelven zin van dragen het A-S, waegan / I. CL: portare; dus dan beteekent ons Wageschót het zelfde als wand-schot / gelijk het ook van ouds wel zoo genoemt wierd, vermits men sedert langen tijd de wanden der beste kamers met dit fijne dnnne en gevlamde eikenhout bekleed heeft; en daer van verder ons † Wage-schótten, I. CL: vestire parietes tabulis; van dit zelfde † Waeg, Wéég, is ook ontleent ons † Waeg-luis, Wéég-luis, cimex; en Wéég-luis-kruid, xyris; alzoo genaemt, vermits de gewrevene bladen stinken als eene gedoodde weegluis, en † Wéég-slékke, cochlea, nuda, & limax; als tegen de mueren en wanden kruipende. Voorts, wederom in den zin van 't wegen ons Wage, f: H-D, wage / F. A-S, wage / waega / waecg / en weg-scala / libra, bilanx, trutina, statera; en A-S, waege / pondus; en ons † Over-wage, f: superpondiam, auctarium, quod super pondus apponitur; en ons Wage, Waeg, libra publica; waer van verder het A-S, waegan / I. CL: trutinare, librare; & portare; en overdragtelijk ons Wagen,

I. CL: H-D, wagen / I. CL: fortunae bilanci committere; waer toe ons Waeg-hals, homo audax inconfultè se fortunae committens; gelijk ook met e / het H-D, verwegen / temerarius, audacter; en, zinspelende op het wipperen en slingeren der weegschalen, ons fraequentativum † Wagelen, nu Waggelen, I. CL: motitare, vacillare; en Waggel-beenen, I. CL: caespitare, vacillare gressu; en Waggelen, I. CL: subigere, depsere manibus; en Waggel-peeren, pira manibus subigenda, ut mollia & mitia reddantur; en Wagge, f: tibiale laxum; om het trillen van de omslagen dezer laerzen, onder 't gaen: en verder, ziende op de beweging of levendigheid, het reeds voorgemelde † Quak, pulpa, musculus; en Wachler-bóóm, Wachtel-bóóm, juniperus; als altijdgroenend en levendig zig vertoonende, en Wachtel, Quakkel, coturnix; als azende op de beziën en vrugten van zulk soort van boomen; en 't A-S, cwacian / I. CL: tremere; &c.

 

Eindeling, mooglijk ook tot dezen Stam met een vooraenneminge van S of Z (zie onze Grondst: II. Verhand: § XXXI.) en met I en K, als by vele vorigen, ons Zwik, olim flagrum, flagellum; & nunc vibratio, libratio, vacillatio; waer van ons Zwikken, I. CL: agitare, motitare; vibrare, librare, vacillare; & pedibus nutare; waer toe mede 't Geldersche Zwikkel, terebra major, & cuneus; en ons Zwik, Zwikje, veruculum, terebellum quo dolia relinuntur; om de wikbeweging in het booren; en transt: ons Zwikje, n: spina dolii. En, met A, ons Zwak, debilis, & vacillans; als wiggelende; waer van ons Zwakken, I. CL: vibrare, vacillare, & debilitare; en Verzwakken, I. CL: debilitare; gelijk ook met G, en den uitgang T, en EL daer agter ons Zwagtel, fascia; als om de zwakheid te ondersteunen; waer van weder ons Zwagtelen, I CL: fasciis ligare. En, met OE, ons Zwoegen, I. CL: anhelare; als zoo moeilijk adem halende, dat krop en lijf sterk in- en uit-slaende bewegen. Hoewel ook ons gemelde Zwikken en Zwakken vry wat gemeenschap van zin en gedaente hebben met de takken van ons Zwyken, II. CL: 1, deficere; 't gene by ons ZWYK in deze Proeve staet verhandelt te worden; gelijk ook ons Zwoegen my betreklijk toeschijnt tot het A-S, sweogan / II. CL: 1, suffocare, praevalere, inundare, obducere; waer van te zien is by ons volgende ZWUIG, m de II. Proeve.

De Zaek- of Wortel-deelen.

WÉÉG, in Wéég, paries;, en Wéég-luis, cimex; en Wéég-luis-kruid, xyris; by 't vorige WEEG, in deze Pr.

 

WEEK, in Week, Geweken verbuigsels van WYKEN, en in Weke, septimana; zie daer van bij WYK, in deze Pr:, en 't laetste desgelijks by WAEK, in de II. Proeve.

 

WÉÉK, in Wéék, mollis, flexibilis, infirmus, languidus; Weeken, emollire, macerare; enz, by WYK, in deze Pr.

 

WEEL, in Weelde, voluptas; † Verwelen, eligere; Welig en Weelderig, opulentus, opimus, lascivus, petulans; zie daer van bij WIL, in deze Pr:, en by WEEL, inde II. Pr.

 

WÉÉL, in Weele, vertex aquarum, gurges; zie by WELL, in de II. Pr.

 

WEEM, in Wemelen, fraequenter & leviter movere; & terebrare; zie daer van bij ZWYM, in deze Pr.

 

WÉÉN, in ons Wéénen, lugere; zie daer van by QUYN, in deze Proeve, en in † Verwéént, gloriosus; zie by WINN, in deze Proeve.

 

WEÊR, in Weêr en † Geweêrte, aêr, aura, coelum, tempestas; Onweêr, tempestas turbida; Wêren, serenam vel turbidam tempeslatem sortiri; Weêr-lichten, fulgurare; Weêr-wys, praescius futurae tempestatis; zie daer van bij WAEY, in deze Pr: en by WOED, in de II. Pr; en in Weêr, iterum, denuò; & contra; en in Wêren, resiste-

re; en in Weér, aries; Wêren-vléésch, caro vervecina & ovilla; en Weêrnatsóp, jus carnis ovillAe; en Weêrshóófd, turbo; zie daer van by WEED, in de II. Pr.

 

WEER, in † Weren, esse; en Wereld, mundus, & olim soeculum; en † Weren, durare; zie daer van by WEEZ, in deze Pr: en in Were, Weer, defencio; & septimentum, vallum, palatio; en Geweer, arma; en † Were-géld, mulcta caedis velpugnae; en Weder-werig, repugnans, rebellis; zie by WEER, in de II. Proeve.

 

WÉÉR, in Weeren, durare; & callescere; en Wéér, callus; en Weereld, mundus; zie daer van bij WEEZ, in deze I. Pr:, en in Wéér-wolf, lycanthropos; zie by WEER, in de II. Pr.

 

WÉÉRD, in Wéérd, dignus; &c, zie by WEEZ, in deze I. Pr: en in † Wéérd, insula, & propugnaculum, septum; en Wéérde, specula, pharus; en in Wéérd, hospes; en Wéérdschap, convivium; enz: zie by WEER, in de II. Proeve.

 

WEERT, in † Weerte, alga; zie daer van bij WERR, in de II. Proeve.

 

WEES, by WYZ, in deze Pr.

 

WÉÉS, in Wéés, Wééskind, pupillus; en Wéés-huis, orphanotrophium; en † Verwéést, orbatus parentibus; zie daer van bij WYZ, in deze Pr.

 

WEEST, in Geweest, by WEEZ, in deze Proeve.

De Wortel-en Zaek-deelen.

WEET en WIST, in ons WETEN, WIST, GEWETEN, Onregelm: No. 5. scire, intelligere, mente videre. Dog een ander Weet en Geweten behoort 'er tot ons Wortel-deel WYT, in deze Proeve. Voorts M-G, witan / in Praet: wissa / in Plur: wissedum; en in 't Praes: Indic: wait / in Plur: witum; Onreg: of VI. CL: No. 4. scire, mente videre, inteliectu percipere. F-TH, wizan of wizzan / wista / en westa / giwizzan / Onreg: No. 2, scire; in 't Praes: Indic: ic weiz / en wir wizzum. A-S, witan / wiste / gewiten en witen in 't Praes: Ind: ic wat / en we witum / Onreg: of V. CL: No. 5, scire; zo mede A-S, fore-witan / praescire; en A-S, be-witan / in Praet: bewiste / custodire. H-D, wissen / wuste (in Subj: wuste) / gewust / in 't Praes: Indic: ich weisz / en wir wissen. Onreg No. 22, scire; Land-Fries witten / in Praet: wiste / scire. Angl: i wot / scio.

De eerste grondbeteekenis agt ik geweest te zijn het klaerlyk zien met de oogen des verstands vermids 'er onder de takken zulken zijn, die den zin van toezien behelzen.

Behalven de onregelmatigheid van a in 't Praes: by sommige Ouden, hebben ze dit ook allen gemeen, dat in 't Praet: een s gevonden word, en 't M-G heeft zelf een dubbelde s / die de gewoone terminatie ta overheerscht.

 

Tot het Wortel-deel met E, of volgens der andren Dialect met l, ons Wete, f: Wetenschap, f: ook oul: † Wetenisse, † Wite, en † Witte, f: AL: ki-wissida F. cognitio scientia notitia; De wete doen, denunciare, & notificare; en H-D, witz / M, sapientia, ingenium; A-S, witt / Angl: witte / ingenium, intellectus; Kimbr: en Ysl: vit / N. M-G, witi / ratio, scientia; M-G, unwiti / en F-TH, inwizzida / inscitia, ignorantia; en Kimbr: vite / M, rogus, strues, fax, quâ, tempore belli accensâ, adventum hostium indicabant vicinis; en Ysl: vitur / A-S, wita / sapiens, & consiliarius; en A-S, witol sapiens; en Kimbr: vite-borne menn / homines scientia praediti; en vitord / quod fit pluribus consciis; en vit-radur / bonus consultor; beneffens ons Wetens, Wetendlik, ex industria, scienter, consultò; Te weten, nempe; en † Wetig, † Witig, † Wittig, A-S, wittig / sciens, prudens, ingeniosus; en A-S, wetig / H-D, witzig / astutus; waer van ons † Verwetigen, nu nog Verwittigen, I. CL: H-D, witzigen /

I. CL: notificare, denunciare; en † Veurwitte, f: H-D, furwitz / Sax: vorwitz / curiositas; en † Veurwittig, curiosus, & affectatè. Voorts ons Geweten, n: Medeweten, n: en Gewisse, n: F-TH, wizzi / conscientia; en † Gewetig, A-S, wittol / conscius; en † Wit-héér, avus; als wijs door zeer lange ervarentheid; en † Witeken, † Witteken, avia. Van 't M-G, witi / scientia, observantia, kan gevoeglijk gevormt zijn het M-G, witan / at-witan / I. CL: 2. observare, custodire, tueri; als toeverzigt op iet hebbende, iet gade slaende, en makende dat men wete hoe het daer mede staet; met welke overdragt overéénkomt het gemelde A-S, bewitan / custodire. Dog in den zin van eene betuigenisse zijnes gewisse, komt ook het A-S, wita / gewita / M-G, weitwods / M. testis; en F-TH, giwizscaf / AL: kiwissida / A-S, witnesse / gewitnysse / wit-scip: M-G, weit-woditha / Ysl: vitnis-burdur / Kimbr: vidn: Dan: vidne / en vidneszbyrd / Angl: witnes / testimonium; waer van het M-G, weit-wodjan / I. CL: 1, en Ysl: vitna / I. CL: en Angl: to witnesse / testari.

Wijders het oude † Wite-vrouwe, † Witte-vrouwe, † Wit-vrouwe, † Wit-tike wyf, en † Aelwitte, Angl: wytche / saga, maga; als die zig uitgeven voor waerzegsters en weteressen van 't verborgene of aenstaende, als mede van 't verlorene of gestolene, terwijl de bygeloovigen en onnoozelen haer aenzien als wijs en byna alles wetende, schoon door behulp van 's Duivels magt; dog by schranderen wierd al van ouds het bedrog ligtelijk vermerkt, alzoo men de razende beuzelwijfjes ook noemde Ael-wete, of Ael-wit, en Ael-witte, mulier inepta, & insana; en † Ael-wetig, † Ael-witig, en † Ael-wittig, insanus, insipidus.

Maer oulinks, en met regt, noemde men ook de ware Propheten met den naem van † Wittiger, AL: en F-TH, wizago / wizzago / M. A-S, witega / witesaga / M, vaticinator, Propheta; waer toe ook † Wittigen, I. CL: F-TH, wizzagon / wizagon / I. CL: A-S, witegan / witgian / I. CL: prophetizare, vaticinari; en A-S, witedom / praesagium, & sapientia; en 't H-D, witterer / M, fagax, praevidens, & augur; van 't H-D, wittern / I. CL: animadvertere, animo cernere.

Voorts met den uitgang ING, byna in dezelfde kragt als by 't Engelsch, alwaer die terminatie by 't Partic: Praesens dient, ons oude † Witing, † Witting, magus sciolus, & sciens; waer toe het Lovensche Witting, sciolus, Academiae Lovaniensis alumnus.

Daerenboven, ten opzigte van het afkondigen en doen weten, behoort ook tot dezen Stam, met de ingekorte é, of oul: ook I, ons Wét, † Wit, † Wite, f: M-G, witoth / N. lex; F-TH, wizzod / lex. En gelijk van ouds by de Romeinsche Republijk eene wet, die de Magistraet noodig oordeelde, eerst met hulpe van voorzienige mannen in geschrist gestelt, dan den Roomschen Raede medegedeelt, wijders driemael negen dagen in 't openbaer voor 't volk ter overweging gelaten, verder op degroote Burger-zameling den Volke deswegen haer goedagten by stemminge afgevraegt wierd, en na goedkeuringe en bezweeringe van dezelve eerst de kragt verkreeg van een Wet te zijn; alzoo is ook by ons de Wet, schoon niet in die formaliteiten, egter als iets, dat openbaerlijk moet afgekondigt worden; gelijk ook onze Placcaten deze woorden van Wy doen te weten in het hoofd voeren: hoewel ook de zin van 't gemelde M-G, witan / I. CL: observare, ten eenemael daer op past, om dat de Wétten gegeven worden om die teonderhouden, en dat op eene boete voor de overtreders; in welken opzigte dit zelfde woord Wét, in gelijke gedaente, mede zijne betrekking heeft tot het Praeter: van het A-S, witan / III. CL: 1, en ons Wyten, II. CL: 1, culpare; gelijk ook daer van het A S, wite poena, supplicium, exprobratio; en A-S, wite-hus supliciorum domus; en Saxon: withe / Geld: Wétte, mulcta secundum leges denunciata; en ons † Wétten, I. CL: mulctare, want zonder boetens of straffen zijn de Wetten kragteloos; waerom dan de Voorouders, zo zxe 't met voordagt gedaen hebben wijslijk, of zo 't by toeval gebeurt is, gelukkelijk, eenen naem hier toe hebben uitgekozen, die op twee stamboomen past, welke te samen de gantsche kragt en dienst der Wet zeer volledig uitbeelden; Ondertusschen is ook hier van

overdragtelijk ons Wét, A-S, wite / Senatus, Magistratus, Senatores; en Wét-bank, tribunal; als mede Wéttig, Wéttelyk, † Witelyk, † Wittelyk, legitimus; en daer van ons Wéttigen, I. CL: legitimare. Maer van een ander Wét, zie by 't volgende WET, in de II. Pr.

Dog met S of Z zonder T, gelijk in de H-D, en F-TH Dialect, als mede by 't M-G, Praeter: komt het gemelde AL: wizzi / H-D, gewissen / N, en ons Gewisse, n: conscientia; beneffens de andere voorgenoemde F-TH, en H-D, voorbeelden. Waer by men voegen kan ons Wis, Géwis, H-D, gewisz / certus; als wel wetende; en ons Wis-konst, f: mathesis. F-TH, gewisso / en AL: kiwisso / scilicet, autem, etiam, ergo; hoewel ook dit Wis, met omtrent gelijk regt, tot het volgende Wortel-deel WEEZ kan betrokken worden. Maer met T agter de S, gelijk by 't Praeter:, behoort tot dezen stam het A-S, wistan / wustan / I. CL: cognoscere; en het Friesche Be-wisten, I. CL: fidem affirmare, asseverare.

Wijders, uit hoofde van de grondbeteekenis van 't klaerlyk zien, schijnt ook overdragtelijk hier uit ontleent te zijn, ons Wit, M-G, hweits / H-D, weisz / A-S, hwit / hwid / AL: wiz / wizz / Kimbr: hvit / vide / Dan: hvit / Sax: wit / Angl: white / albus; als by uitstek voor 't gezigt uitligtende, en sterke aendoening voor 't verstand gevende: zoo word mede het Grieksche λευκος, albus, afgeleid van λευσσω, video; waer toe verder ons Wit, óóg-wit, n: album, scopus; en Witten, I. CL: M-G, hweitjan / gahweitjan / I. CL: 1, A-S, hwitian / I. CL: H-D, weissen / I. CL: album facere; dealbare, gypsare. Dat nu het M-G en H-D, de ei voert, komt overeen met het Praes: van 't H-D, ich weisz / scio; gelijk ook uit het A-S, Praes: met a / dog met eene vooraenneminge van h / die by den Kimbr: tak gemeen is, en in den zin van weten, het A-S, hwate / omina, auguria; en A-S, hwatunge / divinatio. Verder schijnt ook tot dit Wit, albus, betreklijk te zijn het F-TH, wituwa / F, en ons † Witte, † Wit-vrouwe, nu Weduwe. f: H-D, wittwe / witt-frau / M-G, widowo / F. F-TH, wituwa / F. A-S, weodewe / widwa / widewe /F. Angl: widow / F. vidua; en † Witman, viduus; vermits men, volgens Kiliaen van ouds onder ons, even gelijk by de Romeinen, witte kleederen in den rouw aentoog, en niet zwarte gelijk nu. Dog alzoo men by 't M-G, A-S, en Ons de D vind, zou ik gissen dat de T by † Witte, een H-D Dialect is, die gewoonlijk de oorspronkelijke D in T verscharpt, en dat te gelijk met het gebruik van rouw-gewaed, ook deze naem van de Romeinen ontleent zy geweest: maer netter vertoont zig de T, in het A-S, hwitel / hwitle / laena; zijnde een wit rouw opperkleed of mantel, waer van zig de Heidensche Priesters, of ook de krijgslieden bedienden: En, ons voorgemelde † Witvrouwe, Ael-witte, f: saga maga, insana mulier & inepta, is mede tot dezen zin betreklijk, om dat dit volkje in hare verzierde spokerymaking gewoon is des nagts in 't donker in witte kleederen de angstvalligen by te komen, om, tot meerder akeligheid, nader aen verrezene geesten uit den grave te gelijken. Verder tot Wit, albus; ons Witte-bróód, n: panis candidus, primarius, ex tritico absque ullo furfure; en Wit-moes, bloempap, athera, puls ex tritici farina lacti permixta; Wit-géld, zilvergeld, moneta argentea; † Wit-pénning, nummus argenteus duodecim obolorum; en 't Geld: Witte, as assis; en Wit van den bóóm, spint, alburnum; en Wit van den kapoen, borstspieren, musculi pectorales caponis, galli &c; Wit-gérwer, zeemleerbereider, alutarius; en Wit-wérker, faber abietarius; die tafels en kassen, welke beschildert, en eerst met een witte lijm-grond overtogen worden, gewoon is te maken; en 't Vlaemsche Witte, wit of huive van den karre-wagen, tympanum currus; zijnde gemeenlijk van wit zeildoek gemaekt en ongeschildert; en Witsel, n: gypsus, tectorium, albarium, calx uda qua paries dealbatur; en Wit-quast, peniculus textorius quo albarium inducunt parieti; en Wit-wortel, polygonatum, vulgò sigillum Salomonis, H-D, weiszwurth / Sax: witwortz / Angl: wytewurt / om de witheid van deszelfs wortel zo blank als marmer: en Witte donderdag en Witte vrydag, pridie parasceves; om dat van ouds op die dagen gewoonlijk wittebrooden wierden uitgedeelt; gelijk

ook het Geld: † Witte zondag, H-D, Weis-sontag / dominica in albis, octava Paschae; van wegen de witte kleederen, die men van ouds, vah Paeschen af, agt dagen lang nae den doop, onder de Christenheid gewoon was te dragen: en by den Vlaming noemden men ook eertijds † Witte zondag, en Angl: whit-sondaye / dominica pentecostes, zie Kiliaens Woordenboek: By dezen tak past ook niet qualijk ons Witting, Wit-visch, apua, alburnus; en Witting, Wytting, Angl: whyting / asellus mollis, piscis argenteo, splendore, è genere asellorum; en zoo voort.

 

Tot het A-S, Praesens met a / het bovengemelde hwate / omina, auguria; en hwatunge / divinatio; en mooglijk ook ons Wat? H-D, was? quid? omtrent in den zelfden zin als of men zeide Te weten? nempe?

 

Eindeling in 't A-S, vind men ook by versmeltinge en uitlatinge van w / het A-S, nytan / ignorare; voor ne witan; en zoo mede A-S, netend / nytend / nesciens; nytendlice / ignoranter, rudis, bestialiter; nytenesse / nitenesse / ignorantia; en netenesse / ignominia; en zoo voort.

De Wortel-deelen.

WEEV en WEEF, in ons WEVEN, in Praet: oul: † WAF en † WOF, nu WEEFDE, in Praet: Part: GEWEVEN, VI. CL: en oul: III. CL: 1, telam texere, circumvolvere, involvere. F-TH, gi-wevan / contextus; zie VI. CL: of Onreg: No. 12. A-S, wefan (waefan en weofan) / waef en wof / wefen en gewefen / III. CL: 3, texere en be-waefan / III. CL: 3, obvolvere. Angl: to weave / wove / woven en weaved / texere. En Ysl: vefa / vof en volgens de anderen van die Classis vefenn / III. CL: 2, texere; gelijk ook in 't Ysl: uit de verloopene IV. Classis 1, het Ysl: vefia / vafde / vafenn / en vafdur circumvolvere; welk laetste meerendeels een Gelijkvloeijend Verbum is, uit het oude Praet: met a / by verloop, gevormt.

 

Uit het Wortel-deel met E, en by fommigen met I, ons † Weve, nu Weefsel, n: A-S, weofung / textura; en, met deverwantte B, in plaets van V of F, ook Wébbe, f: en n: † Gewébbe, A-S, web / webb / webbe en waebbe / tela, textura, stamen; en Wéb-garen, Wéb-draed, stamen; en 't Vlaemsche Wébbe, fascia, taenia, cingulum textum; en ons Weef-getouw, n: machina textoria; en A-S, web-taw / en web-teag / linum; en ons Wéb-bóóm, Weef-en Wevers-bóóm, m: A-S, web-beam / jugum, liciatorium, als mede ons Wéb-spinne, f: aranea; en Spinne-wéb, n: A-S, wefer-gang / telum araneae. En van Weev of weeb komt het H-D, weben / I. CL: texere; gelijk ook uit zulk eene afleiding, of verloop, ons Praet: Weefde. Voorts ons Wevel, m: Wevel-draed, m: en Wevel-garen, m: H-D, wiefel / waffel / M. A-S, wefels / wefta en wift / subtegmen, trama, licium; als de inslag die met den wevel of de spoele tusschen de scheerdraden telkens ingeschoten word: en A-S, waefels / waefyls / wefels / wefia / velamen, pallium, palla, panicula; en ons Wever, m: H-D, weber / M. A-S, webba / M. textor; en Weefster, Weverse, f: A-S, webbestre / F. H-D, weberin / F, textrix; en Wevery, f: H-D, weberey / F. textrina, & textura; en Ysl: vefur / H-D, wüppe / F, tela textoria; en A-S, webung en waefer-stow / scena, theatrum; vermits met gewevene zeildoeken overspannen. Voorts het Vlaemsche Wevel, Wéffel, vibex; om de geessel-striemen, als schuine weeffel-draden over en weer geslagen. Dog, als zinspelende op de wemeling en den op-en neder-gang van 't weefgetouw, mooglijk hier toe het H-D, weben / I. CL: movere, moveri; in altum elevari, & elevare; waer van wederom het H-D, weber / M. motor, agitator, impulsor; en 't Fraequentativum H-D, webelen / I. CL: motari, agitari, verfari; & tr: gerere aliquid, opus facere; en 't H-D, webel / weibel / M, viator; en feld-webel / feld-weibel / M, centuriae structor; hoevel ook dit soort betreklijk schijnt tot ons Wortel-deel ZWYV, in de II. Pr. En, of nu ons Wevel, m: A-S, weft / wifel / wibil / wibba / curculio, scarabeus, cantharida, & midas, vermiculus in fabis nascens, ontleent zy geweest van 't op-en neer-bewegen

in 't vliegen, of van eenige andere eigenschap op het Weven betrekkelijk, is by my nog twijffelachtig, en onzeker.

Wijders aengezien by 't gemelde H-D, weibel / viator, het verloop van i of e / in ei / al plaets heeft, zo is 't waerschijnlijk, dat het H-D, weiffen / I. CL: glomerare, fila vertere, vermits bezonderlijk tot het weefwerk behoorende, mede hier uit gesproten zy; en, gelijk onze Y eene verlangde I is, en door de H-D, ei / beantwoord word, volgens de Dialect-regel, zo schijnt aldus tot dezen stam ook te passen, ons Wyf, n: en † Wyve, F-TH, wib / N. A-S, wif / wyf / N. H-D, weib / N, Ysl: vif / N. uxor, conjux, & foemina; 't zy als zinspelende op den vastgewevenen en onverbrekelijken band des egten huwelijks, gelijk het meest eene getrouwde vrouw, en niet eene maegd beteekent, 't zy (en dat ook met goed regt) als ziende op het Weven, dewijl, van de oudste Historie-tijden af, dit eene konst en handwerk was der edelste en destigste Vrouwen; welke laetste zinspeling bevestigt word, niet alleen in het H-D, weife / rhombus, rota glomeratoria, en 't gemelde H-D, weifen / I. CL: fila vertere, agglomerare (gelijk ook in 't stuk van regten de Maegschap van Vaders zijde by ons zwaerd-magen, en die van Moeders zijde spille-magen van de spille of spinrokken genaemt worden), maer ook in 't A-S, waen-mann / vir, en wif-mann / foemina; daer aen den man het wapenwerk, en aen de vrouwe het weven toegeeigeut word. Hier toe verder, als opzigt hebbende op het noodlotlijke weefsel der Heidensche Schik-Godinnen, het A-S, gewife / fatum; en wife- gewife-saelig / beatus; en van Wyv, is verder gevormt ons † Wyven, I. CL: A-S, wifian / wifigan / gewifian / I. CL: uxorem ducere; en ons Verwyven, I. CL: H-D, berweibern / I. CL: mulierari, effoeminari, & nimis appetere foeminam; en het AL: wiy keziarida / F. muliebria ornamenta.

Verder, in een ouder AL: Dialect van P, voor B of F, vertoont zig mede het H-D, wippe / F, en ons Wippe, tolleno, & furca; & patibulum radiis vel palis trajectum; om het op- en nedergaen, gelijk 't getouw van de Wevery; waer van wederom ons Wippen, I. CL: H-D, wippen / I. CL: in attum tollere, & deorsum dejicere; & agitare, vibrare; & pendere atque tremulo motu agitare; en Wip-stéérten, I. CL: agitare caudam; en Wip-stéértje, gnaphalus; een vogeltje dat zijn vlerkjes en staert dikwijls opwipt; en 't Sax: en Geld: Wipperaer, roervink, albeschik, ardelio; als mede transl: † Wippe, stropkoorde, fidiculae; als tot de wipgalg behoorende; en † Wippe, Angl: wippe / flagrum, flagellum; om 't heen en weerslingeren der roeden; waer van † Wippen, I. CL: Angl: whippe / caedere flagris, flagellare; en A-S, wipan / wipian I. CL: tergere, purgare; gelijk ook om 't schitter-licht † Wip, † Wyp, lumen tremulum; & fax; waer toe mede transl: Scheele-wip, strabo.

 

Tot het onde Praeter: met A, het gemelde H-D, waffel / M, trama, licium, subtegmen\ en 't Ysl: vaf / N, involutio; waer by ook, met gelijk regt ten opzigte van de gedaente, en ook niet ongevoeglijk ten opzigte van den zin, toepasselijk komt ons Wafel, f: H-D, waffel / Angl: wafre / crustulum quadrangulis conscriptum, unde Gall: gauffre; als zijnde een soort van gebak, dat weef-ruitig met hoogtens afgedeelt is; behalven dat men ook een plat-agtig soort van wafels maekt, die uit het bak-yzer komende in-een-gerolt worden, zo dat de zin van 't Ysl: vaf / involutio, en van 't A-S, woefan / volvere, daer in te vinden is. En wederom met B of V, ons † Wave, f: H-D, wabbe / F; F-TH, wabe / wavo / M, favus; om 't ruitige samenweefsel der honigraten; en ons Wave-raet, liquamen, garum; even als de honig uit de waven loopende. Maer op de wip-en wiggel-beweging van het Weven ziende, het H-D, wabben / I. CL: en wabbelen / I. CL: A-S, wafian / wapian / I. CL:, en by ons Wapperen, I. CL: per ventum agitari, fluctuanti vibranti dum pendet motu; waer toe mede ons Wapper, m: tollenon; & flagellum, librillum; & pila plumbea; & caestus. Eindeling uit het Praeter: met O, of de gelijkwaerdige ü / het gemelde H-D, wüppe / F. tela textoria; en zoo voort.

De Wortel- of Zaek-deelen.

WEEZ, WAS, WAER, ZYN, BEN en BIN en IS, in ons WEZEN en ZYN, in Praet: WAS en WAER, in Praet: Part: GEWEEST en oul: GEWEZEN, Onreg: No. 6. onder de Hulpwoorden, esse existere; en onder meer andere Composita ons Op-zyn, Op-wezen, consumptum esse; quin etiam, non ivisse cubitum; en 'Er op-zyn of op-wezen, rem attingere; & accrescente statu frui; en Érgens op uit-zyn of uit-wezen, moliri aliquid; venari quid; Érgends voor-wezen, rem aliquam patrocinari; en Uit-zyn, Uit-wezen, abesse; vacuum esse; & evanuisse. Het oude Praet: Part: Gewezen gebruikt men nog altijd, wanneer men 't voor een Adject: van nooden heeft, als De gewezene man van &c. dog nooit de geweeste man; by Melis Stoke vind men ook pag: 113. had hi ghesyn / voor Had hy geweest, en pag: 121, si hadden ghesyn / voor Zy hadden geweest, en pag: 109, hi had gewesen / voor Hy had geweest. In ons Praes: Indicat: is ook groote verandering van Wortel-deelen, als Ik BEN, (in praettael ook Ik BIN) Gy en Gyl: ZYT; hy IS; Wy en Zy ZYN (dog in praettael ook wel Wy en Zy BENNEN of BINNEN, Gy en Gyl: BENT of BINT.) In 't Praes: Subj: Ik en hy ZY, &c. 't overige zie men by onze Onregelmatige Verba, in 't agtste Hoofdstuk. Dit Verbum ZYN vereischt een Genit: personae, als het den zin verkrijgt van bezitten in eigendom, of toebehooren, als Dit is zynes, mynes, en Dat is Godes, &c.

M-G Wisan / was (in Plur: 1. pers: weis / wesum / en in Subj: 3 pers: Sing: is wesi) / in Praet: Part: weisiths / VI. CL: 8, of Onregelm:, esse, manere. In 't Praes: Indic: ik im / sum; du is / es; is ist en wisith / est; weis sijum sumus; jus sijud / estis; eis sind en wesind / sunt. In 't Praes: Subj: sijau / sijais / sijai; in Plur; sijaima en wisan / sijaith / sijaina / sim &c; dus mede M-G, thairh-wisan / VI. CL: 8, manere.

F-TH wisan / wesan en siin of sin / in Praet: was en war (in Subj: wari), in Praet: Part: giwesan / VI. CL: of Onreg: No. 1, esse. In 't Praes: Ind: ich bim of bin / sum; thu bist / es; her ist of is / est & erit; wir siin of sin / en birumes / en AL: pirumes / sumus & erimus; ir siit of sit / en birut en AL: pirut / estis; sie sind / sint en sin / sunt; in Subj: ich si / sim; thu sist of sis; her sii / si en wisi / sit; wir sin / simus; ir sit sitis; sie sin / sint; en dus mede AL: duruhwisan / VI. CL: No. 1, perseverare; en sora-wesan / VI. CL: No. 1, praesse.

A-S, wesan / en † wosan / en beon; in Praet: waes en was / esse; In den Infinit: obliquus A-S, to beonne en to wesanne; en in 't Praes: & Fut: Indic: ic eom / thu eart / he is; in Plur: we / ge / en hig sint / sum & ero &c; dog ook in Fut: Indic: ic beo / thu bist of byst / he byth of bith; in Plur: we / ge / en hi beoth / ero &c; in Subj: Praes: & Fut: ic / thu / en he beo of si; in Plur: we / ge / en hig beon of sin sim & fuero &c; in Praet: Indic: ic en he waes of was / thu waere; in Plur: we / ge / en hig waeron / eram &c; in Praet: Subj: ic / thu / en he waere; we / ge / en hi waeron / fuerim &c; in Part: Praes: wesende. Wijders in 't Engelsch to be / esse; in 't Praes: Ind: i am / thou art / he is; we / ie / en they are / sum, &c; in Subj: i bee / thou beest / he bee; we / je / en they bee / sim &c; Praeter: Indic: i en he was / thou wast; we / je / en they were / eram &c; in Subj: i en he were / thou wert / we / je / en they were / fuerim; Part: Praes: being / ens; en Part: Praeter: been. Zie de A-S, V. CL: of Onregelm: No. 2.

H-D, seyn / in Praet: war (in Subj: wäre) in Praet: Part: gewest en gewesen / esse; No 2, onder de Hulpwoorden, agter de H-D, Verba de I. CL: in 't Praes: Indic: ich bin / du vist / er ist; in Plur: wir en sie sind of seynd / ihr seyd / sum &c; in Subj: ich en er sey / du seyst / wir en sie seyn / ihr seyt sim, &c; in Praeter: Imperf: ich en er war / en in Subj: wäre / eram & fuerim.

Ysl: vera / esse; in Imperf: var / (in Subj: voere); zie by de Ysl: hulpwoorden No. 2, in 't XXXV. Hoofddeel. In 't Praes: Indic: eg er (sum), thu ert / hann er; in Plur: vier erum (sumus), thier erud / their eru: en in Subj: eg sie / thu siert / hann sie; vier sieum / thier sieud / their sien / sim, &c; in Praeter: Indic: eg var / thu varst / hann

var / vier vorum / thier vorud / their voru / eram &c; in Subj: eg thu en hann vaere; vier vaerum / thier vaerud / their vaere / &c.

Land-Fries, wezzen / esse; in Praet: wier en was / in Praet: Part: en west en wessen.

 

Onder alle de Onregelmatige Verba van den gantschen Kimbrischen en Duitschen tael-tak zijn 'er genen, die thans meerder of zo veel uit den haek loopen, als dit Verbum: egter is het 'er, uit kragte van de beteekenisse en dienst, zoodanig een, dar men 't zelve onder de eerste taelmaking noodig had, en overzulks onder de alleroudste Verba's te rekenen heeft. Niettemin gaet het zeer ongeregelt, zelfs mede onder 't Latijn, en andere taeltakken, die we onder het Keltisch betrokken hebben, waerom we dit wat nader zullen inzien, en mijne opmerkingen ter beschouwinge voorbrengen.

Vooreerst zie ik dit Verbum aen als een mengsel van vele woordtakken uit verscheidene stammen gesproten, die elk eene zelfde of gelijkwaerdige beteekenis hadden, en, na hare Dialect, geregelt liepen in hare eerste geboorte. De vier voornaemsten zijn.

No. 1. ons WEZEN,

F-TH, wisan / wesan; A-S, wesan; M-G, wisan; L-Fries wezzen / esse; en daer van ons Praet: Imperf: Was; M-G, was; F-TH, was; A-S, was en waes / Angl: en L-Fr: was eram; en ons Praet: Part: † Gewezen, Geweest, M-G, weisiths; F-TH, giwesan / L-F, west en wessen: en in 't Praes: Part: ons Wezende, M-G, wisands / F-TH, wisande; A-S, wesende / &c; ens. En overmits de W eene voorletter is, die dikwijls onder den Kimbrischen tak, en nog meer onder den Keltischen, word agtergelaten, zo stemt ook vry net hier mede overeen het Latijnsche esse; beneffens het Oud-Latijnsche superescit voor supererit (uit Ennius door Festus aengehaelt, zie Author: Ling: Lat: pag: 183 en 455), en escit voor erit (ook aldaer pag: 283); als mede esum voor sum, en zoo verder esis, esit; esumus, esitis, esunt (zie Vossii Etymolog: in voce Sum); gelijk ook het Grieksche εἳς, es; ἐςἰ, est; ἒσομαι, ero; &c, en ἒσο en ἒςω, esto; by ons Weez; en 't Gr: ἒςε, estote, by ons Weest, &c. En, op gelijken voet, zonder W voorop, ons Is, M-G, ist; F-TH, ist en is / A-S, is en ys / Angl: is / H-D, ist / est.

No. 2, ons verlorene † WEREN,

Ysl: vera / esse; waer van nog overig is ons Praet: Waer (in Subj: Ware), 't F-TH, war (in Subj: wari) / 't H-D, war (in Subj: vaere); L-Fr: wier / eram; en 't A-S, thu waere / eras; en A-S, waere / Angl: were / fuerim; en 't Ysl: ver / estote; en verande / ens; enz. Gelijk ook, volgens de gemelde vooraflatinge van W, het Latijnsche eram, & ero, &c; beneffens het Ysl: er / est; erum / sumus; en thu ert / es; en A-S, thu eart / es & eris; en Angl: thu art / es; en we are / sumus; &c: en, zoo 't my toeschijnt, verschilt slegts hier van in Dialect het F-TH, birum en birumes / sumus & erimus; &c, zijnde het even wettig, of men de B hier aenzie als het bekende voorwerpsel BE, of als een Dialect-verwant van de W.

No. 3. ons ZYN, of oul: † GEZYN, † ZYJEN of † ZINNEN;

F-TH, siin / sin / H-D, seyn / esse; waer van ons Gy en Gyl: Zyt, es, & estis; M-G, jus sijuth / estis; F-TH, ir siit of sit / estis; en in Plur: Wy Zyn; M-G, weis sijum / F-TH, wir siin of sin; A-S, we sind; H-D, wir sind of seynd / sumus; &c; en in het gantsche Praes: Subj: dezelfde tak ZY; M-G, sijai / F-TH, sii of si; A-S; si / sy / en sig; H-D, seye / Ysl: sie sim vel sit; &c. en in praettael, schoon niet in schrijftael, zeid men nog daeglijks Ik Zin, sum; We en Ze Zinnen, sumus & sunt; en Jyl: Zint, estis. Ondertusschen komt ook met dezen stam overeen het Latijnsche Sum, sumus, & sunt; en in 't Praes: Subj: Sim, sis, sit; simus, sitis, sint. En, gelijk de S of Z, in zeer vele gevallen tot een Voorwerpsel verstrekt, en alhier op die wijze ook mooglijk heeft plaets gekregen, vermits in 't M-G, im / en A-S, eom / Angl: am / sum, zo past niet qualijk hierop het Grieksche ἐιμἱ, AEοl: ήμι, Dor: ἐμμἱ, sum; en 't Gr: ἐ͂ιναι, esse; &c, uit welken hoofde het toeschijnt, dat 'er ook wel eer een Verbum † Innen of † Ynnen voor Zyn of † Zinnen geweest zy.

No. 4. ons † BINNEN of † BENNEN.

of contr: † Byn, of † Been voor Zyn; waer van nog overig is ons Ik bén of Bin; F-TH,

ich bin; H-D, ich bin / sum; en 't F-TH, thu bist / H-D, du bist / en by ons ook oul: Du bist, es; beneffens het gemelde Wy en Zy binnen of Bennen, sumus & sunt; en Gy en Gyl: bint of bent, es, & estis; gelijk mede het A-S, beon / Angl: to be / esse; en in casu obliquo Infinit: A-S, to beonne; en daerenboven het A-S, ic beo / ero; thu bist / eris; he byth / erit; en we / ge / en hi beoth / erimus, &c; en in 't Praes: Subj: ic thu / en he boe / sim &c; en we / ge en hig beon / simus &c; en in 't Engelsch, i bee / thou beest / he bee / sim, sis, sit; we / je / they bee / simus &c; en being / ens; en in Praet: Part: been. En, dewijle de B, in plaets van ons onafscheidelijk voorzetsel BE te mets voorkomt, 't gene ook hier zo mag aengezien worden, te meer om dat ook, gelijk reeds gemeld hebbe, in 't F-TH, bim / voor 't M-G, im (sum) zig vertoont, zo zoude men dit † Byn, en 't vorige Zyn, enz, of de stamwortels van No. 3 en 4, als slegts in voorwerpsels verschillende mogen rekenen. In 't Grieksch neemt ook de AEolische en Lacedemonische Dialect by verscheidene woorden de B voorop; als Bρὀδα voor ρὀδα; Βἰχaν voor ιχὁν; Βαγος voor άγος, en Βραδινὁς voor ῥαδινὁς &c. Wijders zoude men mooglijk, volgens den eersten opslag, het F-TH, A-S, H-D, en ons oude du bist / het allereigenst agten by No, 1, om dat 'er de S by gevonden word; dog dat zou misgetast zijn, dewijl de S of ST, in dezen eene Terminatie is van de tweede Pers: Singui:, die gewoonlijk by de Verba's van alle onze Taelverwanten komt.

Zie daer eene ontwarring en oplossing van yder letterverandering van de Zakelijke deelen dezer allerongeregelste Verba, zo by 't M-G, F-TH, A-S, H-D, Ysl:, 't Latijn, en Grieksch, en gevolglijk by de voornaemsten van den Duitschen, Kimbrischen, en by ons zoogenaemden Keltischen tak. En vermoede ik niet, dat 'er buiten deze weg, eene andere geregelde te vinden zal zijn, om zo volledige oplossing van zulk eene wonderlijke verandering te geven.

 

Maer, dewijle twee zeer oude takken naemlijk het Grieksch en Latijn, zo wel hier op passen, zo zou men niet ten onregt ook wel eenige Proeven van 't Oud-Brittannisch, en zijne Verwantten, als 't Armorisch, Cornubisch, Wallisch en Iersch, zijnde voorname overblijfsels van het Oud-Keltisch, hier by mogen wenschen; te meer om dat we by onze Aenmerkingen agter in onze Bylage No. 1, in 't breede gesproken hebben van de gemeenschap dezer takken met de Kimbrische en Theutonische; welke blijk van gemeenschap ten uiterste versterkt zou worden, zo ze ook proef hield by dit allerongeregelste Verbum. Tot voldoeninge van deze begeerte en dit onderzoek, heb ik dit volgende uit de Archaeologia Britannica naegespoort en byeengehaelt; als.

In 't Armorisch;

Beza (esse), me a so (sum), te a so (es), en a so (est), ni a so (sumus), c'hui a so (estis), y a so (sunt); dat met onze No. 3 of Zyn overeenkomt: en in Impers: me a oua (eram), te a oua (eras); enz, 't gene naest aen ons Was, gelijkt; zoo mede in den Aorist: me a oue, &c. Wijders in Praet: Pers: me so bet (fui), te so bet (fuisti); &c, by ons Ik ben geweest, zijnde het Armor: Bet, alhier 't Praeter: Part: van 't gemelde Beza (esse); verder in Praet: plusquam perf: me a oua het (fueram); in gelijke vervoeginge als by ons Ik was geweest; Voorts het Futurum, me a vezo (ero), te a vezo (eris); &c. In Imperat: Bez (esto), bezit (estote); by ons Weest; en in Praeter: Imperf: Optat: me a vised of vise (fuerim); in Infinit: beza (esse); en beza bet (fuisse); by ons Geweest zyn; en in Partic: Praes: da veza by ons Wezende, ens; in al het welke ons No. 1, of Wezen klaerlijk doorsteekt; want B en V zijn nae-verwant-letters van de W, wordende een en ander door de lippen gevormt; behalven dat in 't conjugeren de B en V, in 't Armorisch by een zelfde Verbum verwisselen (zie Archaeol: Britann: p: 194, en p: 19); en dat ten anderen W en B en V, elk alhier als Voorwerpsels kunnen aengemerkt worden, gelijk men op die wijze nog ook in 't Armorisch gebruikt ezidoûn (sum), en ezedôn (eram), ezedos (eras), ezedo (erat); ezedomp (eramus), ezedoc'h (eratis), ezedont (erant); alwaer nogte B, nogte V, vooropkomt, schoon anders dit woord zeer gelijkvormig is aen ons Wezen. Eindeling heest men ook in 't Armorisch in Subj: & Optat:, e ven, e vez, e ve (sim, sis, sit); en vemp, vec'h, vent (simus, sitis, sint); en beo (exi-

stens, & alimenium); waer mede ons Ik bén, sum, en 't A-S, beon / esse, of die van No. 4, overeenkomen. Dit Armorische zie in Archaeol: Britann: pag: 185.

In 't Cornubisch of Corn-Wallisch,

Bôz, en † bos (esse; id: Auth: pag: 226 en 245), en thu a fyth (eris), 't gene men lezen moet als ti a vydh, pag: 227; en beu (alimentum), in den verbogen cas: Veu, pag: 230, en boet, (sit); p: 233. Wijders in 't Cornub: Ov, en ossav, en † ossam (sum), oz, assaz, en † ydhoz (es); ez ysy en † ydzhi (est); asson (sumus); &c, en in Imperf: ezen (eram), ezzez (eras); &c; en in perfect: Bym, en me a vye (fui); beste, en tu a veste (fuisti); be (fuit); byan of ni vyan (fuimus); &c. in plusquam perf: Beazen of me veadzhen (fueram); beazez, (fueras); beaze (fuerat); beazen (fueramus); beazeh (fueratis); beazenz (fuerant); en in futuro Bydh (erit); &c: zie pag: 245: welke overeenkomst met de onzen van No. 1, 3 en 4, als Wezen, Zyn, en † Byn, 't zy met of zonder de W, Z of B, ligtelijk op te maken is.

In 't Wallisch,

ûyv of y vî sy, en mi y sy (sum, Hisp: yo so) ûyt, (es); † yssyd, (est); en † ys ydunt, (sunt); p: 268, en bôd, (esse); p: 17; gelijkaerdig aen onze No. 1 en 3, als Wezen en zyn, mits zonder W voorop, als by 't Latijnsche esse; en dit Wall: Bôd, is vry gelijkvormig aen die van onze No. 4, als 't A-S beon / en ons † Byn.

In 't Ierlandsch,

Beith, (esse); ar mbeith (existens, & existentia), Beo (existens; & alimentum ex quo vivimus, & existentiam adipiscimur); beodha, (vividus); als mede het Ierlandsche is, (sum); en as, (sum & est); en be, en sa, en se, en isi, (est); en do bhi me, en bim, en binn, (eram); en bi (erat); en bus, (ero); en ni bhinnsi, (non fueram); en bioth, (mundus); om de duering even als ons Wereld; gelijk ook in 't Iersch, bioth-bhun, (aternus); bioth-bhuaine, (aeternitas); en sioth-bhuai, en sior-dhaidh, en sith-bhe, (perpetuus); alles in de Irisch-Englisch Dictionary, agter by de gemelde Archaeologia Britann: In dit Iersch is wederom een overeenstemming met de Zakelijke deelen van ons No. 4, als † Byn, en 't A-S, beon / Angl: to be; en van No. 3, als Zyn; of van No. 1, als Wezen, mits zonder de W.

Dus vertoonen zig deze Verba, die zo wel by deze Keltische taelstronken, als by al de andere voorgemelde van Duitschen en Kimbrischen stamme, Ongeregelt gaen, met een geringe Dialect-verandering, zoo gelijkaerdig aen de vorige Zaekelijke deelen, dat het ten uiterste verwondering verdient; voornaemlijk omtrent deze Brittische overblijfsels, vermits hare Dialecten veel meer vervorming van Consonanten onderworpen zijn, dan die van 't Kimbrisch en Duitsch, zulks dat ze in de Verbuiging en Afleiding de consonanten op een zeldsame en onverwagte wijze veranderen, verwisselende de b in bh, en in mh, &c; terwijle, 't gene nog te vreemder komt, deze bh en mh, omtrent als V moeten uitgesproken worden; behalven dat ook de letterspelling en uitspraek, voornaemlijk in 't Iersch verschillig is, zie Archaeolog: Britann: p: 19, en 300.

Maer de wel-verdiende verwondering over deze overeenkomst zal nog behooren toe te nemen, als men ziet, dat deze gelijkaerdigheid zig ook zelf onder den Slavoenschen tak uitbreid; als

In 't Russisch,

Buiti, (esse); zijnde de t, eene gewoone terminatie van de Russische Infinitivi; voorts iest, (est); en bui, (sit); en in Praet: ia buil, & ia buila, (fui); tui buil, & tui buila, (fuisti); on buil, & on buila, (fuit); zijnde deze terminatie L, om by het Manlijke geslacht, en de uitgang LA, om by het Vrouwelijke in den Singul: van 't Praeter: te gebruiken; welk onderscheid wederom by den Plural: ophoud, als mui, vui, & oni buili, (fuimus, fuistis, fuerunt): Wijders in Futuro, budu, (ero); budesch, (eris); budet, (erit); budem, (erimus); budette, (eritis); budut, (erunt); en in Imperat: budi, (esto); en budite, (estote); (zie H.W. Ludolfi Grammat: Russica, Oxon: 1696, in 8: pag. 28.) passende alle deze voorbeelden op op het A-S, beon / en ons Bin. &c, naemlijk die van onze No. 4.

Dus blijkt uit dit bygebragte, dat de gemeenschap zig niet in 't enge heeft laten bepalen, maer genoegsaem over gantsch Europa verspreid heeft. Dog laet ons nu overgaen tot de takken van deze onze gemelde vierderlije Wortelstammen.

Tot het Wortel-deel WEEZ of WEES, hebbende den Infinit: tot een Substant: gemaekt, behoort ons Wezen, n: status, conditio; & olim transl: gestus, mores; uit welken ouden zin van gebaerden en manieren, ontleent is, ons † Wezenlyk, modestè, decens; verder ons Wezen, of Uiterlyk wezen, n: vultus, facies; als welks uitwendige gedaente en trekken gemeenlijk een kenteeken van de innerlijke gemoedsbewegingen mede brengen; en ons Wezen érgens af hébben, affici aliqua re; alwaer Wezen, affectio, voor zulk eene geneigtheid komt, die door de uiterlijke beweging van het aengezicht of deszelfs leden word aengeduid; waer toe ook Wezentlyk, affectuum signa praebens; 't welk men toepast aen jonge zuigelingen, die teekenen beginnen te geven van dat ze ergens wezen af krijgen. Dog eenvoudiglijk in den zin van 't zyn, komt Het wezen, n: praesentia ipsa, & ipsius existendi actus vel passio; en By-wezen, adsistentia, & praesentia; Af-wezen, absentia; waer toe mede ons Wezendlyk, essentialiter; en Wezendheid, f: essentia, qualitas existendi; en Sax: en Geld: Veurwezer, m: magister, custos, procurator; en Af-wezig, absens; en By-wezig, praesens.

Met I (als by 't M-G, wisan / esse), het A-S, ed-wist / substantia; en F-TH, wist / consistentia; gelijk men ook hier toe betrekken kan het M-G, wis / tranquillitas; als wordende ongesteurt in zijn wezen gelaten; en mooglijk ook ons Wis, Gewis, certè, certus; en Wis-konst, f: mathesis; als of men zeide zekerlijk zo als iets is, hoewel dit Wis, met gelijk regt uit het Praet: van Weten kon ontleent geweest zijn, gelijk we by 't Wortel-deel WEET, in deze Proeve vermeld hebben. En 't is eenigsints vermoedelijk of niet uit het Praet: Part: ontleent zy ons Wésten, Wést, n: A-S, west / westen N, Ysl: vestur / N. H-D, west / M, occidens; en A-S, westan-wind / favonius, om 't ondergaen van de Zon, en de plaets van haer Geweest zyn; en ziende op het wezen van Land-streken zo hier als daer, waer men 't nemen mogte, ons Gewést, Gewéste, n: plaga mundi, regio, ora, tractus, clima, regiones coeli.

Dog uit het 2. Wortel-deel met R (gelijk ons Praeter: Waer, eram, &c), ontleen ik ons Adject: Waer, en † Gewaer, AL: war / F-TH, ware / geware / H-D, war / verus, Ital: vero; als de egte gesteltheid en wezendheid, zodanig als iets waer of was; gelijk ook het Latijnsche verus ten eenemael met dezen tak overeenstemt, dewijl men in die tael geene W, maer wel V tegen 't onze moet verwagten. Hier van verder ons Voorwaer, certè, sanè; en Waerlyk, AL: keware / ceware / re ipsa, certè; Waeragtig, verax, verus, certus; en Waerheid, f: F-TH, warnesse en warheid / AL: warhafti / f: veritas; waer van ons Bewaerheiden, I. CL: certificare, verificare, testare; en F-TH, bewaren / I. CL: demonstrare, certificare; en Waer-schynlyk, verisimilis; en A-S, waer-logan / mendaces, als die de waerheid verdraeijen; en ons oude † Wayride, veritas, testimonium veritatis; 't welk eenige malen in een privilegie van onzen Graef Willem, IV. van Ao. 1340, zig vertoont, te zien in het Dienstboek der Stad Leiden, Ao. 1602, uitgegeven; Voorts ons Waer-zéggen, I. CL: augurare; eene naem, niet om de daed, maer om het voorgeven; als ziende niet op Propheten, met den Geest Gods bestraelt om het toekomstige te voorzeggen, maer op de Heidensche wichelarye, of bedrieglijke Starre-lezing, beuzelagtige handkijkerye, en verfoeilijke zoogenaemde Duiveljaegsters, die het ligt- en by-geloovige gemeen om de neus leiden, en logens voor waerheid verkoopen: zo dat beter op haer passen zou de naem van 't AL: un-ka-wara / improbus, en zur-warida / scandala. Ondertusschen mag dit woord Waer by ons geene inkortinge velen, als wel by 't gemelde AL: war / en H-D, war / verus, of 't vervalt in eene quade beteekenis; en zedekundig mag men ook zeggen dat Waerheid (veritas) als men die te kort afbijt en te korzelig voordraegt, verandert in Warheid (contentio, dissidium) En by ons vertoont zig ook in dezelfde gedaente als dit Praeter: ons Waer, ubi, quo; te weten daer een zaek is, of was, of waer; en Waer-om? quare? en Waerom m: ratio, causa movens; en Waeròm, itaque; maer alzoo men hier tegen vind het M-G, hwadre / hwar / Ysl: hvar / A-S, hwaer / hwar / AL:

hwar / Angl: where / H-D, wo / ubi, quò zo twijffel ik of dezen alhier wel t'huis hooren.

Wijders voegt mede by dezen Stam ons Ware, Waer, f: A-S, ware / merx; als welks ware gesteltheid overwogen en geschat word, om 'er ander goed of geld tegen in te wisselen: waer van † Ontwaren, I. CL: renunciare merces; als om de slegte gesteltheid zig den koop onttrekkende.

En, met den uitgang DE of D, agter dit Wortel-deel, ons Waerd, Waerdig, en Wéérd, Wéérdig, M-G, wairths / A-S, weorth / F-TH, werthig / AL: wirdig / Kimbr: verdr / Ysl: verdur / Dan: vaerdig / Angl: worthie / dignus, charus, & pretiosus; en Waerde, Wéérde, f: Waerdye, f: A-S, weorthe / worthe / wurthe / M-G, andwairthi / N. pretium, astimatio rerum, dignitas & valor; ontleent uit de schatting en prijsstelling van de waeren of Koopmanschappen, of anders als opgemaekt uit de ware gesteltheid, dienst, en 't nut der zaken, in vergelijkinge van iet anders; en M-G, gawairthi / pax; als by uitstek waerdig; waer van verder ons † Waerden, I. CL: en nu met een Walschen staert Waerdèren, I. CL: A-S, weorthian / I. CL: F-TH, werdan / I. CL: appretiare, aestimare; en F-TH, gawerdan / I. CL: by ons Gewéérdigen, en Verwaerdigen, I. CL: dignari; en ons Ver-ontwaerdigen, I. CL: indignari, contemnere. Dat de D of th / hier een terminatie is, en niet eigentlijk tot het Wortel-deel behoorende, word bevestigt in het M-G, un-werjan / I. CL: 1, indignari; en 't M-G, tus-werjan / I. CL: 1, baesitare, als in schatting en keure twijffelagtig staende; al waer de d nog th niet gevonden word: gelijk dan ook mooglijk, met eene voorwerping van s / hier toe het M-G, swer / pretiosus, & in honore; en daer van het M-G, sweran / I. CL: 2, honorare; ga-sweran / I. CL: 2, glorificare; en A-S, swarian / I. CL: revereri; en M-G, un-sweran / I. CL: 2. inhonorare.

Maer ook verder met E, (als by 't verouderde † Weren, esse, of andersints uit eene Dialect-verandering en onverschilligheid van A en E, wanneer ze voor de R komen, als by onze Grondsl: I. Verhand: §. XX.) schijnt hier van ontleent te zijn, in den zin van esse, of manere, ons Wereld, Weereld, en † Waereld, f: mundus; & olim seculum; als zinspelende op het langdurige zijn van eeuw tot eeuw, terwijl alle ander leven, dat 'er op of in de Wereld komt, in 't korte vergaet; dus mede A-S, weorold / weoruld / werold / weruld / woruld / world / wurld en wyrld / F. F-TH, en AL: weralt / werald / F, H-D, welt / F, Angl: world / mundus, & orbis terrae; welk H-D, welt / indien het hier de r niet verloren heeft, maer tot een andren stam behoort, zijn uitlegging mede kan vinden by ons Wortel-deel WELT, in de II. Proeve, alwaer we spreken van 't A-S, waeltan / volvere, enz, als ziende op den omloop der tijden en zaken op en in het gantsche wereldgestel; gelijk ook dit A-S, woruld / Ec / en 't F-TH, weralt / Ec / zeer gemeenzaem onder de Oudheid komt in den zin van Eeuwe; als A-S, on woruld / in AEvum, in thissere worulde / in hoc saeculo; en on worulda woruld / en on weorulda weoruld / in secula seculorum; en weoruld-cund en worold-cunde / secularis, mundanus; als mede F-TH, zi werolti / in secula; weralt / werolt / seculum; en er wereldem / ante secula; en fon werolte / à saeculo; en werultlichem / secularibus; wordende ook even als by 't Latijnsche secularis, dat van seculum komt, het gebruik der Eeuwen, en de gewoone slenter der meeste menschen uitgedrukt door 't gemelde A-S, weoruld-cund / en 't F-TH, werultlich / en ons Weereldlyk of Weereldsgezind. Dezen uitgang OLD, ALD of ELD, kan men aenmerken, als bestaende uit twee agtereen-geschotene terminatien, namelijk uit eene D of T, die gewoonlijk Faeminin is, gelijk ook by dit woord; en uit EL of OL, zijnde een terminatie om den aerd te kennen te geven, en waer uit gewoonlijk fraequentativa gevormt worden; als wanneer de eerste zin en kragt van Weereld, seculum, mundus, zo veel zou zijn, als het gedurige wezen en beloop der tyden; terwijl het fraequentat: EL op de Afdeeling en menigvuldigheid der Eeuwen zou zien; en de verdere uitgang D, die van ouds het zelfde als nu ons HEID beteekende, dat gantsche bestel als onder eene denkbeeldige wezendheid betrok: of ten andere kan men dit OLD, of ALD of ULD, gelijk het by de Ouden zig vertoont, ook aenzien, als ontleent van het

Adject: † OLD of † ALD, vetus; in welken gevalle Weereld zoude beteekenen oud van duering, of oud en egter blyvende dueren; hoewel te denken is, dat zoo de Voorvaderen dit laetste gemeent hadden, zy Old- of Ald-weer, na den aert der Theutonische famenzetting, in plaets van Weerold zouden gezeit hebben.

Tot † WEER, in den zin van zyn en blyven, past ook ons † Weeren, † Geweeren, en † Weren, I. CL: durare; en † Weerig, † Werig, en † Geweerig, durabilis; waer toe mede betreklijk is, vermits de hardigheid veel tot de duering der dingen doet, ons Wéér en Weer, n: A-S, wear / wearre / war / callus, nodus, tuber; en Wéér-ooge, en † Weern- of † Wérn-ooge, hordeolum, callosum tuberculum exiguum circa oculos; waer van Weeren, Verweeren, I. CL: callere, callescere; hoewel ook dit A-S, tot ons WERR, in de II. Proeve kan t'huis gebragt worden.

 

Tot ons 3. Wortel-deel ZYN of † GEZYN, esse, vertoont zig het M-G, sinteino / A-S, sinnihte / semper; en A-S, singale / continuò; en A-S, sin-grene / en sin-fulle / semper vivum; om de dueringe van 't zyn. En, M-G, sintha / by ons Sints, strekkende tot een agtervoegsel, als ons Géénsints, nullo modo; en M-G, twaim-sintham / by ons Twee-sints, bis, duplici modo; als op tweederhande wijze zijnde; als mede ons † T'zindert, Sindert, T'zind, Euphon: Sint, en ook Sedert en † Sident, ab illo tempore, deinde. A-S, siothan / sithan en siththan / deinde, post; als nae eenig zijn; en Ysl: sydan / postea; en sydre / posterior; en A-S, sydest / Ysl: sydst / postremus; gelijk ook op de vordering en wisseling van 't zijn past het AL: sinda / sinde / itinera; en A-S, sith / iter; waer van het A-S, sithian / I. CL: venire, ire; en A-S, sith-faet / semita; als de voetstap waer men geweest is; en A-S, sithe / vice; en 't Kimbr: ad sinne / semel, una vice; als eens geweest zijnde; tot welken zin ook gevoeglijk komt het bovengemelde postpositiv: Sints, als Tweesints, voor twee-keerig. Wijders by het M-G, sineigs / senex, als lang hier op aerde geweest zijnde, vind ook het Latijnsche senex aldus uit de oude gelijkstammigheid gemakkelijker zyne oplossing, als by de gewoone Latijnsche Afleiding by Vossii Etymologia vermeld.

Voorders, als ziende op 't gemeene beloop, en zeer gewoonlijke gebruik van iet dus of zoo te doen, zo ook met de terminatie DE, agter 't Wortel-deel si / het Ysl: sidur / AL: site / mos, A-S, sida / mores, en AL: sitiu kewonanemo / more solito, en ons Zede, mos, consuetudo, & mores, die tot dit ons 3. Wortel-deel Zyn, of † Zyjen schijnen te behooren; en daer van, als zinspelende op de eenvoudige levenswijze der Ouden, ons Zedig, † Gezedig, modestus; even gelijk ook 't Latijnsche Modestus van Modus, mos; en verder ons Zedekunde, ethica; en A-S, sidelice / aptè; sidefull / pudicus; en AL: unsida / malae actiones; en unsidum / incompositis; en unsydelice / incompositè; en zoo voort.

 

Eindeling tot het 4. Wortel-deel (als 't A-S, beon / esse; en A-S, beoth / sis, &c; en ons Bén en Bin, sum; &c.) vind ik onder onze Duitsche nogte Kimbrische stammen geene takken, of 't moeste zijn het M-G, biuth / mos, consuetudo; dat, even als te mets ons Wéreld, en het vorige Zede voor gebruik, het beloop en 't zijn der gebruiken afschildert.

De Zaek- of Wortel-deelen.

WÉÉZ, in Weeze, Weezeling, pupilpillus; en † Verweezen, orbare; zie daer van by WYZ, in deze Pr.

 

WÉF, in Wéffel, vibex; by WEEV, in deze Pr.

 

WÉG, in Wég, via; & apage, a, ab; Wég-bree, plantago; Wégge, cuneus; massa; panis triticeus; † Wéggen, movere; † Wéggelen, motitare; en † Wégsel, permutatio; by WEEG, in deze Proeve.

 

WEID, in Weide, exta; en Weiden, exenterare; en Weide, pascua; en Weiden, pascere; en Weid-bóóm,

salix; † Her-geweide, vestitus ac apparatus belli &c; zie daer van by WEED, in de II. Pr.

 

WEIF, in Weifelen, fluctuare; &c; by ZWYV, in de II. Pr.

 

WEIG, in Weigeren, abnuere, recusare; by WEEG, in deze Pr.

 

WEIK, in Weiken, emollire, macerare; &c, by WYK, in deze Pr.

 

WEIN, in Weinig, paucus; en Weinen, lugere; zie daer van by QUYN, in deze Proeve.

 

† WEIR, in Weirwolf, lycanthropos; en † Verweiren, defendere; by WEER, in de II. Proeve.

 

WEIV, in Weivel, viator, stator, peditum praefectus; by ZWYV, in de II. Proeve.

 

WÈK, in Wékken, suscitare; &c, by WAEK, in de II. Pr.

 

WÉL, in † Wélling, puls, jusculum; en † Wélle, bullitio, ebullitio; fluctus, & unda; cylindrus, palangae, volvulus; occa; & vertigo capitis; en Wél, Wélle, fons, scatebra; & arena instabilis aestu convolvens; en Wéllen, volvere volutare; fervere, ebulire; & olim undare; en De mélk wéllen, lac tepefacere conficiendo caseo; en Gewélle, turunda accipitrum; zie by WELL, in de II. Pr. en in ons Wél, benè; en † Verwéllen, eligere; zie by WIL, in deze I. Pr: of by WEEL, in de II. Pr.

 

WÉLD, in Gewéld, vis, potentia; enz; by WELD, in de II Pr.

 

WÉLF, in Wélf, Wélfsel, Verwélfte, concameratio, fornix &c; zie daer van by WELL, in de II. Pr.

 

WÈLK, in † Wélke, pustula; en Verwélken, marcescere; zie daer van by WELK, in de II. Pr.

 

WÉLL, zie WÉL.

 

WÈLT, in 't Geld: Wélteren, volutare; by WELT, in de II. Pr.

 

WÉLV, in Verwélven, fornicare, concamerare; &c, zie daer van bij WELL in de II. Proeve.

 

WÉN, in † Wénne, † Dagwénne, pensum; Gewénnen, assuescere; Wénst, † Gewénte, consuetudo; en Wén, Wénne, struma, verruca; zie daer van by WINN, in deze Proeve; en in † Wénnen, ablactare; zie daer van by QUYN, in deze Proeve.

 

WÉND, in † Wénden, II. CL: 5, volvere, torquere, vertere; en † Wéndig, versatilis; Wénden, vertere, invertere; † Wéndel, fascia, involucrum; Wéndtelen, circumvolvere; &c, by WIND, in deze Pr.

 

WÉNK, in Wénken, nuere; &c, zie daer van by ZWENK, in deze Pr.

 

WÉNSCH, in Wénschen, sperare; &c, zie daer van bij WINN, in deze Pr.

 

WÉNT, in Wéntelen, volutare, circumvolvere; by WIND, in deze Pr.

 

WÉR, in Wérren, intricare; en † Wérre, contentio, bellum; † Wérmoes, olus coctivum; en Wérte, mustum, cervisia mustea & tepida; zie daer van by WERR, in de II. Proeve.

 

† WÉRD, in † Wérd, † Wérder, insula, propugnaculum, septum; zie daer van bij WEER, in de II. Proeve, dog van een ander WERD, zie aenstonds hier agter volgende in deze I. Proeve.

De Wortel-deelen.

WÉRD, of WORD, &c, in ons WÉRDEN of WORDEN, in Praeter: WIERD, by sommigen WERD, en oul: † WARD, in Praet: Part: GEWORDEN, III. CL: 6, of IV. CL: 3, fieri; & olim esse; en met een Dat: Person: ons Geworden, accipere, adipisci, frui; als My is geworden, accepi; en Laet my geworden, mitte me, vel fac ut accipiam, quin etiam, sine me facere quod institueram; wijders ons Verworden, deterior fieri, corrumpi, infici, in perniciem verti.

M-G, wairthan / warth (in Subj: waurthan) / waurthans / II. CL: 6, fieri. F-TH, werdan (werthan / gewerthan) / ward (in Subj: wurde) / giwordan of giwurdan / II. CL: 4, esse, fieri; en F-TH, ar- en furwerdan / II. CL: 4, A-S, weorthan (wyrthan / wurthan) / waerd / worden / II. CL: esse; & fiere; en A-S, forwyrdan / II CL: 5, interire, perire, corrumpi; en A-S, or-ge-worden / increatus; zo veel als van eeuwigheid, en nooit geworden. H-D, werden / ward / geworden / III. CL: 2, fiere; en Ysl: verda / vard / vordenn / II. CL: 4, fieri.

 

Onze tegenwoordige zin van Worden, fiere, drukt eigentlijk uit een beginzel van Zyn; maer van ouds gold ook dit woord, even als by 't A-S, en F-TH voor Zyn, in welken zin nog eenige Takken onder ons overig zijn; als Tegenwoordig, † Tegenwordig, F-TH, antwarte / AL: ke-kagan-warta / A-S, andwyrd / praesens; en F-TH, antwarde / antwartidu / antwarta / en antwurti / praesentia; waer van ons Vertegenwoordigen, I. CL: praesentem se exhibere, in conspectu adesse; beteekenende het A-S, and / en F-TH, ant / en AL: ke-kagan / het zelfde als ons Tegen, contra; en zinnespeelt dit op het gene tegen over ymand en voor zijn oogen is, gelijk ook op dezelfde wijze in 't M-G, and-wairthis / contra, en M-G, and-wairthi / facies, species, persona; naemlijk het aengezicht van een ander 't gene tegen ons over is, en wy aenzien, waerom het ook den naem van Aengezicht by ons draegt. Verder F-TH, abwartere / absentium; en zuowarta / futurum; en M-G and-wairtho / futurum; welk M-G, and-wairthis / ook betrokken kan worden tot een tak van onzen stamboom WEER, in de II. Proeve. Dog in den zin van Ver-worden, corrumpi, uit een Tak van dit Verbum, het M-G, frawardjan / I. CL: 1, corrumpere; en fra-waurdjan / I. CL: 1, corrumpere, exterminare; en F-TH of AL: far-wurti / interitum.

 

Maer, onder den zin van Zyn, past mede niet qualijk tot dezen stamboom, ons Woord en Wòòrd, n: M-G, waurd / N. F-TH, word en wort / N. A-S, word / N, H-D, wort / N. Ysl: ord / N; en Kimbr: en Dan: en Zw: ord / Angl: word / verbum, vocabulum, dictio, nomen; als eene letterverzameling of klankmaking om het zyn eener zake daer mede uit te beelden. Ondertusschen dient men 't niet qualijk te nemen van Kiliaen, dat hy, als een vroomhertige Naemreden by-brengt, de bedenking als of Worden en Woord daerom eenstammig zouden zijn, om dat alles wat 'er geschapen is door 't God-delijke Woord gemaekt is; want, hoewel die naemreden geene proef houd, vermits dan Worden van Woord, en gevolglijk een Ongelijkvloeijend Verbum, een Primitive Stam, van een Tak zoude moeten gesproten zijn; zo is, behalven dat, ook die benaming ongetwijffelt zeer vele Eeuwen ouder, dan 't voortplanten van 't Christendom in deze hoeken, gelijk ze ook al onder 't oud Heidensch Kimbrisch, schoon zonder W voorop, gevonden word, voor welken tijd nogtans onze Voorvaderen zo heilig een Afleiding, door onkunde van de H. Schrift, niet verzinnen konden. Van Woord komt transl: ons Woord, Woordteeken, leuze, symbolum, bellicum symbolum; en is verder gevormt ons Verbum Bewoorden, I. CL: verbis exprimere; en Andwoord, of Antwóórd, N: olim F: M-G, anda-waurdi / N, F-TH, antwurti / N. A-S, andwyrd / N, H-D, antwort / F. responsum; beteekenende eigentlijk een Wederwoord, alwaer ook dit ou-

de And of Ant voor contra by ons komt; en hier van wederom ons Antwoorden, I. CL: F-TH, antwurdan / antwortan / I. CL: respondere; en gi-ant-wurtan / I. CL: parare, & respondere; en verder M-G, ubil-waurdjan / I. CL: 1, malè loqui; en A-S, waer-worda / praemonitio; als een woord tot waerschouwinge; en A-S, word cwedene / en wordes intinga / verbi gratia; en wordes gefaera / adverbium; word-faest / verax; word-loca / dialectica; en A-S, word-wanere / maledicus; als die ymands eere door zijne woorden vermindert en beschadigt, want A-S, wanian / minueré, demere, en waninge / damnum; verder A-S, word-wise / sophista; en worthan / wordan / I. CL: praecipere; en wordunge / praecepta; en wordlian / I. CL: sermocinari; en ons † Volwoord, assertio, assensus; en † Volwoorden, I. CL: affirmare, asserere, approbare. Dat nu dit onze en der anderen Woord neutrius generis genomen is geweest, schrijf ik toe aen de generale beteekenis, als zeggende alles dat het Zyn beschryft; dog 't H-D, antwort vertoont zig in 't Foeminin; gelijk men ook het onze in de Holl: Rijmkron: van Melis Stoke alzoo mede ontmoet by Graef Will: II. Reg: 539, als mede by de Staten Bybel 2. Reg: XXII. 20, en Luk: XX. 26. en te mets ook by Vondel, als by Hr. Hoog stratens naemlijst van de geslagten te zien is.

Het Zakelijke Deel.

WÉRF, in Wérf, vice; Één-wérf, semel, una vice; WÉRF, area, locus amplus, quo quid fabricari possit; en Wérfhóut, genus salicis aquariae; † Wérf, acta, crepido littoris, ripa; en † Gewérf, actio, negotiatio; Gewêrf der leden, vertebrae; zie by 't volg: WERV, in deze Proeve.

Het Wortel-deel.

WÉRK en WRÓCHT, &c, in ons WÉRKEN; in Praet: † WORCHT en by omzet WRÓCHT, nu meest WERKTE, en in Praet: Part: † GEWÓRCHT en GEWRÓCHT, nu meest GEWERKT, Onreg: No. 6; en als V. CL: en als I. CL: operari, agere, laborare, conficere, perficere; en ons Verwérken, insumere materiam operi; & impendere labori; en Volwérken, perficere; in Praet: Part: Volwrócht, absolutus, perfectus. Voords M-G, waurkjan / waurhta / waurhtans / V. CL: 2, operari, laborare, agere, perficere, conficere; en M-G, gawaurkjan / V. CL: 2, facere, conficere; en fra-waurkjan / V. CL: 2, peccare; alwaer het M-G, fra / even als te mets ons Ver voor qualyk komt, gelijk ook voormaels by ons † Verwerken, delinquere, peccare, & incurrere mulctam; waer tegens wederom M-G, us-waurkjan / V. CL: 2, benefacere; als zinspelende op het uitwerken ten volle zoodanig als het behoort. F-TH, wirkan en wirchan / wortha / giworht en giwroht / IV. CL: operari; en eban-wirchon / IV. CL: coöperari; en AL: chi-worchan / IV. CL: facere. A-S, weorcan en wyrcan / worhte / geworht / IV. CL: operari; en Angl: to work / in Praet: wrought / operari.

 

Het Wortel-deel van 't Praes: bevind zig in ons Wérk, n: en † Gewérk, n: F-TH, werc / N, AL: werch / werah / A-S, weorc / N, Ysl: verk / N, H-D, wirk / N. opus, labor, negotium, actus, Graec: ἒργον, waer van ons gemelde Wérken, I. CL: operari; H-D, wirchen / I. CL: operari, & laborare; & in specie Texere; en Ysl: irkia / I. CL: terram laborare; & carmen facere; na den Kimbrischen trant zonder W voorop; en ons Wérk-schoen, m: voetmate, voet, pes, mensurae genus; als op welks mate men werkt en werken aenbesteed; en Wérk-tuig, n: H-D, werk-zeug / instrumenta, organa, machina; en Wérker, Wérk-man, m: A-S, wyrhta en werhta / H-D, werk-mann / M, AL: werach-man / operarius, opifex; en Beeld-wérk, n: H-D, bild-werk / imagines, picturae; en Ból-wérk, n: H-D, boli-werk / propugnaculum; en A-S, werc / castellum; en Ysl: virke / N. vallum; en onze spreekwijze van By de wérken zyn, ad promptum esse, praesens esse; ontleent van de Opzienders van groote Werken, die gedurig zig daer by moeten laten vinden, om vaerdig

alle voorvallen by der hand te wezen, en de zaken te kunnen redden;. en Wérk maken van eenige zaek, laborare de aliqua re; magnifacere; en 't Kimbr: verk-lundar-madur / homo laboriosus; beteekenende lund in 't Kimbr: zo veel als ingenium, indoles, en madur / homo. Wijders ons Wérk, n: H-D, werk en af-werk / N. stupa, linum sive lana crassa, lini purgamentum; als het grove en uit- of af-gewerkte van het vlas, in het toebereiden afgescheiden van dat fijnder deel, dat voor vlas kan verkocht worden. En, in de oude F-TH, gedaente, mits met een omzet van de R (even als by 't Praeter: Wrocht) ons Gewricht, n: vertebrae, juncturae artus quibus membra junguntur; als door welker beweging de werkingen volbragt worden, en transl; 'T gewricht van. zaken, rerum machinamentum, & momentum; als waer op het gantsche werk beweegt en draeit.

 

Tot het Wortel-deel uit het Praeter: ons Gewrócht, n: opus, factum, & productum operis; als door Werken voortgebracht; gelijk mede, opzigt hebbende op de vrugten en 't loon van den arbeid, het AL: pi-wruhti / en ke-wrahti / meritd; en, om 't qualijk-werken, het M-G, fra-waurhts / M. peccator; en in tegendeel M-G, us-waurhts / M. justus; als werkende zo als 't behoort; en ook zonder h of k / mooglijk om de Euphonie, het M-G, waurstw / opus; en waurstwa / operarius; en zoo voort.

De Zaek- of Wortel-deelen.

WÉRM, in Wérmen, calefacere, & incalescere; enz, zie daer van bij WEER, en by WER, beiden in de II Proeve.

 

WÉRN, in † Wérn-ooge, hordeolum; zie daer van by WEEZ, in deze Pr.

Het Wortel-deel.

WÉRP, &c, in ons WÉRPEN (en † WORPEN), in Praet: WIERP en WORP (en oul: † WARP), in Praet: Part: GEWORPEN, IV. CL: 3, jacere, projicere ejicere, mittere, jaculari; en Jongen wérpen, IV. CL: 3, edere foetum; Bewérpen en Ontwérpen, IV. CL: 3, summatim comprehendere, principium operi quodammodò informe & impolitum dare, delineare, adumbrare; en òm-wérpen, IV. CL: 3, subvertere; ònder-wérpen, IV. CL: 3, subjicere, infra ponere; met een Praepos: separ; en gevolglijk in Praet: Part: Onder geworpen, infra positum vel projectum; dog Zig onder-wèrpen, IV. CL: 3, se submittere, subdere; met een Praepos; insepar: en derhalven Onder-worpen, subjectus, submissus; waerom ook. 't eerste den hoofdklem op ON, en 't laetste op Wérp ontfangt: verder ons Op-wérpen, IV. CL: 3, subjectare, in altum jacere, superinjicere, & objicere; Zich op-wérpen tot een overste, se ingerere dominio, regimini, subdere sibi dominium; en Veur-wérpen, objicere; en Verwérpen, IV. CL: 3, objicere, afpernari, respuere; enz.

M-G, wairpan / ga-wairpan / in Praet: warp (in Plur: waurpum / in Subj: waurpau / in Praet: Part: waurpans / II. CL: 6. projicere. F-TH, werfan / werphan en for-werfan / in Praet: warf (in subj: würfe) / in Praet: Part: giwurfan / geworfan / II. CL: 4, projicere; en ar-werfan / abjicere; uz-werphan / ejicere, en zi-werfan / destruere; A-S,weorpan en wyrpan / worpan / wurpan / in Praet: waerp / in Praet: Part: worpen /geworpen / II. CL: 4, projicere; H-D, werfen / warf (in Subj: würfe) / geworfen / III. CL: 2, jacere, & projicere.

 

Dewijle de Vocalen, als ze voor de R komen, zig niet ontwart houden, zullen we de takken hier van ook flegts onderéén verhandelen. Hier toe dan ons Wérp, Worp en Wurp, m: A-S, wyrp / jactus, & tr: pullatio, & foetus; Ysl: varp / N. pullatio; & ora calcei; en ons Wérp, Wérpte, † Waerpte, Wérp-draed, Wérp-garen, H-D, warf / M, en werft / stamen als de scheerdraed, tusschen welken de inslag word doorgeworpen met de schietspoele; gelijk ook A-S, wearp / stamen; & vimen; en wearp-faet / qualus; en wearp-stic / jaculum; en A-L: a-weraf / abjectio; en ons

Wérpel, Worpel, m: H-D, würfel / M, alea, tessera; en 't Vlaemsche Wérpel-aerzen, I. CL: recalcitrare; en ons Worpeling, m: foetus; & catulus; & rejiculus; en Verworpeling, Verwérpeling, m: rejiculus; en het F-TH, worphetan / I. CL: ejicere; en, met voorzetfels voorop, ons Bewérp, Beworp, n: summarium, breviarium, & adumbratio, lineamentum; en Ontwérp, n: adumbrafio, lineamentum; Onder-wérp, n: subjectum, materia rerum; en Voor-wérp, n: objectum; en F-TH of AL: untarworfani / subjectio; en, by de oude F-TH, en AL: Cathechesis Theotisca door Hr. Eccard uitgegeven pag: 84, agter 't Onze Vader, (dog ziende op de Kriftelijke Geloofsbelijdenisse, bekent onder den naem van 't symbolum Apostolorum) zegt Kero in zijn Oud-AL: Paraphraf: Disen Salmon heizzen wir GIWERF / wanda in die Heiligen Poten gisaminoten / unde ce samine giwurfen; dat is ‘Dezen Lofzang heeten wy een Gewérp, want hem de Heilige Boden of Gezanten’ verzamelden, ende te zamen worpen; gelijk ook pag: 80, in Notkeri versio theotisca Orat: Dom: & Confess: Fidei, daz Graeci chedent symbolum, Latini collationem, daz cheden wir GEWERF / wanda iz Apostoli gesamenotun / unde ze saminine giwurfen; d: is, ‘Dat de Grieken noemden symbolum, de Latijnen collatio, dat noemen wy Gewérp, want het de Apostelen verzamelden, en te zamen worpen. Beide Kero’ en Notker waren zeer vermaerde Monniken in de IX. Eeuw.

De Zaek- of Wortel-deelen.

WÉRR, zie WER.

 

WERS, in Wérs, contrarius, adverfus; Wérselhóöfd, refractarius, contumex; en † Wérselen, reluctari; &c, zie daer van by WERR, in de II. Pr.

 

WÉRT, in † Wérte, verruca; en Wérte, mustum, cervisia mustea & tepida; zie daer van by WERR, in de II. Pr.

Het Wortel-deel.

WÉRV of WÉRF, &c, in ons WÉRVEN, WIERF en WORF, GEWORVEN, IV. CL: 3, en II.CL: 6, vertere, convertere; & conquirere; & olim agere, petere, negotiari, huc & illuc se vertere, & follicitare; en Volk wérven, IV. CL: 3. II. CL: 6, milites conducere, colligere hinc & illinc; en † Bewérven en Verwérven, VI. CL: 3 en II. CL: 6, impetrare, & acquirere cum labore ac molestia; in den ouden zin van agere, petere, negotiari, alwaer ons Ver affirmativè komt, omtrent in gelijke kragt als Over; als bekomende iet na eenig ernstig verzoek of vooraf verrigte zaek of verdienste.

F-TH, werban en hwerfan / warb en hwarf (in Subj: wurbi en hwurfi) / giwurban en gihwurfan / II. CL: 4, verterre; en widar-werban / II. CL: 4, revertere; dog ook F-TH, werban / giwerban / I. CL: en AL: hwerban / hwarban / convertere, revertere.

A-S, hweorfan en hwyrfan / hwaerf / hworfen / II. CL: 4, vertere, errare & contexere.

H-D, werben / warb / geworben / III. CL:

2, negotiari; en erwerben / III. CL:2, acquirere, impetrare.

Ysl: hverba / hvarb (in Plur: hvorbum) / hvorbenn / II- CL: 4, evanescere; en Kimbr: ad hverfa aptur / reverti; en ad hverfa til einns / oculari.

Ons Zwérven, II. CL: 6. verschilt, mijnes agtens, van dezen stam alleenlijk in 't voorzetfel Z of S; komende ook de de zin vry net overeen met dien van 't gemelde A-S, hweorfan / errare. Egter zullen we dit Zwérv bezonder verhandelen.

 

Hier toe, in den zin van keeren, ons Wérf, Wérve, f: vice; als Éénwérf, semel; Twéé-wérf, bis; Dik-wérf, saepe; A-S, hwyrftum / vicissim; enz: en ons Wérf, Wérve, f: area, locus amplus, quo quid agi possit, ac vehiculum vel machina-mentum impeditè converti; als een keer- en werk-plaets; waer toe ons Boeren-wérf,

area domus rustici; als ook Scheepstimmer-wérf, fabrica navium; en, om de gelijkheid aen die ruimtens en voorlanden by het water, voegt hier by ons Wérf, Wérve, f: A-S, hweorfa / acta, crepido littoris, ripa; en ons Wérvenhóut, Wérf-hóut, genus salicis aquariae; als wordende veel al by 't water op de boerenwerven gevoegt; en A-S, hweorf / spatium; en F-TH, of AL: gi-hwerbitha / conversio; en Kimbr: hvirfing / theatrum. Wijders ook nog in dezen ouden zin van agere, ons † Gewérf, n:actio, negotiatio; en van beids, zo in dezen zin, als dien van keeren, ons Gewérf der leden, Wérvel-beenen, ligatura, nodus articulorum, spondyli, vertebrae; en Wérvel, Worvel, m: A-S, hweorfa / verticillum, repagulum; en Wérvel des Hóófds, vertex capitis; waer van ons Wérvelen, I. CL: vertere, in gyros agere; & verticillo claudere; en waer toe ons Wérvel-ziek, appiosus; en Wérvel, m gyrus, vortex; en AL: werbo vortex; en AL: werbo / A-S, hwirf-pole / charybdis, vorago, en in den zin van volk werven het A-S, wirof / miles, als een geworvene.

Voorts tot dezen stamboom mede het gemelde F-TH, werban / giwerban /I. CL: revertere, convertere; benevens het M-G, hwarbon / I. CL: 3, ire, praeterire, ambulare; en 't M-G, vi-hwairban / I. CL: 2, circumcingere; gelijk ook het woord wegen-worff / latrocinium, 't gene men by Siccama in Leg: Frisionum pag: 146, uit de Longobard: Wetten vind aengehaelt, betrekkelijk is op het Zwerven en Waren der struikroovers onder het Ioeren op buit; waer mede overeen-stemt het A-S, hwurf en hwaerflung / error; en hwyrfend / erro; en Kimbr: hvorf / clandestina, furta, ignoto fure. Eindeling by den Oud-Vriezen gold ook † werf en † warf voor judicium, conventus publicus; en in 't Zweedsch ook warb / concilium commune totius gentis; ziende op den handel, en 't regtsgeding op de Oud-Duitsche Land-dagen, en op 't heen en wederkeeren: en A-S, hwerf / hwyrfolung / commutatio; enz.

De Zaek-en Wortel-deelen.

WÉST, in Wésten, occidens; en Gewéste, plaga, ora, regio; zie daer van by WEEZ, in deze Pr.

 

WET, in Wét, lex; en Wétte, mulcta; zie by WEET, en by WYT, beiden in deze Pr: en in Wétten, acuere; by WETT, in de II. Pr: en in Wét, aquarium; by WAED, in de II. Pr.

 

WÉTT, in Wétten, acuere; by WETT, in de II. Proeve.

 

WEUN, in Weune, Weuning, villa; mora, habitatio; zie daer van by WINN, in deze Proeve.

WI.

WICH, in Wichelen hariolari; & hinnire; &c, zie daer van by WEEG, in deze Proeve.

 

WICHT of WIGT, in Wigt, Wicht, pondus; & infans, puer; † Wigten, librare; en Bóóswicht, nequam; zie by WEEG, in deze Pr.

 

WIE, in Wie-wóuwen, en Wie-wóuter, zie daer van by WEEG, in deze Pr.

 

WIED, in † Wiede, salix vimen, virga; Wied-hamme, salicetum; Wiederik, salicaria; en 't Geld: Wiede, funis, restis; en Wieden, eruncare; en Wiedemaend, Junius mensis; zie daer van by WEED, in de II. Proeve.

 

WIEG, in Wiege, incunabula; en wiegen, motare, movere cunas; & ventilare; en † Wieg, bellum; by WEEG, in deze Pr.

 

WIEK, in Wieke, ala; & turunda, peniculus, cuneolus; zie by WEEG, in deze Proeve.

WIEL, in Wiel, Wieling, gurges; en Wiel, rota; Wielken, panis collyra; & trochlea; Wiel-éssche, ornus; Wiel, Wiel-doek, velum sacrarum virginum, velamen; † Wielen, velare; caput tegere velo; † Wielig, salix; zie zie daer van bij WELL, in de II.Pr.

 

WIÊN, in Wiên, eruncare, purgare; zie by WEED, in de II. Pr.

 

† WIEP, by † ZWAEP, in de II. Pr.

 

WIER, in Wier., alga marina; & nodus intricatus; & callus; enz, by WERR, in de II. Proeve

 

WIERD, by WÉRD, en by ZUL, beiden in deze I. Proeve.

 

WIERF, by WÉRV, in deze Pr.

 

WIERP, by WÉRP, in dezePr.

 

WIES, in Wiese, pratum; zie daer van bij WAS, in deze Pr.

 

WIESCH by WASCH, in deze Pr: en in Wische, pratum; by WAS, in deze Proeve.

 

† WIET, in † Wite, cognitio, scientia; † Witig, sciens, prudens; † Wite-vrouwe, † Witike wyf, saga, maga; † Ael-wite, mulier inepta, insana; † Ael-witig, insanus, insipidus; † Witing, magus sciens, sciolus; en † Wite, lex; en † Witelyk, legitimus; by WEET, in deze Pr.

 

WIFT, in Wift en Licht, levis & temerarius; zie by WUIF, in de II. Pr.

 

WIG, in Wigge, ouneus; en † Wiggen, movere, librare; Wiggelen, motitare, vacillare; & volvere, involvere; en Wig-vier, lignum cariosum; by WEEG, in deze Pr.

 

WIGT, zie WICHT.

WY, in Wy-wóuwen, Wy-wóuter, Wywe, en Kieken-wye, zie daer van bij WEEG, in deze Pr.

 

WYCH of WYG, in † Wychelen, hariolari; & binnire; en † Wych of † Wyg, praelium; zie daer van bij WEEG, in deze Proeve.

 

WYD, in Wyde, salix; Wyd-hamme, salicetum; en Wyderik, salicaria; zie daer van by WEED, en ook iets by WELL, beiden in de II. Pr.

 

WYF, uxor, conjux, foemina; zie daer van bij WEEV, in deze Pr,

 

WYG, zie WYCH.

Het Wortel deel.

WYK, &c, in ons WYKEN, WEEK (en oul: ook in Sing: † WEIK, en † WÉÉK) GEWEKEN, II. CL: I, cedere, decedere, de loco movere; en Ontwyken, II. CL; I, effugere, evitare, evadere.

F-TH, wichan / weich (in Subj: wichi) giwichan / II. CL: I, cedere, recedere; en unt-wichan / henan-wichan / II. CL: I, cedere, recedere. A-S, wican en gewichan / wacen waec (in Subj: wice) / wicen en gewicen III. CL: I, cedere, recedere. H-D, wetchen / wich / gewichen / II. CL: I, cedere. Ysl: vykia / veik en viek (in Subj: vieke) / viekenn / II. CL: I, cedere. L-Fr: wyken / wiek of wyke / wyken / cedere.

 

Uit het Wortel-deel met Y, als by 't Praes: ons Wyk, f: en m:, perfugium, propugnaculum, & recessus, flexio; & vicus. M-G, weth / N, castellum, vicus; A-S, wic-stow / castra; en A-S, wic. F, vicus; en butan tha wic (buiten het vlek, Marc: VIII. 23.) en A-S, wic / wyce / F. Ysl: vyk / vik / N; by ons een Wyk, Inwyk, m: sinnus terrae ripa, littus finuosum; en Kimbr: vikna / I. CL: inflecti vel infirmari. En verder, 't zy men zie op den zin van Wyk voor een vlek of voor een inboezem, beide past het op ons Beverwyk, ten einde van den boezem van 't

Ye of Wykermeer gelegen, terwijl de Voornaem van Bever word toegeschreven aen de berugte Bê-vaerden derwaerts na St: Aegtenkerk; gelijk ook dat vlek of die steê, wel eer St. Aegtenkérk heette; en den naem van Wyk, castellum, voegt op ons Wyk te duerstede, batavodurum; liggende in het Sticht aen de Lek tusschen Rhenen en Kuilenburg, zijnde in de negende Eeuwe door Keizer Lodewijk de Vroome, aen den Bischop van Utrecht geschonken, al waer toen die Bischoppen nog lang haer Hof hebben gehouden, gelijk aldaer tot op huiden beziens-waerdige oude Overblijfselen van een groot Slot of Kasteel te vinden zijn. Wijders deelt men ook de groote plaetsen en steden af in Wyken, elk onder haren Opziender en Meester, waer van ons Wyk, urbis regio, vel tractus, & jurisdictio ditio; en Wyk-mééster, vici magister, praefectus regionis in urbe, tribunus; en Wyk-wyzig, regionatim; en A-S, wic-geraefa / villae praesitus; dat is Wyk-grave; en 't oude Geldersche en Sax: † Wyk-beeld, n: territorium jurisdictio civitatis, quae lignea crucis statua erecta designari solet; en Wykbeeld-récht, jus municipale; en A-S, wicenga / incolae; en A-S, wician / wicnian / I CL: habitare, manere.

 

Op het oude Praeter: met ÉÉ of EI past ons Wéék, Weik, wac / wace / waac / Ang: weak / Ysl: veikur / H-D,weych / Sax: weke / mollis, flexibilis, infirmus, languidus; en Wééklyk, A-S, waeclice / tepidè, languidè; als wijkende en wegschietende by den minsten aen- of in-druk; waer van ons Weeken, Weiken, I. CL: emollire, macerare marcescere, & madesieri; en F-TH, chi-weihhan / I. CL: liquefacere; en H-D, weichen / erweichen / I CL: emollire; waer toe mede ons Weike, Weeke, f: maceratio; en Ysl: kueik / prima cervifiae materia; alzoo 't graen eerst in warm water uitgeweekt

word, eer men 't bier daer van kookt. Dog in den zin van.doen wyken het A-S, waecean / I. CL: premere, opprimere.

Wijders in de A-S, Dialect met A, ons Wak voor Wéék, A-S, wac / wace / de bilis, uvidus, mollis; en A-S, wac-mod / pusillanimis; en mooglijk, het Geld: Wakel, ulcus; en Wakelagtig, ulcerosus; om 't vloeijen en de weekheid der wonden, of om de verzwakking die ze toebrengen; waer by mede niet qualijk voegt ons † Waks, † Wachs, nu Was, cera; vermits by uitstek gedweeg; dog zie ook hier van by ons vorige WAS, in deze Proeve.

Daerenboven met de AL: K voorop, ons Kwak of Quak, debilis; waer van verder Kwakken, Quakken, Quakkelen, en † Quéksen, I. CL: languere; en weder-om met éé of EI, ons Queeken of Kweeken en † Queiken en Op-queeken, I. CL: nutrire, fovere; als de zwakheid opkoesterende; en † Verqueiken, I. CL; refocillare; waer voor wy nu Verquikken gebruiken, 't gene wy by WEEG hier voor gebragt hebben; waer toe dit Queeken en Queiken mede betreklijk schijnt; gelijk ook op de koestering of broeijende weekmaking past het Ysl: kveike / I. CL: accendo.

 

Maer met onze zagte lange E, als by 't

Praeter: Subj: of ons hedendaegsche Praeter: Indic:, komt by Ons overeen in gedaente ons Weke, Week, f: A-S, wice / dog ook A-S, weoc / wuca en uca /F. en Angl: weke /Sax: weke AL: wehcha / Kimbr: viku / en Dan: uge / H-D, woche / F. septimana, hebdomas; en A-S, wic-vagas / dies nundinarum; en M-G, wiko / F. ordo rerum vicibus suis recurrentium, Graec: ταξη) zoo word in 't M-G, Euangelium Luc: 1.8, de Dag-orde of Priesterlijke tijdbeurte van Abias (die, zoo men rekent, na een verloop van 168 dagen inviel) met den naem van Wiko benoemt. Dog' eenige der Taelverwantten hebben hier een u of o /die eigentlijk by dezen stamboom, dar is by de Ongelijkvloeijende Verba van onze II. CL: op Y accenterende, niet en passen, ten ware dit by verloop gekomen mogt zijn, even gelijk dit gebeurt is by vele van de Engelsche Verba tot die Classis behoorende. En, ten opzigte van den zin heb ik geen minder twijffeling, vermits de gemeenschap tusschen de beteekenis van dit Week en Wyken zo duister voorkomt; het naeste dat ik daer toe als nog weet uit te denken, is dat men de eerste beteekenis neme voor zulk eene orde en tijdverdeeling van dagen, waer by des Werk- of Land- of Ampt-mans bezigheid eens

ophoud of op nieuws weder begint, en dat, des eenes oppassen ten einde zijnde, hy afwijkt en plaets maekt voor een ander, even als hier by 't M-G wiko / dat op de Priesterlijke dagordens en tijdbeurten van Abias word toegepast, waer uit met eenen blijkt dat 'er in 't eerste niet, gelijk als nu, het Zevendaegsche verloop mede gemeent is geweest; 't gene ook eenigsints te besluiten is uit het A-S, wic-dagas / dies nundinarum; want het zy men het Latijnsche nundinae in zijnen eersten zin neemt, van 9 tot 9 dagen, of in een later zin van Jaermarkten, 't komt egter niet net uit met onze tegenwoordige beteekenis van Week. Niettemin zou dit Latijnsche nundinae in zynen eersten zin, nog iets ter dezer zake kunnen bybrengen, als men ziet op't gene Vossius in zijne Etymolog: uit Macrobius aenhaelt, als dat de oude Romeinen deze Nundinas ingestelt hebben, op dat de Landlieden agt dagen. lang haer werk volvoeren zouden, en op den negenden dat staken, en dan in de Stad, dat is, te Romen komen, om hare waren uit te venten, en met eene de nieuwe Wetten te hooren of te ontfangen, ten einde alzoo de Voorstellen en Besluiten van den Raed, gedurende de driemael negen dagen, te meerder toehoorders zouden hebben, als mede te ligter verspreid en van elk geweten mogten worden. In gelijker voege kon ook onder onze Volkeren, die de Marktdagen om de zeven dagen genomen hebben, deze naem Week voor een zeven-daegsche tijdverzameling in gebruik geraekt zijn; en waerschijnlijk heeft die week-rekening al voor het planten van het Kristen-geloof onder ons stand gegrepen gehad; want, hoewel Scaliger in zijne Emendat: Tempor: Libr: I. pag: 6, A, zegt, dat de Zevendaegsche telling onder al de Oostersche volkeren van de oudste geheugenis af, dog onder ons Europêers naeulijks na 't vesten van 't Kristendom, in gebruik geweest is, egter gedenkt Olaus Wormius in tegendeel daer Van in zijne Fasti Danici Libr: I. Cap: XV, onder 't Heidendom in Runische Oudheden; 't welk bevestigt word met het gene ik onlangs, uit het 37. Boek van den Historiefchrijver Dion Cassius (die omtrent 150 jaren na Augustus, onder de Keizers Adrianus en Antoninus geleeft heeft) vond aengetrokken, naemlijk dat de Grieken, die eerst de maenden in driemael tien dagen deelden, de zevendaegsche week-telling van de Egyptenaers geleert hebben, en dat ook dit gebruik onder de Romeinen ten zijnen tijde, toen 't Heidendom aldaer nog voogd was, mede is aengenomen geweest; gelijk het ook verder, tot onder de Duitschen en Noordelingen overgebragt is; en dat zelfs al een wijle tijds eer dan 't Kristendom daer doordrong, 't gene ik besluit uit de nog hedendaegsche Week-dags-namen (fingularum septimanae dierum nomina) die uit het Noordsch- en Duitsch-Heidensche Godendom of de Plane-ten ontleent zijn; want de Monniken, verre van zulke gebruiken en namen in te voeren of iets dat na 't Heidensche rook te begunstigen, zouden niet nagelaten hebben, zo ik vermoede, die uit te roeijen, by aldien ze dat gebruik niet reets te vast gewortelt hadden gevonden: welke namen (waer van we ook by 't Wortel deel DING in deze Proeve gesproken hebben) aldus waren en zijn; als het A-S, funnan-daeg / Kimbr: foldag en funnubag / by ons Zondag, dies Solis; de eerste Wet van het vieren van den Zondag voor een algemeenen rustdag door het gantsche Roomsche Rijk, stelt men Ao 321, door Keizer Constantyn de Groote gegeven te zijn, volgens L. 3. Cod: de Feriis, en A-S, Mouan-daeg / Kimbr: Maendag / by ons Maendag, dies Lunae; en A-S, Times-daeg / Kimbr; Tiis-dag / by ons Dingsdag, dies Martis; van, ons Ding, Kimbr: Tiis / Tisa of Disa, op het Krijgs- of Regts-geding ziende (als blijkt by ons Wortel-deel DING, in deze Pr:); en A-S,Wodnes-daeg / Kimbr: Onsdag en Midwike / by ons Woensdag, oul: Wodensdag, dies Mercurii; van Woden / Kimbr: Dodin en Odin / den oppersten der Noordsche Godheden, den God van Overwinning en Deugd, waer van breeder te zien is by ons Wortel-deel WOED, in de II. Pr:, En A-S, Thunres daeg / Thurs-daeg / Kimbr: Thorsdag / by ons Donderdag, komende 't Kimbr: van Thor / den God van Donder &c; en A-S, Frije daeg / Kimbr: Fredag / by ons Vrydag, dies Veneris; van Freja / Frigga / of Frigo / by sommigen voor een God, dog by de meesten voor een Godinne der Liefde en voor de Huisvrouwe van Woden gehouden; waer van we ook ge-

meld hebben by ons Wortel-deel VRYD, in deze I. Proeve; en A-S, Saeternes-daeg / Kimbr: Loverdag / by ons Zaturdag, dies Saturni; Olaus Wormius in sijne Fasti Dan: Cap: IV, leid dit Kimbrische af van Love / by ons waschen, vermits de dag en tijd van het badstoven en 't waschen in die Noorder Landen: dog ons Zaturdag schijnt my van Saturnus in naevolging van 't Latijhsche, tot vervullinge Van den zevenden dag, ontleent geweest te zijn; en, schoon men in 't Oudlersch † Seathar voor God en † Seatharda voor Goddelyk vind, egter vermoede ik daerom niet, dat desgelijks weleer by ons de naem van Sater eenen God zou beteekent hebben; zelf schijnt my toe, dat in dit Oud-Iersch de Latijnsche Saturnus daer mede gemeent is geweest, gelijk ook nog in 't Iersch Sathairin en Sathuirn (Såturninus); en Dia Sathuirn, (dies Saturni); te meer orh dat de Iersche Dia-lect en de Latijnsche beiden eer byzonderlijk met de AEolische overeenkomen, als breed genoeg blijkt in onze I. Bylage, by onze Aenmerkingen over de Proeven der Europische spraken, als mede by onze Uitbreiding over 't Worrel-deel WEEZ, in deze I. Proeve; welke gemeenschap tusschen de oude Ieren en Latynen een wettig vermoeden geeft, van dat zy ook beiden Saturnus als eenen God geëert hebben. Dog deze onze giffing wegens de naemrede van ons Week agte men slegts als op de leije gezet, tot dat men eene beter hebbe, hoewel de bygebragte overwegingen daerom hare waerde niet zullen ver liezen; ondertusschen zullen we van dit Week nog een andere giffing van ons inbrengen by het Wortel-deel WAEK, in de II. Proeve, daer 't verschil tusschen de e en o of u een gemaklijker uitlegging bekomt.

De Zaek- of Wortel-deelen.

WYL, in Wyle, velum sacrarum virginum; Wyle, momentum, spatium temporis; Wylen, † Wylent, † Wylents, praeteritus, defunctus, olim; Onderwylen, interim; Kortswyle, jocus, oblectamentum; en Bywylem, vicibus; † Wyling, vicissitudo; Wylen Verwylen, remorari manere, requiescere; zie daer van bij WELL, in de II. Proeve.

 

WYN, in Wynand, Winandus &c; Alewyn, Alowinus &c; Boudewyn Balduinus &c; en Wyn, vinum; &c zie daer van by VRYD, en by WINN, beiden in deze Pr.

 

WYP, in † Wyp, lax micans, fax; zie daer van by WEEV, in de Pr.

 

WYS, in Onderwys, instructio; Gewysde sententia; Wys, sapiens, prudens; & modus, ratio, forma, &c; zie by WYZ, in deze Pr.

Het Wortel-deel.

WYT, &c, in ons WYTEN, WEET, GEWETEN, II. CL: 1, adscribere, imputare; Ymand dank wyten, alicui imputare animo grato; en Verwyten, II. CL: 1, imputare, incalpare. Dog vans ons ander Zakelijk deel WEET, scio, en Geweten, notus, zie hier voor by WEET, in deze Pr.

Onder de Taelverwantten vind ik het volgende; als M-G, in-weitan / in wait (in Plur: inwitun / en in Sing: van 't Praet: subj: inwitau) / in Praet: Part: in-witans / II CL: 1, adorare, se prosternere; niet in Infin: inwitan / gelijk Junius in zijn Glossar: Gothicum by misslag gestelt heeft; want het Futurum, zo by 't M-G, als alle de andere Taelverwantten heeft altoos het zelfde Zakelijke of Wortel-deel in, als de Infinit:, en dus heeft men Luc: IV. 8. Goth theinana inweitais / Deum tuum adorabis; en ten andere zo verandert dit Praet: in Sing: in al en in Plur: in i / 't gene ook niet, dan by dezen van de II.CL: 1, op ei aenflaende, plaets heeft; en dus Matth: VIII. 2, en IX. 18; en Marc: V. 6, inwait ina / adorabat eum; en Marc: XV. 19, inwitun ina / adorabant eum. Nog heeft men in 't M-G, fra-weitan / fra wait (in Subj: fra-witau) / fra witans / II CL: 1, justitiam facere, vindicare, ulcisci alterius injustitiam, juvare; welk Woord men vind Luc: XV 3. daer eene Vrouwe word ingevoert, die eenen Godloozen Regter afvaerdiging van regt

afbid, zeggende Fraweit mik ana andastathia meinamma / vindica me ab adversario meo; ἐκδἱκησὀν με ἀπὀ τοῦ άντιδἰκου μου; alwaer hy vers 5, op antwoord fraweita tho / vindicabo vel juvabo illam; ἐκδικἠσω ἀυτἠν en, dat ook dit Verbum van de II. CL: 1, en Ongelijkvloeijend is, kan ik, schoon my andere voorbeelden ontbreken, uit den gemelden Imperativ: weten, dewijl ik 't alleenlijk aen de OngeLijkvloeijende Verba's in 't M-G eigen gevonden heb, van in den Sing: Imperat: geenen staert agter 't Wortel-deel te hebben; waer uit dan volgt, dat het tot dese II. CL: 1 behoort, vermits alleenlijk daer by de Ongelijkvloeijenden met ei zig laten vinden.

A-S, witan / wat (in Subj: wite) / witen en gewiten / III. CL: 1, increpare, culpare; en A-S, of-witan / III. CL: 1, revereri; en A-S, are witan / honorem exhibere; als mede A-S, gewitan / gewat / gewiten / III CL: 1, en I. CL: decidere; decedere, mori.

 

De gedaente dezer Verba's, na yders Dialect te rekenen, is wel zoo volledig overeen-komende, dat 'er omtrent hare gelijkstammigheid geene twijffeling overschiet; dog aengaenden den zin mag men met rede wel vragen, hoe 'er gemeenschap te vinden zy tusschen wyten, verwyten, aenbidden, regt doen of wreken, en ontvallen of sterven? Niettemin, schoon ze by uitstek duister is, heb ik 'er nog eene bedenking op, die de onmooglijkheid wegneemt, en alleen voor een beter vinding te wijken zal hebben, naemlijk deze ; dat men de eerste gemeene grondbeteekenis onderstelle geweest te zijn iet voorwerpen of nederwerpen, als wanneer ten eerste natuerlijk daer uit vloeijt de overdragtelijke zin van het M-G, inweitan / adorare, se prosternere; als zig nederwerpende voorover op de Asiatische en Oofter-Europische wijze van aenbidding; ten andere kan hier ook ligtelijk uit gesproten zijn onze zin van Wyten, adscribere, imputare; namelijk ymand iet toeschrijvende en voorwerpende, zo wel ten goede als ten quade; gelijk 't ook plaets heeft by ons Wyten, als ymand dank wyten, voor bedanken, dank weten; en ten andere den schuld op ymand wyten, voor den schuld op ymand werpen; dog alleenlijk ten quade strekt ons Verwyten, en 't A-S, witan / increpare, inculpare. Maerhet A-S, gewitan / decedere, decidere, mori, schijnt hier verder van te verschillen; egter, dunkt my, is het ook uit eene nedervalling ontleent, hoewel onder eene zinspelinge van zwakheid, vermits ook in 't A-S, gewitendlice / caducus, en gewettig en gewit-seoc / daemoniacus, als met een vallende ziekte behebt; gelijk men 't mede by Luc: IX. 12. (alwaer van 't vallen van den avond, of liever van 't bezwijken of nederdalen van het daglicht gesproken word) vind in 't A-S, tha gewat se doeg forth / dat is, toen begou de dag te dalen; zo dat de zin van decedere, mori het A-S, tot het bezwijken en neder-vallen behoort.

Nu schiet 'er alleen het gemelde M-G, fraweitan nog over, welks, zin, zo men 't voor helpen opneemt, vry nae aen ons Quyten gelijkt, waerom ik ook by ons Wortel-deel QUYT daer van gesproken heb; egter, als men ziet op het Grieksche ἐκδἱκειν, ulcisci, vindicare, waer van dit M-G, fra weitan een overzetfel is, zo schijnt, uit den zin van Verwyten of 't beschuldigen van onregt, alhier dit M-G woord overdragtelijk op den Griekschen trant, in den zin van wraek oeffenen genomen geweest te zijn, want het Grieksch is ook van het ongelyk afgeleid, naemlijk uit ἔκ, è & ex; en δἰκη justitia; en ἐκδἰκοϛ, injustus, & Subst: ultor; en ἐκδικἰα, ultio; en ἐκδἰκωϛ, injustè; en ἐκδἰκἐω, ulciscor, vindico; aldus krijgt dit M-G, fra-weitan weder gemeenschap met ons Verwyten, even als wreken met de beschuldiging van onregt, dat ook in 't Grieksch flegts in overdragt verschilt; en zoo zullen we ook straks etlijke voorname takken van dezen stam, in 't F-TH en A-S, in den zin van straffen hier by vertoonen. Ondertusschen verdient het zijne opmerking, dat het wraek plegen en het onregt doen hier als egte kinderen van een zelfde geboorte komen: en de ervarentheid in de Zedekunde heeft ook altijd geleert, dat men niet ligtelijk de maete van Regtvaerdigheid zal vinden by ymand die zelf zijn ontfangene ongelijk wreken wil; waerom ook by alle geregelde volkeren de wraek-oerffening aen den onderdaen verboden is, en opgedragen aen de Overheid en Regters als onpartijdigen, of liever, volgens de befchryving

van den H. Paulus, als Magten van wegen Gode, dien eigentlijk de wrake toekomt, daer toe gestelt. Maer, ô alderheiligste Krillelijke Wetten, die, om 't quaed tot in den grond toe uit te roeijen, ons leeren onzen vijand, in steê van te wreken, met goed te doen en goed toe te wenschen, te over-winnen.

 

Maer laet ons nu tot de Afleidinge der takken overgaen, en, die van byzonderen zin zijn, gescheiden houden, of we in de giffing van gelijkstammigheid mogten misgetast hebben.

In den zin van nederdalen of nedervallen, vertoonen zig het F-TH, zi helli-wizzi / descensus ad inferos; 't welk gevonden word by de Cateches: Theotisca door Hr. Eccard uitgegeven p: 71. en A-S, gewitenesse en gewitednesse / decessus; en gewitend / gewitendlice / caducus; en gewittig / gewit-seoc / daemoniacus; reeds hier voor al aengeroert.

En in de beteekenis van het M-G, in-weitan / adorare, en 't A-S, are witan / honorem exhibere, kan uit een Zakelijk deel van 't M-G, Praeter: Subj: ontleent zijn het M-G, witan / I. CL: 2, revereri, observare; en, onder een eerbiedig aenzien, uit het Praes: met ei / het M-G, fair-weitian / I. CL: 1, injicere oculos; en uit het Praet: het A-S, watu / amita; als eene geëerde, of die men met eerbied aenzien moet.

Maer in den zin van Verwyten, beschuldigen, uit het Wortel-deel van 't Praes: ons † Wyte, f: Verwyt, n: AL: itwiz / A-S, ed-wit en wite / inculpatio, incusatio, opprobrium; waer van ook het M-G, id-weitjan / I. CL: 1, en A-S, id-witan / I. CL: expro brare; en F-TH, it-wizzon / iti-wizzon / I. CL: exprobrare, ejicere; en tot het Praet: is, by eene inkortinge van E, ook hier toe, als mede tot den volgenden zin van straffen, of ook wel tot het bovengemelde eerbiedig gade slaen (in 't M-G witan / I. CL: 2,) betreklijk, ons Wét, f: lex; enz: vermits vereischende een eerbiedig oppassen, alzoo ze strekt tot eene beschuldiging en straffe over 't wanbedrijf; gelijk ook Kimbr: vijte / N, peccatum contra teges contubernii; en het Sax: withe / Geld: Wétte, Gewétte, mulcta secundum Leges denunciata; en † Wétten, I. CL: mulctare; hoewel dit woord Wét met goed regt, mede van ons Weten, om het afkondigen en doen weten, kan ontleent geweest zijn; gelijk we daer van by ons Wortel-deel WEET, in deze Proeve breeder vermeld hebben.

Dog tot den zin van straffen uit de beschuldiging by overdragt gevloeijt, behoort uit het Praes: ons † Wyte, en uit het Praet het gemelde Geld: Wette, f: mulcta, unde vulgò Wita; en het A-S, wite / Magistratus; als Heeren van de Wet, en Magthebbers van de straffe; als mede het A-S, wite / AL: wizzi / poena, poenas; en A-S, wite-hus / suppliciorum domus; en A-S, witgyna bearn / excussorum filii; waer van weder het F-TH, wizinon / giwizinon / I. CL: torquere, cruciare; en AL: gi-hwizzinot / cruciatus; en A-S, gewitnian / I. CL: punire, percutere; en uit het Praet: het gemelde † Wetten, I. CL: mulctare.

Van een ander WYT, in Wyting, zie by WEET, in deze Pr.

Het Zakelijke Deel.

WYV, in † Wyve, uxor, foemina; † Wyven, uxorem ducere; en Verwyven, mulierari; & nimis appetere foeminam; zie daer van by WEEV, in deze Pr.

De Wortel-deelen.

WYZ of WYS &c, in ons WYZEN, in Praet: WEES (oul: in Sing: † WÉÉS, in Subj: WEZE), in Praet: Part: GEWEZEN, II. CL: 1, indicare, monstrare; & tr: olim judicare; en Bewyzen, II. CL: 1, demonstare, probare; en Onderwyzen, II. CL: 1, docere, inftruere; en Verwyzen, II. CL: I, damnare, & condemnare; en Uit-wyzen, II. CL: 1, demonstrare, significare exactè; & enunciare sententiam; enz.

H-D, weisen / wiesc / gewiezen / II.CL: 1, ostendere; beweizen en erwiesen / II. CL: 1, probare. Dog Ysl: vysade / monstravit; I.CL: zie Arngr: Jonas Specim: Island: Histor: p: 65. In 't A-S heeft men ook wisan en wisian / docere, monere; maer of dit eerste Ongelijk-vloeijend, als die van de III. CL: 1, in de

A-S, schriften zig vertoont, vind ik onder mijne notulen niet, hoewel ik voor't naeste zulks gissen zou dog dat het laetste wisian / als van de I. CL: zy, blijkt uit de terminatie ian.

 

Tot het Wortel-deel van 't Praesens ons Wys, H-D, weisz / Sax: wise / A-S, wis / wise / Ysl: vys / sapiens, prudens, cautus, catus, consultus; als in staet zijnde om anderen aen te wijzen wat men doen moet, en A-S, wisa / rector; en Kimbr: vissa / F, admonitio; en ons Onderwys, n: instructio; waer van verder het F-TH, wisan / I. CL: monstrare; het gemelde Ysl: vysade / monstravit, en 't A-S, wisian / I. CL: docere, monere; en A-S, wissian / I. CL: regere; en ons † Wyzen, I. CL: judicare, judicium, ferre, decernere; waer van nog in gebruik is ons woord Gewysbe, n: fententia, res judicata. Voorts ons Wyze, Wys, f: en † Gewyze, n: A-S, wisa / F, F-TH, wisu / wisa / F. H-D, weise / F, Angl: guyse / modus, mos; res, ratio, forma ritus solennitas; unde Hisp: en Ital guiaa, en Gall: guise; en ons Dér- of Dier-wyze, tali modo; en 't postpositivum - Wys, -Wyzig, -Ge-wyze, instar, -formis; en ons Wysmaken, doctum facere; en Iet wys maken, persuadere rem aliquam; en Wyze vróuw mulier sapiens; & tr: obstetrix; en Wyzer, m: monstrator; index & digitus index, & index horologii; & olim judex; en Wys-géér, philofophus.

 

Maer met de gedaente van het oude Praet: Wéés komt overeen ons Wéés, Weeze, Wéés-kind, Weezeling, H-D, weisle / wäise en wäisling / Saxon: weyse / pupillus, orphanus; en Wéés-huis n: orphanotrophium; zijnde mooglijk uit dezen stam ontleent, vermits ze, om de minderjarigheid of om 't gebrek van verstand, onder Voogden staen, ende onderwijzing, of een wijzer bestier nog noodig hebben, of anders, vermits van regts wegen, of by de uiterste wille van de Ouders, aen het opzicht van Voogden toegewezen; en, zinspelende op de ouderloosheid der Weezen, mede hier toe ons † Verweezen, I. CL: orbare; en Verwéést, orbatus parentibus; enz.

Het Zakelijke Deel.

WIK, in Wik-boone, lupinus; Wikke, vitia; libratio, involutio, & ponderis super manus examinatio; Wikken, pondus manibus examinare; & animo perpendere; Wikkelen, motitare, volvere; Inwikkelen, involvere; en Wikker, ponderator; & tr: augur; enz. zie by WEEG, in deze Pr.

Het Wortel-deel.

WIL, &c, in ons WILLEN (oul: ook † WÓLLEN), in Praet: WOUDE, contr: WOU, en WILDE (oul: † WOLDE), in Praet: Part: GEWILT. Onreg: No. 7. en ook I CL: velle, cupere; en in de 3 pers: van 't Praes: Ind: Hy wil, niet hy Wilt.

M-G, wiljan / velle; in Praet: wilda / VI. CL: No. 7. F-TH, willan / AL: willan in Praet: wolda en wolta / VI. CL: Ne. 2. en her will / vult; dog ook F-TH, wollan / I. CL: velle. A-S, willan / in Praet: wolda / V. CL: of Onreg: No. 4, velle; en ic en he wylle / volo & vult. H-D, wollen / wolte / gewolt (ook wel in Praet: Part: wollen / volgens Schotel: en Bôdiker) in 't Praes: ich en er will / Onreg: No. 23. velle. Ysl: vilia / velle; in Praet: villde / volui; in 't Praes: Ind: eg vil / volo; en han vill / vult; zie by de Ysl: hulpwoorden in 't XXXV. Hoofdd. van onze Rangschikking der Verba. En in 't Land-Friesch wollen / woe / wollen / velle.

Ondertusschen vertoonen zig het Latijnsche Volo (Graec: βουλομαί) en 't perf: Volui, in Infin: Velle, zeer gelijkvormig aen ons † Wóllen en Willen, en zijn, mijnes agtens, voor gelijkstammig te rekenen van de oudste tijden af; zelfs ook het Grieksche Θελειν, velle, als men 't overbrengt in de AEolische Dialect, die Θ veel al in φ of β verwisfelde; waer in de Latijnen, van wegen de zeer voorname volkplanting der AEolische Grieken in Italien, haer opvolgen.

 

Uit het Wortel-deel met I, onsv Wille, m: en f: M-G, wilja / M. F-TH, willo /

willa / M. AL: wili en willeo / A-S, willa / M. H-D, will / M. en Ysl: villd. F. voluntas; en ons Één-williq, F-TH, einwillig / obstinatus; en Wille-keure, f: edictum; & òlim Arbitrium, electio libera, & consensus; waer van ons Willekeuren, I. CL: consentire; suffragari; & edicere; en † Verwillekeuren, I. CL: arbitrio permittere; sponsionem agere; verder ons Postpositivum Wille, gratia; en Willig, Gewillig, voluntarius, lubens; waer van ons Inwilligen, I. CL: en Verwilligen, I. CL: consentire, ratum habere; en ons † Willigen, † Verwilligen, † Gewilligen, I. CL: voluntarium facilemque reddere; en Willigen, I. CL: in pretium augeri, & magis desiderari; en 't A-S, wilnian / I. CL: desiderare; en Willens en Wetens of Al willens, volens scìensque. Maer ook heeft men de E in plaets van de I gebruikt, gelijk als AL: ni welle / nolit; ni wellentiu / nolentes; zie Gloss: Keronis by Goldastus in zijne Rerum Allamannic: Script:; waer op dan mede past ons woordtje Wél, M-G, walla / AL: wela / wel / well / benè, optimè; als eene volkomene toestemming van onze keure of wil; en † Verwellen, † Verwelen, I. CL: eligere; als 't nemende na zijn zin of wil; en, als ymand geroepen word, antwoord men dikwils met een vraegtoon, Wél? quid vis? voor wat wilt gy? daerenboven bedient men zig, in een voorbereidend toestaen, dog dat van eenige zwarigheid of onderscheiding staet gevolgt te worden, van het woordtje Wel, benè quidem; als wanneer dit geen nadruk ontfangt, en de scherpe é daer door in een zagte E verandert, als 'T is wel zoo, dog, est quidem ita, sed; dog de scharpe é laet zig weder hooren, by ons Hoewél, quamvis; en Wél-aen, age, sodes; en ons Wél-kom, ook † Wil-kom, A-S, wilcuma / Angl: welcome / adventu grato, Gall: bien-venu; waer van ons Verwélkommen, I. CL: A-S, wilcumian / I. CL: adventum gratulari; en Wél-lust, m: voluptas. Desgelijks vertoonen zig ook met é en EE, ons † Wélde, nu Weelde, voluptas; en Welig en † Wéldig, facilis, opulentus, opimus, & petulans; en Weelderig, opimus; petulans lascivus; en daer van Verweeldigen, Verweeldrigen, I. CL: lascivire. A-S, wela / felicitas; waelethi / dives; welan / opes; welig / opimus; en daer van 't A-S, weligan / I. CL: locupletare; dog dezen konnen met gelijk regt by het Wortel-deel WEEL, in de II. Proeve geschikt worden.

 

Met O, vertoont zig het F-TH wolne / age, sodes; even als met E ons gemelde Wélaen.

 

En met den uitgang D zoude ook hier toe betrekkelijk schijnen ons Wild, A-S, wild / H-D, wild / Angl: wild / ferus, effrenus, silvestris; als of het zag op de woeste driften van den wil zonder 't bestier van de rede, gelijk de dierlijke hertstogten; en met O, ons † Wold of Wóud, sylva; al waer het wilde vee zig onthoud: alleenlijk heb ik hier nog tegen, dat de terminatie D beter tot een Subst: als een Adject: behoort, en dat onder de Oudheid nog twee andre stammen zig vertoonen, die geen minder regt daer op schijnen te hebben, waerom we 't zelve plaetsen zullen by ons WELD, en WELL, beiden in de II. Proeve.

Van een ander WIL, in Willig, salix, en Wille, malleus major fabri ferrarii, zie by WELL, in de II. Pr.

Het Zakelijke deel.

WILD, ferus &c; zie daer van bij WIL, in deze Pr: en by WELD en WELL, in de II. Proeve.

Het Wortel-deel.

WIND, &c, in ons WINDEN (voormaels ook † WENDEN), WOND (ook oul: † WAND), GEWONDEN, II. CL: 5, volvere, torquere; versare, vertere; & falciis involvere, glomerare, & trochlea sustollere; unde Gall: Guinder; en Op-winden, II. CL: 5, glomerare, sustollere; en ònder-winden, II. CL: 5, implicare, involvere; innectere; alwaer 't Voorzetsel afscheidelijk komt, en gevolglijk met den hoofd-accent voorzien, en in Praet: Part: GE, agter zig,

als ònder-gewonden, implicatus, innexus; dog overdragtelijk, met het Voorzetsel onafscheidelijk, en den hoofdklem op Wind, komt Zig onderwinden, II. CL: 5, se immiscere alicui rei, negotio; & vendicare, sibi assumere; in Praet: Part: Onderwònden; verder ons † Bewinden, II. CL: 5, bedienen, administrare, tractare; komende overdragtelijk van ons Bewinden, II. CL: 5, en † Verwinden, II. CL: 5, involvere, implicare, intricare; enz.

M-G, windan / wand (in Subj: wundau) / wundans / II. CL: 2, volvere, implicare. F-TH, windan (en wintan / giwintan) / wand (in Subj: wundi) / giwundan / II. CL: 3, volvere, convertere; en biwintan / II. CL: 3, convolvere; en sich undarwindan / II. CL: 3, se involvere, se ingerere. A-S windan en wyndan / wand (in Subj: wunde) / wunden / II. CL: 2, plectere, torquere, vertere. Angl: to wind / wound / mound / item. H-D, winden / wand (in Subj: wünde) / gewunden / III. CL: 1, torquere, vincire; en uit de verloopene VI. CL: het H-D, wenden / wandte en wendete / gewandt en gewendet / vertere. Ysl: vinda / in Praet: vatt (Euphon: voor vand) / en volgens de anderen van die Classis in Praet: Part: vundenn / II. CL: 3, glomerare. Land-Fries winden / wuwn / wuwne / volvere, torquere.

 

Spruitelingen van het Wortel-deel met I, of oul: ook met é, zijn ons Winde, f: H-D, winde / F. convolvulus, helxine; als windende zig om de takken, stammen, en struiken; en 't Ysl: vindut / curvus; en H-D, wende /F. conversio; ora, extremitas, finis; en ons † Wénde, † Wéndte, f: versatio, volutio; en † Wéndig, † Wéndelyk, versatilis; en In-wéndig, internus; en Uit-wéndig, externus, extrinsecus; & exteriore ornatu se venditans, luxuriosus, amplus, superbus; en Sax: en Geld: Uitwéndig, by Ons, van buiten, memoriter; waer van verder ons hedendaegsche Wénden, I. CL: A-S, wendan / I. CL: F-TH, wendan / I. CL: H-D, wenden / I. CL: Ysl: venda / I. CL: vertere, invertere; en F-TH, wentan / giwentan / I. CL: of ook uit het Praet: met a / giwantan / I. CL: convertere; en F-TH, widar-wenten / I. CL: avertere; waer toe mede ons Wending, f: A-S, wending / permutatio, commutatio, versio, & inflexio; en Gewéndt-bróód, n: Lovan: Gewonden bróód, panis .ovis maceratus, panis dulciarius; als in 't eijer-beslag gewentelt, en dan in de panne gebakken; en Gewendte des akkers, porca in agro; als 't gene door den ploeg is omewentelt; en Sax: † Gewéndte, † Gewénde, morgen lands, fundus sexaginta decempedum; als bequaemlijk in eenen dag kunnende omgeploegt worden: en Voorwinden, I. CL: praetendere, praetexere; en Wénder, Winder, anas mas; als een afwender en beschermer voor 't leed, terwijl 't wijfje zit te broeijen, behalven dat ook ganzen en endvogels gewoon zijn te quaek-roepen, als 'er vreemde menschen of beesten omtrent haer verblijf komen: hoewel ook deze naem, voor zo ver hy het manlijke alleen aenduid, tot omen stamboom WINN, in deze Pr: betreklijk schijnt, waerom we ook aldaer van 't zelve spreken zullen. Wijders agter Wind, Wénde, en Wéndte, den uitgang EL of SEL gevoegt hebbende, bekomt men daer uit ons Windel, trochlea; en Windel, f: Wéndel, f: Windsel, n: H-D, windel / F. fascia, involucrum; waer van ons Windelen, I. CL: H-D, windein / I. CL: fasciis involvera; en † Windtelen, nu Wéndtelen, Euphon: Wéntelen, I. CL: circumvolvere, volutare; waer toe mede het A-S, windel / windil / sporta, canistrum; en windonge / vimina; om het draeijen der tienen by 't vlegten der korven en manden, even als by 't gemelde H-D, winden / III. CL: 1, vincire; en met K of Q voorop, ons Kwéndel of Quéndel, wilde thym, H D, quendel / serpillum; om 't kronkelig groeijen, hoewel ook dit laetste tot ons QUYN betreklijk schijnt. Voorts ons Wéndel- of Wéndtel-trap, m: by anderen ook Wendelstéén, Wéndel- en Windel-graed, en Flandr: Wéndel- en Windel-steeger, scalae coehlides, in gyrum scansiles; en Wéndyzer, n: cratenterium, ferrum in quo veru vertitur; en wederom met I, ons † Winde, nu Wind-asse, f: nu Euphon: Windaes, n: Angl: windl-affe / trochlea, rechemus; waer mede men iets opwind; en Wind-aesboge, arcubalista, catapulta, arcus qui troch-

lea tenditur; en Wind-aes-voet, chelonia; de posten van een Windaes of kraenwinde, en Winde-bóom, Windelbóóm, m: Windel-stange, f: en Winde-stangel, m: vectis trochleae; en Windel-stók, Garenwinde, girgillus; en Wind-bóóm, ergata; en Windbóóm, Wendelbóóm, liciatorium; als mede, ziende op de beteekenis van het gemelde Bewinden, involvere; & olim administrare; ons Bewind, n: en Onderwind, n: administratio; & olim involucrum; waer toe ons Bewind hébben, curare, administrare; en de naem van Bewind-hébber, m: curator, administrator, welken men thans als een agtbaren titel aen de Opperste bestierders van de wijdvermaerde Oost- en West-Indische Maetschappye geeft: en ons Onderwinder, administrator ultroneus.

Ook schijnt uit dezen tak ontleent te konnen zijn ons Wind, m: M-G, winds / M. F-TH, wind / M. A-S, wind / M, Angl: wind / Ysl: vindur / M, H-D, wind / M. ventus, aëris fluxus, circumvolutio, & flatus, Gall: vent, Ital: en Hisp: vento; als zinspelende op de ongestadigheid der winden, nu uit dezen dan uit dien hoek blazende, waerom ook de uiterste onstandvastigheid by den Wind vergeleken word; daerenboven past hier op de natuerkundige rede, vermits zonder wenteling der lugtdeelen geene wind-dryving geschied; egter hebben we van dit woord mede iets vermeld by ons Wortel-deel WAEY, in deze Proeve Ondertusschen is van Wind gesproten ons † Winden, I. CL: A-S, windwjan / I. CL: 1, ventilare, flare, spirare; en 't M-G, winthiskaura / ventilabrum; om door 't opschudden in den wind het kaf van het beste af te scheiden; en M-G, dis-winthjan / I. CL: 1, dispergere, comminuere; gelijk als men iet door den wind verstrooit en verijdelt. Wijders overdragtelijk ook ons Wind, Windhond, m: canis venaticus: om zijn uitstekende snelheid by den wind vergeleken; en Wind-licht, n: fax, taeda; vermits de toortsen uit een brandstoffe bestaen, die door den wind niet uitgeblazen word, gelijk wel een kaerse of lamplicht: en Windvang, m: spiritalis machina fodinae; om in de Mijnen gestadig frisse lucht te krijgen, en de quade dampen te lozen; en Windvang, m: obstaculum venti; om den wind af te keeren.

 

Ten opzigte van den zin zou men ook hier uit ontleent konnen agten het M-G, wintrus / M, en A-S, winter / M, en Ysl: vetur / M, annus, & hyems; dus Luc: II. 37, heeft men in 't Ysl: fiora Detur um aatraedt / quatuor annos & octoginta; dog in 't M-G, jece ahtautehund jah fidwor / annos octoginta & quatuor; en in 't A-S, feower and hund-eahtatig geara / quatuor & octoginta annos; en wederom Luc: II. 42. in 't M-G, twalib wintrus / A-S, twelf wintre / dog Ysl: tolff aara / duodecim annorum; zo dat jaer en winter by elk in den zelfden zin gebruikt worden; en verder ons Winter, m: F-TH, en AL: wintar / winter / M. H-D, winter / M, Angl: wynter / Dan: vinter / Kimbr: vetr / hyems; en Ysl: thad vetrar / I. CL: hyemescit; want het zy men dit woord in den ouden zin neme, voor een jaer-tyd, gelijk de Oud-Duitschen en Noordelingen hare jaren by de Winters rekenden, of na de hedendaegsche beteekenis, voor het koude saisoen, zo word 'er in beiden eene voorname tyd-keering of ommegang aengewezen: dog de uitlegging van sommigen, die op 't windige weder deze naemrede duiden, voldoet niet aen de ondervinding, dewijl in deze Landen, daer die naem in zwang gaet, het windige Saisoen eigentlijk in Herfst en Voorjaer is, en het 's Winters, by gewoone Vorst-tijd, doorgaends niet meerder waeijt dan des Zomers, verre van meerder dan by de Herfst en Voorjaer. Maer 't gene my egter nog in vermoeden houd, dat ook zelf deze stam WIND den oorspronk van dit woord niet waerlijk vervat, is dit, dat men hier by allen de T, in plaetse van D vind, het welk, zo 't al als eene AL: of H-D, Dialect-verandering, en deswegen ook by Ons, mogte ingeschikt worden, egter niet wel verschooning heeft by 't M-G, A-S, en Kimbrisch. Ondertusschen verdient het zijne opmerking, hoe ons énter, énter-dier, hornus, als een eenjarig beest, behoorende is tot de Land-Friesche Dialect, welke inter zeit voor ien-winter / of eenjarig; en twinter voor twi-winter of tweejarig, en trinter voor tri-winter of

driejarig, volgens 't Glossar: Gothic: van Junius.

 

Wijders, met de voorwerping van S of Z, (volgens onze Grondsl: I. Verhand: §. XXIX, en XXXI.) vertoont zig mede ons Zwindel, Zwindeling, vertigo; A-S, wendend / vertigo; waer van ons Zwindelen, I. CL: vertigine laborare; gelijk mede op de snelle beweging van 't omgieren of op de sterke drift van den wind past ons † Zwinde, vehemens; en Gezwind, celer, cito; en M-G, swinths / validus, fortis; waer van 't M-G, swinthnon / I. CL: 3, confortari; en, op de groote samenrotting van volk by Jaermarkten en Hoogtijden, draeijende en zwierende onder-een als bijën in de korf, ons Zwindig vólk, populus fraequens & copiosus; als eene menigte welks gewoel ymand de oogen kan doen zwindelen; dog van een ander ZWIND, zie by onze volgende II. Proeve.

 

Dog, belangende de takken uit het Praeter: met A, hier toe hebben we (behalven de reedsgemelde Praeter: met a / by 't H-D, wenden / wandte / gewandt / VI. CL: en 't F-TH, of AL: giwantan / I. CL: convertere) niet alleen het M-G, wandjan / gawandjan / I. CL: 1, vertere, mutari, & restituere; en us-wandjan / I. CL: 1, averti, avertere se; Zweedsch wända / vertere, & versare; maer ook ons Dag-wand, m: modius agri; versus; id quod uno die arari aut verti potest; en Wandel, † Wander, m: H-D, wandel / M, ambulatio, conversatio; waer van ons Wandelen, en † Wanderen, I. CL: H-D, wanderen en wandelen / I. CL: ambulare, huc & illuc se convertere recreandi gratia, unde Ital: andare; en A-S, wandrian / I. CL: Angl: wander / vagari, discurrere, errare; en ons † Wandelen, I. CL: mutare; en 't A-S, wandlung / mutabilitas; en ons Verwandelen, I. CL: deamlulare; demutare, transfigurari. Nog ook A-S, wand en wonde / talpa; alzoo de mol de aerde omkeert en opwerpt met zijn muil, waerom hy ook in 't H-D, maulwerff / en Sax: en Geld: Wind-wórp, en Wind-worm heet: en, in den zin van 't H-D, winden / vincire; het Angl: wand / Ysl: vondur / virga, vimen; even gelijk het voorgemelde A-S, windonge / vimina. Daerenboven ons Wand, m: en f: H-D, wand / F, paries, lutamentum; welke naem, schoon hy thans, sedert het maken van zware gebouwen, ook aen steene mueren of haer bestrijksel is overgedragen, egter, zo 't my toeschijnt, eigentlijk voegt en zinnespeelt op den ouden toestel van de stulp-wanden by der Voorvaderen eenvoudigen tijd, bestaende slegts uit gevlogten en gedraeijt tienwerk, dat met kleij wierd gevult en aengestreken; waerom ook, vermits in dat tien-werk of ander hout-beschot de weeg-luizen, zo ze 'er zijn, gaerne schuil houden, hier van de naem komt van Wand-luize, H-D, wantze / wantzke / wand-laus en wentel / cimex; welk laetste om zijne gedaente, deze naemreden bevestigt, te meer om dat dit ongedierte niet zo zeer in steenen mueren nestelt; en Wandluiskruid. n: xyris, iris silvestris, spatula foetida; wiens bladen, zo ze gekneust en tusschen de vingers gewreven worden, een stank van zig geven, even als de gekneusde weegluizen: en Wand-schót, wagenschot, materiaria incrustatio ex ligno; waer van Wandschotten, I. CL: Angl: wanscotte / vestire parietes tabulis. Desgelijks word ook het touwwerk en spansel van de schepen, by ons het Wand, n: of Schip-gewand, n: (armamenta navis) genaemt, 't zy om de vlegting en binding, of, om dat het los zijnde, in een gerolt word: als mede in 't H-D, wande / Geldr: Wand, rete, cassis, plaga, indago, series plagarum saltus cingentium & feras includentium; en van 't H-D, wand / paries, komt het H-D, † wanden / I. CL: parietem tangere, vicinum esse; an-wanden / I. CL: adhaerere parieti, conterminum esse; waer van 't H-D, verwandet / verwant / by ons mede Verwandt, junctus, vicinus, affines; en ons Verwandschap, f: affinitas; met gelijke overdragt van Wand ontleent, als het Latijnsche affines, van ad en fines. Wijders kan ook ons † Wand, † Gewand, velum, pannus, & vestis, tot het oprollen betrokken worden; of anders tot het omslaen en ombinden der kleederen als van ouds, gelijk ook ons Gewaed, dat het zelfde beteekent, tot een even gelijken zin behoort, (zie daer van bij WEED, in de II. Pr:) en daer van het † Wand-scheeren,

droogscheeren, tondere & praeparare pannum; en † Wand-snyder, kleermaker, sartor; en † Wand-borstel, kleêr-borstel, muscarium setaceum; en † Neder-gewande, nu broek, bracha, subligar, perizoma; en mooglijk ook Wandte, Wante, f: chyrotheca, manica, unde vulgò Ganta; als eene omkleeding om de handen, of als van kleedstoffe gemaekt; waer van transl: Wante, duelli tessera; vermits men by het uitdagen in duel gewoon is zijn party een handschoen aen te bieden of toe te zenden: en ons Ingewand, n: intestinum, kan zien op de vlegting, omringing, beslotenheid en inwending te gelijk, behalven dat men van 't gedarmte snaren en windsels maekt.

 

Tot het Praeter: met O, of hare gelijkwaerdige U, het gemelde A-S, wonde / talpa; vermits het omkeeren en wentel-wroeten in de aerde; en A-S, wonde-weorpe / grumulus talparius; benevens het gedachte Ysl: vondur / virga, vimen, in den zin van 't H-D, winden / vincire. Gelijk ook met het Praeter: Subj: overeenkomt het A-S, wund / by ons Wonde, Wond, f: M-G, wund en wond / AL: wünta / wund / H-D, wonde / wunde / F. Angl: wound / Kimbr: untha / vuluus, ulcus; als ziende voornaementlijk op zulke quetsingen, die ter genezinge met windsels omwonden worden; en A-S, wundela / vulnera, ulcera; en Wond-kruid, n: solidago; symphitum; & crassula major; als heilzame kruiden tot genezinge der wonden; en M-G, wundufnja / plaga; zijnde ondertusschen van Wond gekomen ons Wonden, Verwonden, I. CL: M-G, gawondon / I. CL: 3, A-S, wundian / I. CL: H-D, wunden / I. CL: vulnerare, inferre vulnus vel plagam. Maer dit Zakelijke deel laet zig ook vinden in ons Wonder, n: H-D, wunder / N, A-S, wondor / wunder en wundad voor wunddad / en Angl: wonder / mirum, res mira; ostentum, miraculum; en Wonder-wérk, miraculum; en Wonder-teeken, prodigium, portentum; Wonder-reden, Wonderspreuke, paradoxum; en 't Adject: Wonder, Ysl: undarlegur / mirus; als 't gene anders voorkomt of een anderen uitslag en wending of keer genomen heeft dan men verwagtte; of andersints als 't gene welker middel-oorzaek bedekt of voor ons verstand bewonden is; of insgelijks zou ook in 't eerste de zin wel kunnen gezien hebben of op de wonderen der Noordsche en Oud-Duitsche Krijgshelden, die hoog geacht wierden, en afgemeten na de menigvuldige wonden den vyand toegebragt, of anders op de Goddelijke plagen en straffen, gelijk by Pharao's tijden als of het zinspeelde op het voorgemelde Wond, vulnus, plaga; waer mede eenigsints overeenkomt het A-S, wondaeda voor wonddaeda / flagitia; gelijk ook Festus van 't Latijnsche Miracula getuigt, quae nunc digna admiratione dicimus, antiqui in rebus turpibus utebantur, zie Author: Lingu: Lat: p: 320. En, zoo deze gissinge wel is, zou ons Wonder naemaels moeten gepast zijn geweest, zo wel by 't fraeije als 't ongevallige, op alles dat onen geest heel onverwagt en vreemd of onbevattelijk te voren komt: hier van nu wederom ons Wonder-bóóm, H-D, wunderbaum Sax: wunderbom / ricinus; als welke plant dit wonderlijks heeft dat hare bladen, die 't veerst van den wortel afzijn, de grootste zijn, terwijl andere planten het tegendeel hebben; daerenboven zijn 'er die wanen, dat van zulk eene plante de wonderboom voor Jonas den Propheet wel eer opgeschoten zy geweest. Voorts het Verbum Wonderen, Zig verwonderen, I. CL: H-D, wundern / verwundern / I. CL: F-TH, wunderan / wunderon / en wuntaron / wontoron / I. CL: A-S, wundrian / wundrigean / I. CL: en Ysl: undra / I. CL: en Zweedsch, förundra / mirari, admirari; en A-S, wundran / I. CL: mirificare. Dog voor de benaming van de Wonderdaden, die ons in de Heilige boeken beschreven worden, als blijken van Godes hand, en tot bevestiging van zijn Woord, overmits zy alle mogentheid van eenig schepsel, en 't algemeene beloop en de streekhoude kragten der geschapene natuer te boven gaen, gebruikt men thans veeltijds het bastertwoord Mirakulen, waer door die Heilige wonderdaden van andere menschelijke bedryven, die eenige verwondering verkrijgen of verdienen, eenigermate onderscheiden worden.

Het Zakelijke deel.

WINK, in Wink, natus; Winken, nuere; en Winkel, angulus; & taberna mercium; en Winkel-haek, norma, regula rectangularis; en Winkel-tanden, dentes angulares, intimi, genuini; zie daer van by 't volgende ZWENK, in deze Proeve.

Het Wortel-deel.

WINN, &c, in ons WINNEN, WON (ook oul: in Singul: † WAN), GEWONNEN, II. CL: 5, mereri, proficere; rem facere; acquirere; De kóst winnen, II. CL: 5, victum quaeritare; † Winnen, † Landwinnen, II. CL: 5, colere agrum; Winnen, Gewinnen, lucrari; òver-winnen, lucrari ultra pensum; Kinderen gewinnen of òver-winnen, II. CL: 5, suscipere, procreare, libros; en Winnen, Verwinnen, Overwìnnen, II. CL: 5, vincere, superare; het eerste òver is afscheidelijk, en krijgt een hoofd-accent, en GE in Praet: Part: agter zig, als òver-gewonnen, procuratus, & lucratus; dog het laetste Over komt in dit alles anders, als Overwònnen, victus; en het laetste, namelijk het Overwìnnen, onderstelt altijd een strijd, en het te boven komen van dien strijd; dog het eerste namelijk òver-winnen, ziet op geen strijd, maer op een bezigheid van arbeid, of koopmanschap, of op een teelt, en verder op het overschot van gewin daer uit spruitende.

M-G, winnan / wan (in Subj: wunnau) / wunnans / II. CL: 1, pati, tolerare, dolere. F-TH, winnan / wan (in Subj: wunni) / giwunnan / II. CL: 3, certare, vincere; en gewinnan / verwinnan / ubarwinnan / II. CL: 3, certare, vincere; en AL: ca-winnan / II. CL: 3, consequi, assequi; en ar-winnan / II. CL: 3, lucrari. A-S, winnan / wan (in Subj: wunne) / wunnen / gewunnen / II. CL: 2, laborare, colere agrum; & pugnare; & vincere; en Angl: to winn / wan / wonne / lucrari. H-D, winnen en winden / wan (in Subj: wünne) / gewonnen / III. CL: 1, vincere; gewinnen / III. CL: 1, lucrari; en uberwinden / III. CL: 1, victoriam reportare. Ysl: vinna / vann / en, volgens de anderen van die Class: in Praet: Part: vurmenn / II. CL: 3, laborare. En Dan: vinde / vincere; acquirere, lucrari; en in 't Land-Friesch wirmen / woe / worme lucrari, & vincere.

De zin van dezen is in eenigen opzigte al vry verscheiden; dog voor de eerste grond-beteekenis zou ik houden het landwinnen en bewerken van akkers en hoeven, als in 't A-S, en oul: by Ons; en daer uit, als ziende op de moeite by den Landbouw verzelt, en op de tegenstribbelingen van weêr en wind, onkruid, en ongedierte, de zin van 't naerstig en moeilijk stooven, en 't stryden, als by 't M-G, F-TH, en A-S; ten derde, van wegen de vrugten van werk en naerstigheid, het Gewinnen, lucrari; als by 't AL: Angl: H-D, Ysl: Deensch, L-Fr: en Ons; en verder, opzigt hebbende op het te boven komen van alle moeijlijkheid, het Overwinnen, vincère, superare, als by 't F-TH, A-S, H-D, en 't Onze &c; volgens de Latijnsche spreuke van labor improbus omnia vincit.

 

Tot het Wortel-deel met I, en uit den eersten zin van 't bewerken van Akkers en Landhoeven, ons † Winne, f: † Winhóf, n: villa; en Winnend land, n: arvum, ager colonus; en A-S, wong en wang / campus, arvum; en M-G, winja / pascua; en ons † Win, † Winne, m: † Land-winner, m: agricola colonus; en ten andere ziende op den arbeid, moeilijkheid en strijd, het A-S, win / wine / labor; en winfull / laboriosus, & industrius; en A-S, winnung / palea, zizania; als vele moeite barende aen den Landman; en verder A-S, win / winn / bellum. Dog veel lieflijker uitzicht geven onze derde en vierde zin, als, die van Winst, f: Gewin, n: lucrum; en die van Winnaer, Overwinnaer, m: victor; maer, ziende op de overwinst van nazaet, ons † Winnende leden, genitalia membra; en † Winner, m: genitor; en mooglijk ook Winder, Wénder, anas mas; als of Euphon: ND voor NN quame; dog zie ook hier van by 't vorige WIND, in deze Proeve.

 

En, gelijk alle winst het herte vervrolikt, zo past ook hier by het A-S, winne / gaudium; en by ons, uit het Praet: ons † Wonne, † Wunne, f: F-TH, wunne / gaudium,

gratia, laetitia; en F-TH, wunne / laetus; en AL: wunnilust / voluptas; even als de vreugd van den inoogst of eene of andre overwinst; waer uit dan verder, om de lieflijkheid by de vreugde verzelt, het A-S, wine / dilectus, gratus; F-TH, wino / Ysl: vinur / dilectus, amicus; en Zweedsch wän / amicus, & anima; als wiens by-zijn vreugde geeft, of, als winnende het harte van een mensch; en daer toe het A-S, winsum / wensum / jucundus; en wineleas / ingratus, molestus; en win-magas / cognati; even als ons Bloedvrienden; en Ysl: vinatta / amica; en Ysl: vin-skapur / M. Zw: wänskap / amicitia; en Ysl: o-vinskapur / inimicitia; en A-S, wine-scipe / collegium coetus; als een gezelschap van onderlinge vrinden: in welken zin van liefde dit Win of Wyn ook voormaels onder de eigennamen, zoo in voor- als agter-voeging gebruikt is geweest, als by Wynand, Winandus, scil: amicus vel amans; met den ouden uitgang AND voor END, uit het Praes: Partic:, en Wyntje, Winanda, sc: amica, vel dilecta, vel mulier amabilis; en Alewyn, Alowinus; omnibus gratus, vel amicus omnium; Baldewyn, Boudewyn, Balduinus: vel amans audaciam; als mede F-TH, winemar en wineprecht / clarus amicis; en zoo voort; waer van ook verder te zien is by ons Wortel-deel VRYD, in deze I. Proeve. Wijders, ten opzigte van de oude gedaente, en ook ten aenzien van den zin, als men op het aengename of op 't gewin van den wijn-akker ziet, zou mede hier by wel passen, ons Wyn, m: M-G, wein / N. F-TH, win / M. A-S, win / N. Angl: wine / AL: win / Kimbr: vin / Dan: en Ysl: vyn / N, H-D, wein / M. Sax: wyn / vinum, Gall: vin, Cambrobrit: Gwin, Hisp: en Ital: vino. Graec: ὀινος; en Wyngaerd, m: F-TH, wingardo / M. A-S, wingeard / M. H-D, weingart / M, vinea; en Wyn-ruite, f: ruta hortensis minor, als wordende in wijn of wijn-edik vermengt, en ongemeen kragtig geschat tegen alle vergift; en Wyn-stéén, m: en n: lapidosa concretio ex vino in doliis, vulgò Tartarum; en Wynstééntjes, vinacea, orum; egter is 't, mijns bedunkens, waerschijnlijker, dat teffens met den wijnstok zelfs ons die naem door de Romeinen of Franschen is mede gedeelt; hoewel hy te gereeder ingang kon gevonden hebben, om zijne beteekenis van lieflykheid; dog 't ware te wenschen dat dit edele druivenat, dat zo heilzaem is als het spaerzaem gebruikt word, wat minder de harten trok van velen, die niet en schroomen haer dierbaer verstand om eene ydele teug te verwisselen.

 

Maer, alzoo dit soort van Ongelijkvl: Verba's op I, veel-al ook E voor I, als tweederhande Dialect heeft, (even gelijk het voorgemelde A-S, winsum / wensum / dilectus, en volgens onze Grondsl: I. Verhand: §. IX.) zo kan mede uit dezen stam ontleent geweest zijn, het A-S, wena / spes; en uit het Praet: het AL: wan / Ysl: von / spes; en met den uitgang SCH daer agter, ons Wénsch, m: en oul: † Wunsch, AL: wunske / H-D, wunsch / spes; als ziende op de gestadige hope, die den Akkerman in zijnen arbeid levendig houd, of anders, van wegen 't voorgemelde † Wun, gaudium, als iets dat verblijden zoude; waer van verder het M-G, wenjan / gawenjan / I. CL: 1, en us-wenan / I. CL: 2, sperare; en A-S, wenan / I. CL: sperare; en F-TH, en AL: wanan / en zur-wanan / I. CL: sperare mercedem, en ons Wénschen, † Wunschen, I. CL: H-D, wunschen / I. CL: L-Fr: winschjen / sperare. Dog, even gelijk de hope by vele zaken slegts in een meining of waen van verwagting bestaet, en, volgens het zeggen van den deftigen Digter, gelyk men 't hoopt, zo waent men ligt een ding te wezen, zo voegt overdragtelijk hier op de zin van ons Waen, m: en f: A-S, wena / wene / suspicio, opinio, conjectura; waer van het M-G, wenjan / gawenjan / I. CL: 1, en A-S, wenan / I. CL: Angl: weene / of uit het Praet: met a / het F-TH, en AL: wanan / I. CL: en ons Wanen, I. CL: putare, aestimare, opinari; en A-S, wenende / suspiciosus; en met o / uit het Praet: A-S, wona / opinio. Wijders, ziende op den arbeid van 't landwerk, ons † Wénne, † Dag-wenne, f: dag werk, pensum; en daer toe, om de gestadigheid en 't menigvuldig doen van eenerlije zaek, ons Wénnen, Gewénnen, I. CL: A-S, wenian / wenigan / en gewunian / I. CL: Zw: wänia / assuefacere; en Ysl: ven / assuefacio; in Praet: vande / IV. CL:, zijnde van die verloopene Class:

welks Praet: uit een tak met a / als by ons oude Praet: ontleent schijnt; en Ontwénnen, I. CL: desuescere.

Gelijk ook, met onzen uitgang ST en TE hier van ons Wénst, f: en † Gewénte en † Wénsel, n: consuetudo; en met O, of de gelijkwaerdige U, uit het Praet: (even als by 't reetsgemelde A-S, gewunian / I. CL: assuefacere) ons † Woon, Gewoon, assuetus; en Gewoon zyn, AL: kiwonan / I. CL: assuetum esse, solere; en Gewoonte, f: A-S, wuna / gewuna / F-TH of AL: kewonaheit en giwoni / F. H-D, gewonheit / consuetudo. En, wederom met E, mooglijk ook hier toe ons Wénne, Wén, A-S, wenn / struma, verruca; als een vrat-agtig krop- of klier-gezwel, dat door langheid van tijd is aengegroeijt, en onverzettelijk blijft nestelen.

 

Uit het Praeter: met O, of de gelijkwaerdige U of EU, (behalven 't reetsgemelde A-S, wong / campus, arvum, en ons † Wonne, † Wunne, en F-TH, wunne / gaudium, en F-TH, wunne / laetus, en AL: wunnilust / voluptas; en Ysl: von / F, AL: wunske / H-D, wunsch) / en ons † Wunsch, spes, en 't H-D, wunschen en ons † Wunschen, sperare; en 't A-S, wona / opinio; en 't A-S, gewunian / assuefacere, en † Woon, Gewoon, assuetus; Gewoon zyn, assuetum esse; en Gewoonte, A-S, wuna / gewuna / consuetudo) blijkt ook ontleent geweest te zijn, in den zelfden zin als ons voorgemelde † Winne, villa, ons † Wone, † Weun, nu Woning, Weuning, f: villa; als eene landhoeve tot gewin aengelegt: welk woord by die van Zuidholland gemeender is dan onder ons: waer op wederom, als men denkt dat de oude Voorvaderen, volgens de getuigenis van Tacitus, niet in steden, maer op 't land meest-al hun verblijf hadden, toepasselijk komt ons Woon, Wone, Woning, en † Weune, f: mansio, habitatio; en by den Zuidhollander Woning, Weuning, f: domus rustica; waer van nu ons Wonen, † Weunen, I. CL: H-D, wonen / I. CL: A-S, wunian / wunigean / I. CL: F-TH, wunan / wonan en giwonan / I. CL: manere, habitare; en 't F-TH, thuruhwonan / I. CL: permanere, perseverare; met welke laetste beteekenis wederom ons vorige Gewoonte, en Gewoon zyn eenige gemeenschap krijgen. Dog tot het voorgemelde † Wunne, gaudium, enz, behoort het F-TH, wunni-manoth / majus mensis; dat is † Wonne-maend, om de vriendelijke vrolijkheid van den Mey-maend, en de bloeijbeloften van gewin, welken naem men zegt dat Keizer Charlemagne aen dien maend zoude gegeven hebben.

 

Eindeling tot het oude Praeter: de voorgemelden met A, als A-S, wang / campus, arvum; en Zw: wän / amicus, & anima; en Zw: wänskap / amicitia; en AL: wan / spes; en AL: wanan / zurwanan / sperare mercedem; en ons Waen, m: en H-D, wahn / M, opinio, conjectura, suspicio; en het F-TH, en AL: wanen / en ons Wanen, I. CL: putare, aestimare, opinari; waer toe ook † VERWANEN, I. CL: reputare, credere; en † Verwaent, creditus; † Over-waen, m: gloriatio; en † Over-waend, nu Verwaend, gloriabundus, arrogans, & olim lascivus; en † Verwanen, I. CL: gloriari; en † Verwéént, gloriosus; beneffens het Zw: wänia / assuefacere; en 't Ysl: vande / assuetus sum.

De Zaek- of Wortel-deelen.

WINST, lucrum, by 't vorige WINN, in deze Proeve.

 

WINT, in Winter, hyems, zie iets daer van by WIND, in deze Pr.

 

WIP, in Wippe, tollenon; en Wippen, in altum tollere; zie daer van by WEEV, in deze Pr.

 

WIR, by WÉRR, in de II. Pr.

 

† WIRS, contentiosus, contrarius; by WÉRR, in de II. Proeve.

 

WIS, in Wisse, vimen, & restis; zie daer van by WAS; en in Wissel, permutatio; & collybus; &c, by WEEG; en in Gewisse, conscientia; en Wis, Ge-

wis, certè; en Wiskonst, mathesis; by WEET, en van de laetsten ook by WEEZ, allen in deze Pr.

 

WISCH, in Wisch, Wische, pratum; zie daer van by WAS; en in Wisch, peniculus; en Wischen, detergere; by WASCH, beiden in deze Pr.

 

WIST, &c. by WEET, in deze I. Pr.

 

WIT, in † Witte, cognitio, scientia, notio; † Withéér, avus; † Wittig, sciens, prudens, ingeniosus; en Verwittigen, denunciare; en † Wit-vróuwe, † Aelwitte, saga, mage, mulier inepta, insana; † Wittiger, vaticinator, propheta; † Wittigen, vaticinari; † Witting, magus, sciens, sciolus; en † Wit, lex; en Wit, Óógwit, scopus; en Wit, albus; Witten, dealbare; en † Witte, † Witvróuwe, vidua; en † Witman, viduus en Wittebróód, panis ex tritico absque ullo furfure; Witte donderdag en Witte vrydag, pridie parasceves; en Witte zondag, octava Paschae; & Flandr: Dominica pentecostes; en Witting, alburnus; & asellus mollis; enz, zie daer van bij WEET, in deze Pr.

WO.

WOED, in Woeden, aestuare; &c, by WOED, in de II. Pr: en ook iets daer van by WAEY, in deze Pr.

 

WOEG, in Woegstaertje, motacilla, hirundinis cauda; & subscus; by WEEG, in deze Proeve.

 

WOEY, by WAEY, in deze Pr.

 

WOEK, zie by WAEK, in de II. Pr. en in Woeker, foenus; &c, zie by ÓÓK, in de II. Proeve.

 

WOEL, in Woelen, scaturire, tumultuari; volutare, & fune constringere; by WELL, in de II. Pr.

WOELT, in Woelteren, volutare; by WELT, in de II. Pr.

 

WOEN, in Woensdag, dies mercurii; by WOED, in de II. Pr: en by WYK, in deze I. Pr.

 

† WOEP, by † ZWAEP, in de II. Pr.

 

WOER, alga marina; zie daer van by WERR, in de II. Pr.

 

WOEST, in Woest, desertus; Woestyne, eremus; Verwoesten, exterminare; zie daer van bij WOED, in de II. Proeve.

 

† WOF, zie WEEV, in deze Pr.

 

† WOK, zie WAEK, in de II. Pr.

 

† WÓL, in † Wóllen, velle; by WIL, in deze Pr:

 

WOL, in Wolle, lana; en Wollen, laneus; en Wollink, farraceum; zie daer van by WELL, in de II. Pr.

 

WÓLD, sylva; zie daer van by WÉLD, en † WELL, in de II. Pr.

 

WOLF of WOLV, in † Wolf, tignum convexum; Wolvendak, tignum apsiforme; en Wolf, tinea apiaria; & lupus; & phagedaena, cancri genus; Wolfs-wortel, aconitum; Wolvemélk, tithymallus; by WELL, in de II. Pr: en in Weerwolf, lycanthropos; by WEER, in de II. Pr.

 

WOLK, in Wolk, nubes; &c, zie daer van by WELK, in de II. Pr.

 

WÓLT, in Wólteren, volutare, by WELT, in de II. Pr.

 

WOLV, zie WOLF.

 

WON, in Won, Gewonnen, verbuigsels van Winnen, en in † Wonne, gau-

dium; en † Wonnemaend, majus mensis; by WINN, in deze Pr.

 

WOND, in Wond, Gewonden, verbuigsels van Winden, en in Wonde, vulnus; en Wonder, mirum &c; enz, zie daer van by WIND, in deze Pr.

 

WONK, in Wonk, nictus oculi; by ZWENK, in deze Pr.

 

† WOOD, in Wodensdag, dies Mercurii; by WOED, in de II. Pr.

 

† WOOF, zie † WUIF, in de II. Pr.

 

WOON, in Woon, Gewoon, assuetus; Gewoonte, consuetudo; † Wone, Woning, villa; & habitatio, mora; en Wonen, habitare; zie daer van by WINN, in deze Proeve.

 

† WOOP, zie WUIF, in de II. Pr.

 

WOORD en WÓÓRD, verbum, sermo, nomen, dictio; en Andwóórd, responsum; &c, zie daer van by WERD, in deze Proeve.

 

WOOS, in Wosen, aqua bulliendo decrescente aliam infundere; zie daer van by WASCH, in deze Pr.

 

† WOR, by WÉRR, in de II. Pr.

 

† WÓRCHT, † GEWÓRCHT, zie by WERK, in deze Pr.

 

WORD, in Worden, fieri; Geworden, frui; † Tegenwordig, praesens; by WERD, in dese Pr.

 

WORF, by WÉRV, in deze Proeve.

 

WORG, in Worg, angina; en Worgen, strangulare; & stringere, premere; zie daer van by WERR, in de II. Pr.

 

WORM, in Worm, vermis, & lumbricus; Wormte, absinthium; en Wormkruid, parthenium mas; & absinthium; by WERR, in de II. Proeve.

 

WORP, in Worp, Geworpen, verbuigsels van Wérpen; en in Worp, jactus; pullatio, foetus; Worpel, alea, tessera; Verworpeling, rejiculus; Beworp, breviarium, adumbratio; &c, by WERP, in deze Pr.

 

WORS, in † Worselen, obniti, reluctari; en Worse, decoctum; zie by WERR, in de II. Proeve.

 

WORST, in Worst, lucanica; en Worstelen, luctari; zie daer van bij WERR, in de II. Proeve.

 

WORT, in Worte, mustum, cervisia mustea & tepida; & decoctum; & olim radix, & Flandr: verruca; en Wortel, radix; enz: zie by WERR, in de II. Proeve.

 

WORV, in Geworven, 't Praet: Part: van Wérven, en in Worvel, verticillum; by WERV, in deze Pr.

 

WOS, 't Praet: zie by WAS, in deze Pr.

 

WOSCH, 't Praeter: zie by WASCH, in deze Proeve.

 

WÓU, in Wóude, Wóu, 't Praeter: van Willen, by WIL, in deze Pr.

 

WÓUD, in Wóud, sylva; &c, zie daet van by WIL, in deze Pr: en by WELD, en by WELL, in de II. Proeve.

 

WÓUT, in Wóuteren, volutare, &c; zie by WELT, in de II. Proeve.

 

WÓUW, in Brabandsche Wóuwer, piscina; zie daer van by WAED, in de II. Proeve, en in Wóuwe, Wóuwer, Kieken-wóuwe, milvus; en Wy- of Wie-wóuter, papilio; en in Wóuwen, luteo colore tingere; zie daer van by WEEG, in deze Proeve.

WRA.

WRAEK, in Wrake, ultio, vindicta; & repulsa, rejectio mercium; en Wraken, rejicere, improbam denotare; &c, by WREEK, in deze Pr.

 

WRAK, in † Wrak, het oude Praet: van Wreken; en in Wrak goed, merx improba; en Wrak, naufragio deserta navis; en Wrak, salsus, subsalsus; zie daer van bij WREEK, in deze I. Proeve.

 

WRANG, in † Wrange, volubilis, smilax laevis; & cassutha; en Wrang, acediosus, acerbus; by VRING, in deze Proeve.

 

WRANSCH, in 't Vla: Wransch, acerbus &c; by VRING, in deze Pr.

 

WRAT, verruca; zie daer van by WÉRR, in de II. Proeve.

WRE.

WRÉÉD, saevus; by † WRYD, in de II. Proeve.

 

WREEF, by VRYV, in deze Pr.

Het Wortel-deel.

WREEK, &c, in ons WREKEN, in Praet: nu WROOK en WREEKTE (oul: † WRAK, in Plur: † WRAKEN), in Praet: Part: GEWROKEN, II. CL: 4, vindicare, ulcisci, persequi injurias; ons Wreekte is al een verloop tot de I. Classis.

M-G, wrikan of ga-wrikan / wrak (in Subj: wrekau)/ wrukans / II. CL: 3, ulcisci, persequi, execrari. A-S, a-wrecan / a-wraec of a-wrac / a-wrecen of a-wrocen / III. CL: 3, ulcisci; en ge-wrecan / III. CL: 3, ulcisci; gelijk ook A-S, for-wrecen / peregrinus; uit welk Praet: Part: ligtelijk op te maken is, dat de Infinitivus ook voor uitdryven gebruikt is. Wijders zonder W voorop, in 't H-D, rechen en rächen / rach en roch / gerochen / III. CL: 2, vindictam sumere; en AL: rechen / richen / vindicare; en Ysl: reka / rak / rekenn / III. CL: 1, pellere, & pelli; en mooglijk ook het Ysl: hrekia / jactare, in Praet: hrakte / in Praet: Part: hrakenn / IV. CL: 1, zijnde van eene verloopene Classis: Dit Latijnsche jactare, 't gene Run: Jonas in zijne Ysl: Grammatica tot vertalinge van dit hrekia zet, word niet alleen voor dikwyls werpen en dryven, maer ook wel voor ymand plagen en moeilyk vallen genomen, waerom die zin niet qualijk hier by past, gelijk ook de volgende takken zulks bevestigen zullen.

De eerste grondbeteekenis schijnt my het verwerpen en uitdryven te wezen, even als by 't A-S, en Ysl:, en daer uit verder het wraek-oeffenen, 't gene na betamelijkheid aen geene andere menschen dan aen den Rechter toekomt, hoewel by onze Heidensche Voorvaders, in hare heete driften en onkunde omtrent de ware deugd, elk Geslagte, volgens de getuigenisse van Tacitus, gezamentlijker hand wraek nam over 't leed aen Ouders of Magen bedreven, tot de volle verzoeninge toe. En uit dit wreken en vervolgen, dat als nog onder 't gemeen der zoogenaemde Kristenen, bedekt en onbedekt, zo verre de overigheid zulks niet verhindert, te jammerlijk gepleegt word, volgt ligtelijk die heethoofdige drift van vervloeken, die ook in 't M-G, wrikan / execrari, word uitgebeeld.

 

Met E, als by 't Wortel-deel van 't Praesens, ons Wrekinge, f: A-S, wrec en wrecnys / ultio; en ons Wreker, m: AL: rehchar / en H-D, rächer / M. ultor; en by ons Een wreker, longurio, homo vastae magnitudinis; & lictor; en H-D, recker / M, tortor, lictor; dog dit H-D, past niet minder wel by ons Rakker, 't gene we by ons TREK, in deze Proeve geplaetst hebben; hoewel ook dit beneffens ons † Rékken, en † Rakken, I. CL: torquere, onder eene vooraflatinge van W, gelijk by 't H-D, tot dezen stam kan betrokken worden; waer by men voegen kan ons † Wreiken, † Wreken, en Wrikken uit de handen, I. CL: extorquere, eripere è manibus; hoewel deze EI by 't eene, zonder verloop hier geen plaets kan hebben. Wijders in den zin van uitdryven en verwerpen het A-S, wrecca / exul, miser; waer by men voegen mag het Ysl: hrek-jootur / en hrek-vis / fallax; als listig

in verdraeijden en verwerpelijken handel.

 

Tot het Praeter: met de ingekorte Ó, ons Wrók en Vrók, m: & f: simultas, odium; als eene quade begeerte van wrake by zig dragende; waer van ons Wrókken, Vrókken, I. CL: simultatem & vindictam animo gerere.

 

Dog met A, als by 't oude Praeter: ons Wrake, Wraek, f: H-D, rache / F, ultio, vindicta; waer van het H-D, rachen / I. CL: vindicare; en M-G, wrakja / F. repulsa; & persecutio; en A-S, wraec / wraece / wrace / wracu / vindicta, ultio; & exilium; & dolor; en wraecca / exul, & miser; waer van het A-S, wraecan / wraeccean / I. CL: vindicare; en wracan / wracian / I. CL: exulare; en met f / in steê van w / het A-S, fraec / frec / profugus; fraecednys / frecednysse / periculum, voratio; en fracod / turpis; en fracethu / ignominia; en fracod-daede / maleficium; gelijk ook in den zin van verwerpen, ons Wrake, f: repulsa, rejectio; & mercium ut improbarum denotatio; waer van ons Wraken, I. CL: rejicere, improbam denotare; en Wraek-goed, Wrak- en Vrak-goed, merx improba; als mede Kimbr: en Ysl: hrak / res contempta; en hraklegur / vitiosus; en mooglijk mede overdragtelijk ons Vrak, Vrék, avarus, sordidus; als die om zijne vrekheid van elk geschuwt of verworpen word. Nog ook, met de ingekorte A, ons Wrakke, f: Wrak en Vrak, n: naufragio relicta, deserta, & rupta navis; als een verlaten en door storm weg-geworpen schip; en hier op zinspelende past ook ons Adject: Wrak, of, nu meest mer het voorwerpsel B in plaetse van W, ons Brak, subsalsus; als by koopmanschappen, die door 't zee-water beloopen zijn; gelijk ook de B, in steê van W of V, vooropkomt in 't Saxon: brak / improbus, rejiculus, vilis; hoewel ons Brak met gelijk regt uit ons BREEK, (in deze Proeve) kan ontleent geweest zijn. Wyders wederom, in den zin van uitwerpen, dog by ons zonder W voorop, ons Rake, f: H-D, rach / rache / rachen / F-TH, hracho / sublinguium, rumen; en A-S, hraca / Angl: boreal: whreah / fauces; & tussis; om het uitwerpen der slijm-quallen; gelijk ook Ysl: hraake / sputum; en by ons, dog mede met CH voor K, volgens de AL: en H-D, Dialect, ons Racchel, f: ook oul: † Rék-seninge, sputum, phlegma; waer van ons Racchelen, I. CL: ook † Réksenen, I. CL: A-S, hraecan / I. CL: screare: gelijk ook met de korte zagte O, ons Rocchel, f: ronchissatio; waer van ons Rocchelen, I. CL: en Rucchelen, I. CL: H-D, röchelen / I. CL: rhoncissare, screare cum murmure; & tr: murmurare; waer van weder ons Rocchelaer, m: homo screans, & tussiens rauca voce; en Rochel-mérkt, f: turba, tumultus, murmur; met welk Rocchelen zeer nae overeenkomt het Sax: en Geld: Roeken, I. CL: ructare; A-S, roccetan / roccutian / I. CL: ructare. Dog van een ander Raek zullen we handelen by 't Wortel-deel REEK, in de II. Proeve.

De Zaek- of Wortel-deelen.

WREEV, in Wreve, Gewreven, verbuigsels van Wryven; en in Wrevel, contentiosus; en Wrevelen, fricare, palpitare, &c; by VRYV, in deze Pr.

 

† WREID, saevus, by † WRYD, in de II. Proeve.

 

WREIK, in † Wreiken, extorquere; zie by WREEK, in deze Pr.

 

† WRÉNG, in † Wréngen, contorquere; by VRING, in deze Pr.

WRI.

WRICHT, in Gewricht, vertebrae, juncturae membrorum; & rerum machinamentum; by WERK, in deze Pr.

 

† WRIEG, by de II. Proeve.

 

† WRYD, by de II. Proeve.

 

WRYV, by VRYV, in deze Pr.

 

WRYT, in 't Geld: Wryten, torquere, &c; by WRYD, in de II. Pr.

WRYV, by VRYV, in deze Pr: verhandelt.

 

WRIK, in Wrikken, extorquere; zie by WREEK, in deze Pr.

 

WRING, by VRING, in deze Pr: verhandelt.

 

WRINK, in † Wrinkelen, rugare, crispare, & contorquere; by VRING, in deze Proeve.

 

WRIT, in Writselen, motitare &c; zie daer van by RYD, in deze Pr. en by WRYD, in de II. Pr.

 

WRIV, in Wrivvelen, palpitare, affricare; by VRYV, in deze Pr.

WRO.

WRÓCHT, het Praet: van Wérken, en in Gewrócht, factum; & productum operis; by WERK, in deze Pr.

 

WROEG, in Wroegen, accusare; & conscientiâ vellicari; zie daer van bij † REEK, en by † WRIEG, beiden in de II. Pr.

 

WROET, in Wroeten, zie daer van bij † RIET, in de II. Pr.

 

WRÓK, in Wrók, odium, simultas; en Wrókken, simultatem & vindictam animo gerere; by WREEK, in deze Pr.

 

WRONG, in Wrong, torsio; ruga, spira; & cinnus; & simultas & odium; Wrongel, cinnus; & lac sciston, & examen vermium; en Wrongelen, coagulari, conrescere; by VRING, in deze Proeve.

 

WRONK, in Wronk, contorsio; spira; ruga; & simultas; en Wronkelen, contorquere, rugare; &c, by VRING, in deze Pr.

 

† WROOG, by † WRIEG, in de II. Pr.

WROOK, in Wrook, Gewroken, by WREEK, in deze Pr.

WRU.

† WRUIG, by † WRIEG, in de II. Pr.

WU.

† WUEP, in † Wupelen, vociferare, exclamare; zie by WUIF, in de II. Pr.

 

WUFT, in Wuft en licht, levis & temerarius; by WUIF, in de II. Pr.

 

WUIF, in Wuifen, Wuifelen, voviferare, exclamare; zie daer van by WUIF, in de II. Pr.

 

† WUIP, by WUIF, in de II. Pr.

 

WUIV, in Wuiven, vociferare; zie daer van bij WUIF, in de II. Pr.

 

WULF en WULV, in Wulf, Wulfsel, Verwulfte, concameratio, fornix, tignum convexum; enz: zie daer van by WELL, in de II. Pr.

 

† WUN, in † Wunne, gaudium, gratia; zie daer van bij WINN, in deze Pr.

 

† WUNSCH, in † Wunsch, spes; en † Wunschen, sperare; zie daer van by WINN, in deze Pr.

 

WURG, in Wurgen, strangulare; zie daer van bij WERR, in de II. Pr.

 

WURM, in Wurm, vermis, lumbricus; & tr: homo operosè laborans; en Wurmen, laboribus improbis, negotiis velnugis se intricare; zie by WERR, in de II. Proeve.

 

WURP, jactus; pullatio; foetus; by WERP, in deze Pr.

1719 1/m;


Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs