Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche sprake. Eerste deel
(2001)–Lambert ten Kate Hz.–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 42]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Derde Verhandeling Van de volk- en tael-verspreiding over Europa,
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 43]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
zelf en zijn gantsche land uit de magt van zijn Vijand, en heeft zig sedert den eernaem van Czar toegeëigent. De Stam van dezen duerde tot op 't jaer 1604. Wijders, na 't slingeren van den staet door inwendige geschillen, en na het vernietigen van onegte Kroondingers, wierd Michaël Federowitz tot Czar verkoren; deze storf Ao. 1645; zijn Zoon Alexius Michalowitz volgde hem in 't gebied; en Peter Alexowitz, die tegenwoordig in dit Jaer (1711) nog regeert, is een Zoon van den laetsten.
N. De opkomst van dit aenzienlijke Lichaem van Staet is derhalven nog jong, maer nooit wieschen aldaer luister magt en ontzag zo schielijk en geweldig als onder den tegenwoordigen Vorst, door de beschaeftheid en Krijgsoeffening die hij onder zijn volk brengt.
L. 't En zou geen wonder zijn zo de Noordewind nog eens diep na 't Zuiden drong. Maer laet ik mijne verhaelen vervolgen. Ga naar margenoot+Polen stond lang onder Princen. Micisla, die Ao. 964 begon te gebieden, wierd Kristen. Boleslaw volgde hem Ao. 999 in 't gebied, en wierd van Keizer Otto de III: Koning gemaekt. Om de wreedheid van Bolislaw de II: die 't elk moe maekte, en eindeling Ao. 1081 zig zelf ombragt, verloor dit land zijn' naem van Koninkrijk, en kreeg dien niet eerder weêrom dan onder Primislaw, omtrent het jaer 1295. Onder Ladislaw de IV. is Ao. 1386 Littouwen met Polen vereenigt geraekt, en sedert zoo gebleven. 't Was omtrent het midden van de IX, Eeuw, dat Cyrillus de Volkeren van Moraviën, Bulgariën, Serviën, Bosniën, Croatiën, en Dalmatiën bekeerde. Ga naar margenoot+Boheemen, dat sedert Ao. 632, tot Ao. 1086, onder Hertogen stond, kreeg Vladislaw tot haer' eersten Koning, en Keizer Otto de IV: hegtte aen die Kroon het regt van Keurvorst. Met het sterven van Louïs hun laetste Koning, dat Ao. 1526 voorviel, is het rijk overgegaen, en tot nu toe erffelijk gebleven, aen het Huis van Oostenrijk. De tael in dat Rijk is nog hedendaegs ten deele Slavoens en ten deele Hoogduits. Ga naar margenoot+De Turken, die al Ao. 763 in. Asiën begonden te woelen, wonnen Ao. 1052 een groot deel van Syriën. Dit deed den Kristen-vorsten op aendrang van den Paus Ao. 1096 den berugten Kruisvaert na 't Heiligeland ondernemen, met een Leger bestaende uit Duitsers, Franksen, Spanjaerts, Engelanders, en Lombarden. Ga naar margenoot+'t Geluk was haer gunstig: men won Nicea (in Bithyniën), Antiochiën, Jeruzalem, en verscheidene steden en landstreken in 't Oosten. Hier uit wierd gevormt een nieuw Jeruzalems Koninkrijk, beneffens 3 Prinsdommen, als een van Antiochiën, een van Edessen, en een van Tripoli. Bij deze gelegentheid is 'er een groot getal van Westersche Volkeren, en voornaemlijk van Franksen na Palestina verhuist, waer van nog eenige afkomelingen, zo men zegt, op 't gebergte Libanus woonen. Na dat sedert Edessen door den Turksen Prins Sanguin den Kristenen ontweldigt was geworden, zo geschiedde een 2: Kruisvaert Ao. 1147, dog met slegten uitslag. De ag- | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 44]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
tereen-volgende negen Koningen van Jeruzalem, zijn geweest Godefrid de Bouillon, Baldewin de I: en II:, Fulco, Baldewin de III, Almarik, Baldewin de IV: en V:, en de laetste was Guido Lusignan, die genoodzaekt wierd na Cyprus te trekken, toen Ao. 1187 de Mahometaensche Vorst Salahdyn, die Egyptisch Sultan was, Jeruzalem hernam, en de onvolwassene magt der Kristenen in Palestina gantschelijk den krak gaf. Dat de Tael, welke onze Kruisvaerders aldaer mede bragten, meestendeel van Duitschen trant was, kan men besluiten niet alleen uit de bekende Volkeren die dien optogt ondergingen, maer ook uit de naemen dezer Jeruzalemse Koningen. Sedert het bovengemelde verlies ondernam men nog 6 andere Kruisvaerten derwaerts, als Ao. 1190 de 3:, Ao. 1195 de 4:, Ao. 1202 de 5:, in Ga naar margenoot+welke Constantinopolen van hen tweemael ingenomen, en Baldewin, Hertog van Braband, tot Keizer van Constantinopolen verkoren wierd, terwijl de verstootene Tirannen na Trapezunt weken, en aldaer sedert met den naem van Keizer pronkten, tot Ao. 1461, wanneer de Turken dat Rijk vernietigden. Ao. 1217 geschiedde de 6: Kruisvaert, in welke togt Damiaten gewonnen wierd: Ao. 1248 de 7: en Ao. 1270 de 8: en laetste: en niettegenstaende men nu en dan wat wederwon, de Sultanischen behielden eindeling de bovenhand, en de Kristenen verloren op 't einde van de XIII: eeuw, al wat ze in Syriën hadden.
N. Wangunst, Eerbenijding, en Geschil in belangen hadden te veel voet onder te samen-loopende Heir-Legers, die elk niet dan van haer eigene vrije Vorsten af hingen; dies was 'er ook geen breeden uitslag van zulke togten te hopen.
L. Zeker, 't heeft vrij wat in, om Magtverbintenissen, uit velen bestaende, wel te doen slagen; daerenboven, verre van zijn hulp en toevlugtGa naar margenoot+te zijn is gevaerlijk: het vervolg van dit nieuwe Constantinopoolse Keizer-Rijk gaf 'er proeven van; want in 't jaer 1261 ging het wederom over van de Franken op de Grieken, toen Michael Paleologus zig Keizer wist te maken. Onder 't geslagt van dezen stond dit Rijk omtrent 2 Eeuwen lang, tot dat het eindeling den Turken te buit viel: want deze begonden ontsaglijk te worden onder hun Vorst Othoman, die door dapperheid zig zelf tot Sultan verhief, en zijn gebied verre in Asiën uitbreidde. In 't midden van de XIV eeuw bemagtigden deze Ottomannen een deel van Europa aen weêr zijde van den Donau; en hoewel hun trotse Vorst Bajazeth Ao. 1401. door den grooten Tamberlan 'gants en al verwonnen wierd, Ga naar margenoot+ze staken evenwel eerlang het hoofd wêer op, zulks dat hun Vorst Mahometh de II: Ao. 1453 Constantinopolen innam; waer door het Griekse Keizerrijk met al wat in Europa daer onder behoorde, tot de Otthomannen overging, en sedert onder die genoegsaem zoodanig gebleven is. Wijd en verre strekte toen dit Turkse gebied: In Asia en Africa behoorde daer nu onder bij na alles wat de Romeinen wel eer in dat oord bezaten, en in Europa, Griekenland, Macedonien, Epyrus (nu Albaniën), Thraciën, en de Eilanden van de Egeesche Zee; voorts | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 45]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Serviën, Croatiën, Bulgariën en een deel van Hungariën: de Princen van Zevenbergen, Moldaviën, Wallachyen, en de Republijk van Ragusa betaelden schatting, en de kleine Tartaren waren hen onderdanig.
N. Had in den Westerhoek die schitterende eernaem van Keizer het hoofd niet weder boven gehaelt, 't was 'er meê uit geweest onder de Christenen.
L. Die naem was er al eens omtrent 300 Jaer weg geweest, maer 't gebied, hoewel verdeeld, was egter den Kristenen in handen gebleven. Slegter stond het aen den Ooster-hoek, want daer zien we den ondergang van 't Griekse of liever Ooster-Roomsche Kristen-keizerrijk in naem en daed te gelijk. Ga naar margenoot+Belangende de Tael; de Slavoense is heerschende gebleven, gelijk in Moscoviën, zoo ook in Dalmatiën, Croatiën, Serviën, en een deel van Carnioliën, wijders in Illyriën, en den Epyrus, in Lusatiën (of Lausits behoorende onder Bohemen), in Wendeliën, Polen, en een deel van Boheemen: Het Hongers bleef in Hungaryën. Dog, in klein Tartaryën, als mede in Thraciën en daer omtrent is het Turksch gangbaer. Het Littouwsch en Lyflandsch heeft eenige overeenkomst, zo hebben ook het Estonisch, Finnisch en Laplansch, dog verschillen allen merklijk van 't Slavoensch, hoewel bij de 2 eersten eenige Slavoensche, en bij de 3 laetsten eenige Kimbrische woorden gevonden worden.
N. Griekenland heeft evenwel, schoon eerst onder de Romeynsche, sedert onder Constantinopoolsche Keizeren, en daer na onder de Turkse magt vervallen, tot nog toe een tael behouden, die van het Oud-grieks omtrent zo min verschilt als 't Italiaensch van 't Latijn. Dit weinig verloopen zou men op rekening mogen stellen van de oude agting van befaemde geleertheid.
Ga naar margenoot+L. Aen gelijke oorzaek schrijf ik het toe, dat in Spanjen de Moorsche, tael geen vast heerschenden voet heeft konnen krijgen, niet tegenstaende het etlijke eeuwen leed, voor dat de Kristen-Vorsten van Gotthischen bloede geheel en al de Mooren daer uit joegen. Henrik van Bourgonjen, en sedert zijn zoon Alphons de I. verdreven de Mooren uit Portugael: de laetste wierd tot Koning gekroont Ao. 1139. Langst hielden de Mooren in 't Koningrijk Granada huis, dog ook dit wierd hen door Ferdinandus en Elisabeth gants en al Ao. 1492 ontweldigt; en toen zag men Spanjen wederom onder een Vorst. Ao. 1504 quam de kroon op Philip de I, die Aertshertog van Oostenrijk, Hertog van Bourgogne, en aen de Infante gehuwt was; sint bleef die kroon aen dat geslagt tot op de dood van Karel de II. die, bij gebrek van eenig Afkomeling, Europa een' twistbal nagelaten heeft, waerom wij nu (in Ao. 1711.) nog den oorlog voeren. Ga naar margenoot+In 't laatste van de XVI. eeuw trok Philips de II. Koning van Spanjen, Portugael met geweld onder zijn magt: dog Ao. 1640, wierpen de Portugeezen dat juk af; en kozen tot hun’ Konink Johan de IV: wiens Kindskind tegenwoordig daer regeert. In de twee vorige eeuwen hadden ondertus- | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 46]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
sen de Portugeezen in Oost-Indiën en de Spanjaerts in West-Indiën, veel land en vastigheden ontdekt en gewonnen; dog in de XVII eeuw maekten onze Hollanders hen den besten buit in Oost-Indiën afhandig: maar America, die nieuwe Westindische Wereld, bleef onder de Spanjaerts. Door deze Koophandel en Volkplantingen is de Spaense tael in America, en de Portugeesche, gelijk ook de Hollandsche, in de Oostindiën niet onbekent geworden.
N. Dus moesten de Portugeezen grootendeels boeten het leed dat de Spanjaerts onze Voorouderen aandeden; en kort voor dezelven zig vrij gemaekt hadden, waren ze de beste stukken al quijt.
Ga naar margenoot+L. Die van een magtiger overweldigt zijn, moeten 't lot van zijn Heerschzugt volgen. Belangende Italiën: Het geslagt van Charlemagne bleef aldaer niet meer dan omtrent een eeuw lang voogd. Sedert kozen de Italianen hunne Koningen wederom uit het vorige geslagt der Lombarden; dog even nijdig tegen deze inlandse, als hatig tegen uitlandse, wierden zij, of door inwendige twisten, of door vremde Krijgsvolkeren zonder ophouden gequelt: van de eene zijde overvielen hen de Hungaren, van de andre zijde de Saracenen: dus geraekte dat Lichaem zodanig aen snippels, dat sommige leden zig zelf of tot een Vrije Republijk of tot een Onafhanklijk Vorstendom hebben opgeregt. De Pausen ondertussen wisten de Duitsche en Fransche Vorsten, nae dat elk de magtigste of gunstigste was, te vleijen, waer door groote giften, zelf van wereldlijk gebied, aen den Pauselijken Stoel geschonken wierden: Hier bij quam nog, dat de Gravinne Mathilda omtrent Ao. 1100 hare nagelatene Landen tot een Patrimonium aen de Roomsche Kerk' maekte. Venetien, te samen gegroeit uit Italianen, die op deze Eilanden de geesseling van Attila ontweken, wierd tot het jaer 709 door die van Padua bestiert, en, sedert aenwinnende in magt, verkreeg toen een Souvrein Vorst onder den naem van Doge (Dux of Hertog); dog Ao. 1172 wierd de opperste Magt overgebragt aen een Hoogen Raed. In 't jaer 1289 nam men daer een volle gedaente van een Republijk aan, waer in de Doge, by na zonder eigene magt, den Luister van staet verbeeld. Het gebied van deze stad is onder die Regeerwijze zoo hoog geklommen, dat 'er tegenwoordig, behalven de gewin-streken ten Oosten langs de Middelandse Zee, ook landwaert in ten Westen een groot deel van Lombardyën langs de Po, onder behoort. In 't laetste van de X. eeuw wierd Savoyën een Souvereine Heerschappij, die sedert onder hare Graven en Hertogen in grooten luister opgestegen is. De Saracenen hadden Napels en Siciliën in de IX en X eeuw ingenomen, en bleven daer Meester, tot dat ze door de Noormannen onder Robert Guichard en zijn zoon Rogier, die uit Normandyën derwaerts op fortuin quamen, omtrent het einde van de XI eeuw, van daer verdreven wierden. Dus geraekten deze Rijken onder deze Noormansche Vorsten, en quamen sedert door huwlijk aen Keizer Henrik de VI. Omtrent 70 jaren lang bleven ze onder 't geslagt van dezen: dog sint hebben de Spanjaerts | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 47]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
en Franschen om 't gebied getwist. Sedert Ao. 1282, toen men in Siciliën dien wreeden Vesper zong, die daer al de Fransen in eenen nagt het leven deed verliezen, bleef dat rijk aan de Kroon van Spanjen, en Napels quam 'er bij, omtrent het begin van de XVI: eeuw.
N. Dit wonnen deze Italiaense landen in hare verzwakking, dat de groote Monarchale regering, die van Tirannye qualijk af te scheiden is, onder haer verbroken wierd.
Ga naar margenoot+L. Op zulk een voet kan men Duitsland nu ook vrijer rekenen als tussen de jaren agt- en twaelf-honderd. Want het Duitsche Keizerrijk, ruim een Eeuw lang door de Familie van Charlemagne beheert, en sedert bij verkiezing overgaende op de huizen van Saxen, Frankenland, en Zwaben, bleef onder elk Geslagt als Erflijk, en Monarchael; maer na de dood van Fredrik de II: die Ao. 1250 stierf, hebben de Keurvorsten en voornaemste Princen van 't Rijk elk zijn onderhoorig land als onafhanklijk bestiert, en 't Keizerschap bleef wel een Hooge Staet van Waerdigheid, dog zonder land of inkomsten van belang. Sedert Keizer Albert de II: die Ao. 1438 verkoren wierd, en de IV. van 't Huis van Oostenrijk was, welke die Hooge Waerdigheid bezeten had, is het Keizerschap, hoewel verkieslijk, aen dien stam tot nu toe gebleven. Ga naar margenoot+Minder verandering van Regeerwijze zag men in Vrankrijk, gedurende dit derde Tijdperk. Konink Louis de V: stierf Ao. 987. Deze was de laetste van den stronk der Carolingers, die dit rijk regeerden. Na zijn dood wierd Hugo Capét, van den bloede van Pepyn de Grove, die drie eeuwen te voren het Majordoomschap bediende, tot Koning verkoren; en sedert tot nu toe heeft Vrankrijk hare Koningen gehad uit de afkomelingen van dezen derden Koning-stam. Onder alle deze veranderingen van Staet behield het Portugeesch, Spaensch, Italiaensch en Fransch nog al den vorigen trant van een verloopen Land-latijn, verschillende slegts in Dialect.
N. Immers hebben ook de Noormannen in Vrankrijk en Duitsland invallen gedaen, maer de uitkomst heeft geleert dat de Tael daer door geen verandering kreeg.
L. Die invallen waren of te kort van bestand, of niet aenzienlijk genoeg om op de Tael iets te vermogen. Maer laet ons nu den Staet van ons eigen land bezien, om zo bij orde na 't Noorden te trekken. Ga naar margenoot+Sedert langen tijd wierden onze Voorzaten door onderscheidene Graven bestiert, welke Regters waren over eenige dorpen, en haer onderhoorige landen: want Walachren in Zeeland, Maesland, Kinheim en Texel hadden elk bijzondere Graven. Omtrent het begin van de Tiende eeuw wierd tot een' algemeenen Graef verkoren Diderik de I: wiens Voorvaderen geagt worden Graven geweest te zijn van dat kleine Maeslandse deel, dat in de Oud-stigtse kaertGa naar voetnoot* met den naem van Holland benoemt staet; 't zij dat de Denen in | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 48]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
hare overstrooming, die ze onlang te voren aldaer gedaen hadden, dien naem aen die landstreek, teffens met dien van Zeeland aen de Eilanden van die Provintie, in navolging van haer Halland en Zeeland hebben weten te doen gelden; 't zij dat die naem een andere oorspronk heeft, als afkomstig Ga naar margenoot+van Helland, dat is, het land aen de Hel of Helium, gelijk de mond van dien uitgang van den Rijn en Maes ten tijde van Ptolemeus genaemt wierd; wat 'er van zij, dit is waerschijnljk, dat deze algemeene Graef, met de uitbreiding van zijn gebied, dien naem van Holland metter tijd tot de verdere bijgewonnene landstreeken overgebragt heeft; gelijk H: de Groot in zijn tractaetje, (De Antiq: Reip: Batav:) vermeld. Graef Diderik de II: bragt de wederspannige Westfriezen onder zijn magt. Diderik de V: die Ao. 1075 het Graefschap bequam, pronkte allereerst in zijne Bullen met denGa naar margenoot+naem van Graef van Holland. Willem de I: verwon Zeeland Ao. 1223. Na Floris de V: bragten Ao. 1300 de Staten van den Lande het Graefschap Ga naar margenoot+over op Johannes de II: Graef van Henegouwen; dit was Vier eeuwen na den I: Graef. Een halve eeuw daer na raekte, bij versterf van dezen, het Graefschap Ga naar margenoot+aen Lodewijk van Beijeren, Paltzgraef aen den Rijn en Roomsch Keizer. En schaers een' eeuw later, sint de dood van Vrouw Jacoba, de laetste Ga naar margenoot+van dezen stronk, ging het over op het Huis van Bourgonje, namelijk Ao. 1436. Door Huwlijken zag men onze Graven en hare Kinderen verknogt aen deGa naar margenoot+Magtigsten van Europa; gelijk dan ook Ao. 1482 met Maria van Bourgondien, die met Keizer Maximiliaen in egt trad, ons Graefschap aen het Huis van Oostenrijk quam: maer gelijk die van 't Bourgondische Huis reets inbreuk hadden begonnen te doen op de wetten, en tegen de Opperste Magt die Den Staten toequam, zo zag men dat quaed nog dieper deurbreken bij den Oostenrijksen Vorst Karel, die en Keizer en Koning van Spanjen was geworden; dog voornaemlijk ondernam deszelfs Zoon Philip, aen wien, behalven Spanjen, ook de Nederlanden waren afgestaen, om ons het jok van zijn Spaensen onbepaelden wil, zo in 't Geestelijke als 't Wereldlijke, Ga naar margenoot+op den hals te drukken; waer op dan gevolgt is, dat, na menigvuldige vergeefse klagten en vertooningen, De Staten, onder een vereeniging van zeven Provincien, hare Vrijheid tegen zo magtig een Vorst met het zwaerd verdedigden, de Dwinglandij afkeerden, en, na een Oorlog van 80 jaren, in welken 't ontzach van haren Vijand genoegsaem gekrenkt, en 't hare groot geworden is, deze Republijk, onder Gods hulpe, op vrije voeten hebben gestelt; zijnde sedert door aenwas van Koophandel tot zulk eene vermaerde en verwonderlijke Mogendheid opgestegen, dat de Evenaer van alle de Europische Staetsbelangen aen ons Hof schijnt gezogt te worden. Onze Scheepvaert is, gelijk elk weet, meerder dan die van eenig Volk, en strekt zig uit over den gantschen Aerdbodem: waer in ook zeldsaem en merkwaerdig is, dat de Compagnie, die tot den Oost-Indischen handel bevoorregt, en hier een onderhoorig lid van 't Gemeen is, aldaer in de Indiën zo veel Land, Steden, en Sterktens bezit, en zo veel te zeggen heeft bij en over zo vele Koningen en Vorsten, dat ze ontsachlijk is voor al wat aen de Indiën grenst. En 't is door 't uitbreiden van onze magt en Koophandel, dat ook onze Tael tegenwoordig zo wijd over de Wereld zig laat hooren. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 49]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
N. Maer onder deze geschiedenissen van ons Land is ook opmerklijk, dat de Vriezen, en Stigtsen, die nu voornaeme Leden onder deze Vereenigde Provincien zijn, te voren, vele Eeuwen lang, onze hevigste Vijanden waren.
Ga naar margenoot+L: Dat 's waer, maer voornaemlijk de Vriezen; Deze maekten ook van ouds al grooten naem: 't was al in 't begin van dit derde Tijdperk dat ze loerden op gelegendheid om zig van den band der Carolingers te ontslaen; en, zijnde reets ontlast van de Deense Vorsten Rorik (of Erik) en Godefried, waer van de eerste door Keizer Lodewijk, en de laetste door Keizer Karel de Grove met Vriesland beschonken was geweest, begonden ze op nieuws te woelen, terwijl de Na-neven van Charlemagne, door twist onder elkander, de handen vol hadden. Over Ryn stekende namen ze Wyk te Duerstede en Uitregt in. Hare naem en magt wierd groot, en strekte zig wijd uit, ten Zuid-westen tot aen de Schelde, en ten Noord-oosten tot aen de Lauwer. Hare kragtigste tegenstanders vonden ze aen de nieuwe Graven van Holland, die, met het vergrooten van hun gebied, den Vriesschen naem, die te voren al over den Batavischen bodem klonk, deden inkrimpen. Sedert bij na in gedurigen Krijgstwist met onze Hollanders, en eindeling inwendig over hoop door verwoede geschillen, van Schieringer en Vetkooper, raekten ze Ao. 1403 onder Albert van Beyeren, Grave van Holland en Henegouwen; dog nae zijn dood maekten zij zig weêr vrij; en omtrent het begin van de XVI eeuw viel Vriesland onder Albert, Hertog van Saxen, en alzoo onder een Saxische Hofhouding. Keizer Fredrik de III. vergaf Oostvriesland, als een Graefschap, aen Ulrich Sircsena; dus geraekte dit deel afgescheiden. Vriesland ondertussen kreeg omtrent Ao. 1515. Keizer Karel de V: tot zijnen Heer; die, met het instellen van een Hof van Regtspleging en 't invoeren van buitenlandse Rigters, de Vlaemse of Hollandse Tael aldaer deed gelden. Van toen aen nam de Oud-Friesche hand over hand af, en sint verbannen van Hof en Kerk, houd ze haer herberg thans bij den Huisman. De Vriezen waren in den Spaensen Oorlog teffens met onze voorouderen gereed om hare vrijheid voor te staen, en vereenden zig ten dien einde met ons en de andere Provincien. Hier door geraekten twee Volkeren, die, gelijk Mijn Heer aenmerkte, te voren vele eeuwen lang zo bitteren Oorlog voerden, in eene naeuwe en tot nog toe onverbrekelijke Vrindschap; terwijl nogtans de haet in vorige tijden zoo groot was geweest, dat men in Vriesland in de Wetten had doen invloeijen, Den Hollandera Ga naar margenoot+schilma ontfaan for en Burgir / dat is, Geenen Hollander zal men ontfangen voor een' Burger. Zelf droegen ze zulk eene hevige vijandschap tegen alle Vremdelingen, dat zij die genen, welker zij magtig wierden, en die hare gedraeide Friesche bewoording niet wisten uit te spreken, door dompeling in 't water ombragten: Dog nu, met deze vereeniging, en met den band van eenerlei Staet-belang, en gedurigen Koophandel, is de Hollandse tael aldaer als eigen geworden, uitgenomen, als gezegt, op 't | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 50]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
platte land, voornaemlijk na de Zuider Zee kant toe, (gelijk ook in 't Nedermunsterse Saderland bij Oost-Friesland gelegen), onderhoud de Boer nog het Oud-Friesch, hoewel dat van het Regt-oude eenigerwijze verloopen is; want de oude Friese wetten trekken meer na 't Angelsaxisch, hebbende toen de Terminatien van de Casus onderscheiden, dog nu vind men tusschen hare Masculin & Foeminin geen onderscheid; dus schrijft men nu den Articulus in Nomin: Mascu: & Foemin: de / in Gen: & Abl: fen de / in Dat: oon de: in Neutro gebruikt men it of hit / fen it / & oon hit: zijnde Nom: & Acc: eveneens in alle de Genera. Van die beschrevene Wetten vind men voorbeelden in de Beschrijvinge van Vriesland in Folio, als mede in het tweede deel van de Geest-rijken Gysbert Japix Friesche Rijmlerije, welk werk ook een rijkelijke proef van het tegenwoordige Land-Friesch, zo in rijm als in prosa, vertoont; waer bij in agt te nemen is, dat hij aen zijne woorden een' spelling geeft, die van de opregt-oud-friesche vrij wat verschilt, als zijnde door hem geschikt na de gedraeide huidendaegse Uitspraek zijner Landgenoten; de waerde en kragt der Letteren te rekenen, even gelijk men thans in 't Hollandsch doet. Nu zijn we 'er aen toe om van de Geschiedenissen der Kimbrische Noormannen en dan ook van den Staet van Engeland te spreken; van dit laetste laetst, om dat de eersten, na haren uittogt de meeste verandering in dat Land hebben toegebragt. Ga naar margenoot+De Noordse landen, rijk van Volk, voedden al van ouds onrustige Vorsten, die heet op buit waren, en stout te water en te land. Ten tijde van Charlemagne had Denemarken tot hunnen Koning den dapperen Gotryk, ook Gotfried genaemt, die ontsachlijk in wapenen was, en langs den Oceaen en Oostzee een wijd gebied voerde, die Karel de Groot in zijn' ouden dag een schrik aenjoeg, en in vermogen hem niet ongelijk geagt wierd. Deze had zig al met het begin van de IX. Eeuw ten Oorlog bereid om de Fransche Monarchie, ware 't mooglijk, Karel te ontrukken en in Denemarken over te brengen: reets had hij vele Kimbren, Gotten en Noorwegers beneffens vele misnoegde Duitschen en Frankschen bij een vergadert, en bedekte de Oost- en Noord-zee met zijne vloten: dog alles Ga naar margenoot+te vergeefs, want de verraderlijke moord, door zijn' eigen' Lijfwagter aen hem gepleegt, verhinderde dat voornemen. Het nageslagt van dezen Vorst, hoewel ook niet vredig onder den ander, heeft evenwel door hare uittogten en overstroomingen bij na gants Europa doen beven. Toen Ga naar margenoot+'t gezag der Karelingers aen het dalen was, begosten de Noordse Volkeren onder den naem van Noormannen de ooren op te steken, gestadig-aen omtrent 80 jaren de Engelse, Frankse, en Nederduitse Zeekusten plagende. Binnen weinige jaren raekte ons Wyk te Duerstede, de voornaemste onder onze weinige Steden (want toen waren 'er luttel in ons land, als zijnde meest allen omtrent twee of drie Eeuwen later onder 't bloeijen der Graven gestigt) tot viermael toe onder haer' woede en geweld. De Friezen kregen ook haer' beurt. Wijders Antwerpen vernielden ze door brand, Walcheren in Zeeland krenkten ze door schat-knevelingen; Keulen verwonnen ze door belegering, zoo ook Hamburg, in haar wederom keeren na huis. Voor- | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 51]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
naemlijk was in deze tijd vermaerd de Deensche Koning Regner Lodbrog, Ga naar margenoot+afkomstig van gemelde Gotrik. Dezen evenwel trof het ongeluk, dat hij, na zo vele jaren de wapenen met groot ontzag gevoert te hebben in verre landen, door den Iersch en Schotschen Koning Elle wierd gevangen, en levendig den slangen ten roof gegeven, naelatende vele kinderen, waer van sommigen de Noordse Landen als Koningen bestiert, en sommigen door hare uittogten zig tot in Vrankrijk, Spanjen en Italien vermaerd en gevreest gemaekt hebben.
N. 't Was immers deze Vorst, die te gelijk een kloek Krijgsman was en een vermaerd Poëet, die (volgens de getuigenis van Olaus Wormius) zijne gevangenis vereeuwigde met een konstig gedigt in Deensche of Kimbrische Sprake, waer in hij zijne daden en kloekhertigheid tegen de dood in Heldentael' manhaftig en schilderagtig uitbromt. Toen ik uwe Nederduitse Ga naar margenoot+vertaling van dit gedigt, dat in Runische of Oud-Kimbrische Letteren gedrukt staet, tegens de Latijnse van Olaus Wormius in vergelijking zag, bevond ik dat onze Tael ongelijk meer vermag in 't stuk van overzetten dan de Latijnse; vermits, behalven onze uitnemende rijkheid van Woorden, de schilderagtige en zinspelende samenkoppeling, daer 't Latijn onbequaem toe is, bij onze Tael zeer gemaklijk en eigen komt. Derhalven verzoek ik, ter eere van onze Spraek', en tot genoegen van de genen, die even nieuwsgierig zijn, als ik was, een proeve te hebben van den hoogdravenden geest der oude Noordse Poëeten, en dat uwe vertaling als eene Bijlage agter deze samenspraek moge volgen.
Ga naar margenoot+L. Ligt stond ik het toe (hoewel ik het niet vertaelt heb met oogmerk van ooit te laten drukken) maer eenige regulen zijn 'er onder, die ik niet alleen in 't oude Kimbrisch dog ook zelf in de Latijnse vertaling voor mij te duister gestelt vond, om 'er iet na mijn genoegen van te maken; behalven dit ben ik in vreeze, dat de grootheid zo van deze Bijlage als van de anderen, die ik nog minder als deze voorbij kan, het werk buiten mijn oogmerk en boven mijn genegentheid zal doen aengroeijen: niettemin, dewijl ik het, hoe zeer gebrekkig ik het zelve agte, egter genoeg rekene, om daer uit een schetsgewijzig denkbeeld van de Noordse Poëzij in den tijd van haren bloei te konnen opmaken, zo bewillig ik in uw verzoek; te meer om niet weigerig te schijnen in 't gene de agting van onze Tael zou konnen vermeerderen; want zo deze mijne vertaling, hoewel ik die (om de gelijkheid der grondwoorden tusschen 't Kimbrisch en Duitsch met eenen aen te toonen) niet vrijgeestig maer naeu na de woorden nam, nog evenwel den Geest der Poëzij veel beter als 't Latijnse voldoed, niettegenstaende dat gemaekt is van een Man die zo wel in 't Latijn en bij uitstek in 't Kimbrische bedreven was, zo blijkt klaer genoeg dat onze Tael de prijs verdient: immers dit stel ik vast, dat hier uit genoegsaem te zien zal zijn, dat de Latijnse tael bij de onze in 't vertalen verre te kort schiet: als bij voorbeeld, in het eerste Vers van 't Gezang vind men, in plaetse van 't Woord Slang, nu Grafvitin / dat is, groote Aerdgraver, | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 52]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
dan Lingaul / dat is, Traegkruiper, en dan Stordar Iykin / dat is, Kronkelworm, waer voor de Latijnse woorden Serpens of Colubris, daer Wormius zig van bedient, in 't minste niet de Geestige en Hoogdravende gedagten van den Digter uitdrukken: en van zulk soort van schilderagtige uittingen, daer de omschrijving de zaek verbeeld, is 't gantsche gedigt vol. Dit stuk kan ons ook wederom brengen op 't Historiael daer we wezen moeten; want hier in vermeld die Vorst van den Noorweegsen Koning Harald Harfager, dien hij als een' verwijfden uitmaekt, en nogtans was het deze, die de andere Koningjes en Vorsten verdrukt hebbende, de alleenheersching Ga naar margenoot+van 't Noorweegse Koninkrijk met geweld onder hem had weten te trekken, waer op een lastige overheersching en af kneveling van goederen volgde, 't welk nu en dan vele voornaeme en adelijke onderdanen, (want van de lage gemeente was niet te halen) haer Vaderland deed verlaten, en met hare Huisgezinnen over zee, in 't afgelegenste eenzame Ysland, dat niet lang te voren door zijnen vinder Naddoc ook Sneeu-land genaemt was, met der woon' wijken; sedert welke tijd zij dat Eiland ook bevolkt gehouden hebben. Ga naar margenoot+Ruim een eeuw daer nae Ao. 982 ontdekten en bevolkten de Yslanders het oude Groenland, en onderhielden die vaert en gemeenschap omtrent vier eeuwen lang; bij welken aenwasch dat land in Ooster- en Wester-woning verdeeld is geworden; en, vermits de Yslanders tot den Kristelijken Godsdienst waren overgegaen, (want in de IX, X, en XI: eeuwen begon deze in Deenmarken, Zweden, Noorwegen en Ysland te heerschen), zo heeft men ook aen elk deel zijne Parochiën toegeschikt gehad, naemlijk agt aen 't Wester- en elf aen 't Ooster-Groenland. De Yslanders raekten eerlang weder onder de Noorweegse Kroon, en bleven 'er tot op heden aen gehegt. Ga naar margenoot+Van de Kinderen des voornoemden Regner Lodbrog, hebben Ivan en Agner Engeland, Biorn Zweden, Siward Denemarken bestiert, en Godefried maekte zig door uitlandse togten beroemt. Omtrent het midden van de IX: eeuw trok deze met een' vloot na Vrankrijk, stak bij de Seine op, verwoestende al wat hem voorquam; en maekte Koning Karel de Kale zoo verlegen, dat die hem, als deelgenoot in 't gebied, een deel van Neustriën toestond; dog ettelijke jaren daer nae met de Karelingers wederom in geschil geraekt zijnde, bedong hij bij een nieuw verdrag tusschen hem en Keizer Karel de Grove de Dogter van Lotharius Koning van Italiën tot een Bruid, en Friesland tot een Huwlijks gift, mits dat hij daer en tegen Vrankryk, beneffens de Keizerlijke erflanden, met zijn Volk verlaten, en nimmer moeilijk vallen zou. Dit geschiedde Ao. 883; dog sedert op nieuws eenige onlust brouwende, is hij van 's Keizers wegen door slinkse treken op den Batavischen bodem omgebragt. Op het einde van deze eeuw kregen de Noordse Volkeren, die onder eenen Godefried en Sigefried veel gerugts maekten, digt bij Leuven zoo zwaer een nederlaeg van Keizer Arnolf, dat 'er naeulijks ijmand overschoot, om t'huis tijding te brengen van haren ramp. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 53]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
N. Zoo raekte de Deense Overlast weder binnen zijne eigene grenzen gedreven. Ga naar margenoot+L. Dog 't duerde niet lang, want kort hier op, Ao. 901. verscheen de Noormannische Vorst Rollo, die, vol geest en moed, eerst de kusten van Nederduitsland, Vrankrijk en Engeland heeft ontrust, en daer na andermael op Vrankrijk aenviel, en Koning Karel de Simple, zoo in 't naeuw drong, dat ook die een deel van Neustrien, 't welk te voren al eens aen den anderen Godefried, als gezegt, verschonken was geweest, hem beneffens zijne Dogter ten huwlijk gaf. Hij nam den Kristelijken Godsdienst aen, en teffens den naem van Robbert, en stierf Ao. 920; zijnde dit Neustriën, dat sedert zijne komst Normandijen heette, onder 't gebied van zijn nageslagt gebleven. Ga naar margenoot+Niet tegenstaende in de X: eeuw door de Keizeren Henrik de I: en Otto de I: en II: de Deensche Mogentheid vrij wat aen hare vlerken gefnuikt was, egter heeft ze sedert Ao. 900 tot omtrent Ao. 1040 die van Engelland met haer volk en lastige beheersching zoodanig gequelt, dat die (even als daer na den Gallen in Siciliën, te beurt viel) bij te samenzweeringe alle de Normannen in Engelland in eenen nagt van kant hielpen.
N. Dog niet lang genoten ze die vrijheid.
L. Gants niet, want kort daer op was het, dat de beroemde Willem de Conquerant, Hertog van Normandijen, afkomeling van den vernoemden Rollo, uit Vrankrijk overstak, en Engelland omtrent Ao. 1066 vermeesterde, aen wiens afkomelingen, zo van namelijk als vrouwlijk oir, dit Rijk gebleven is tot de dood van Koningin Elisabeth toe. Met de overtogt van dezen Willem raekte de Normannische Tael in 't Hof van Engelland, want hij verzag dat Volk op nieuws met wetten in zijne spraek', die toen meest al met het Romansch over een quam, naer uitwijs van het Boek der Wetten van dien tijd. Hier door leed de Angelsaxische Tael, die reets na het Deens zig boog, een merkelijke verbastering, en uit de vermenging van deze sproot metter tijd het tegenwoordige Engelsch. Het waren ook van deze oude Noormannise Edellieden die de Saracenen uit Napels en Sicilien verdreven, gelijk ik hier te voren, van Italiën sprekende, verhaelt heb. Ga naar margenoot+Ierland, dat tot in de XIII: eeuw zijne eigene Vorsten gehad had, moest van dien tijd af onder Engeland bukken, dog behield evenwel zijne oude spraek. De Schotse Koningen hebben zig uit de magt der Engelschen en Normannen Ga naar margenoot+weten te houden. In de XIV: eeuw quam die Kroon op 't Huis van Stuart, dat met het begin van de XVII: bij Testament van Koningin Elisabeth, de Kroon van Engeland en Ierland daer bij kreeg, door welk Huis dit Groot-Brittanniën nog tegenwoordig bestiert word. De Schotse tael behoud nog hare Angelsaxische of Duitse vorm; alleen de | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 54]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Berg-schotten blijven nog bij haer Iersch; en die van Wallis in Engeland bewaren nog haer Out-Brittonsch.
N. Dit Normandyën evenwel bleef immers niet altoos aen de Engelse Kroon?
L. Geensints, maer het verstrekte etlijke eeuwen lang tot een twistbal tusschen Engelland en Vrankrijk, die elk het regt zig toematigden; dog sedert Ao. 1464 is het eindeling aen de Fransche Kroon gehegt gebleven. Ga naar margenoot+In dit derde Tijdperk bleven de Denen, Noorwegers en Zweden vele eeuwen lang onder elkander in twist; hoewel de eersten meestentijd boven lagen, en te mets meester wierden van alle de drie Kroonen. Door huwlijk verviel op 't laetst van de XIV: eeuw Noorwegen beneffens de onderhoorige Eilanden, als Ysland enz: aen Denemarken, zijnde zoo gebleven tot nu toe; en Finland wierd door de Zweden bemagtigt. Sint de Zweedse Kroon Ao. 1363 op Albert Hertog van Meklenburg overging die Hof Stad en Land met Duitsers vervulde, sukkelde dat Rijk vrij wat onder de Vreemdelingen door het Deensche Hof haer toegeschikt, tot dat eindelijk de Zweedsche Gustaf Erikson Ao. 1521 zijne Landgenooten verloste, en de Kroon op zijn hoofd kreeg, die sedert aen zijn geslagt erflijk gebleven is. Denemarken kreeg ook vrij wat Duitsche Volkeren in zijn Hof, met hun Koning Christoffer van Beyeren, dien ze Ao. 1448 weder verloren, dog voornaemlijk met den volgenden Koning Christiaen de I: uit het Huis van Oldenborg, wiens nageslagt thans erflijk dat Rijk beheerst.
N. 't Is geen wonder dan dat de Zweedse en Deense talen, hoewel andersints van Kimbrischen oorspronk, en slegts in Dialect verschillende, tegenwoordig met vrij wat Duitsch vermengt zijn.
L. Gants niet: Dog de Yslanders en Noorwegers, voornaemlijk de eersten als afgescheiden van Vreemden, en meest allen wel eer van voorname afkomst zijnde, waer onder vele Liefhebbers van Letter-oeffening waren, hebben zuiverst de oude Kimbrische Spraek behouden. De Yslanders, van de Geestrijksten onder de Noordelingen, leverden al van ouds vele vermaerde Poëten, en maekten werk, zo Ol: Worm verhaelt, Ga naar margenoot+van, beneffens hare daden, die van de andere Noordse Volkeren, zo verre ze in haere afgescheidentheid daer van vernemen konden, door Verzen en Geschrift bij den nakomeling te vereeuwigen. Ga naar margenoot+De Runische Letteren, die van oude tijden af in 't Noorden onder de Scano-Gotten en Upsalers (nu Zweden genaemt), en onder de Denen, Noorwegers en Yslanders in zwang gingen, verschilden vrij veel van de Moeso-Gotthise van Ulphilas. Toen de geestelijke Klerken ook in de Noordse landen, even als in de andere Europise gewesten, de pen voor Hof en Kerk genoegsaem alleen in handen hadden, (want sedert het jaer duizend heersch- | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 55]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
te de Kristelijke Godsdienst in 't Noorden) sleet dit gebruik der Runise Letteren, dat lastig voor de van-buiten-komende Geestelijken was, allengskens uit: hoewel men in 't jaer 1328, nog in zulke Letteren de Fasti Danici schreef.
N. 't Had zijn reden dat de Geestelijken, om haer zelven te noodzaeklijker, en hare Boeken en Schriften te meer bemint te maken, belang namen om de Latijnse Munnike Letters, die bij na door gants Europa waren doorgedrongen, ook daer te lande gangbaer en geagt te doen zijn; want, behalven deze nuttigheid, stak 'er ook gemak in.
L. 't Is haer ook zo wel gelukt, dat deze Runische Letters thans onleesbaer zouden zijn, zo niet eenige Liefhebbers van de Noordse Oudheid, sedert een eeuw herwaerts, hun werk gemaekt hadden van dezelve buiten vergeet te stellen, door vele proeven der Noordse Tael- en Letter-oud-heden in druk te brengen; onder welken Olof Worm een van de voornaemsten is. Eindeling, eer ik sluite heb ik nog te zeggen van de Tael der afgelegene Finnen en Lappen, dat deze vrij meer van 't Slavoens of Russisch dan van 't Kimbrisch, en eenige overeenkomst met het Estonisch en Lyflandsch heeft. Dus heb ik, Mijn Heer, een' korten inhoud van de Europische Volkverspreiding en huishouding, beneffens de veranderingen, die de Taelen daer door geleden hebben, in deze Schets bij een gestelt; voornaemlijk vond ik in de twee laetste Tijdperken vrij wat langer werk dan ik dagt, om de geschiedenissen, die mij hier te passe quamen, op te zoeken, en in orde te schikken.
N. Werk genoeg geloof ik dat je 'er aen vond, niettemin ben ik nog onvoldaen: ik had gaerne wat meer berigt van 't beloop der verandering van onze Tael en van 't oude, dat 'er van haer en van hare naest bestaenden nog overig is.
Ga naar margenoot+L. Maer indien ik dit hier tussen-in gedaen had, ik zou den draed van 't Historiael te lang uitgerekt hebben; immers uit die vreeze liet ik het na; daer en boven dagt ik het best te zijn, dat men inhoudsgewijze dit bij één zag: ik zal dan nu daer van een begin maken, en vooraf niet alles, maer 't voornaemste aenroeren van de oude Frankduitse en Allemannische en Moeso-Gottise Talen; ik zeg de Moeso-Gottische tot onderscheid van de andere als Scano-Gottische en Dano-Gottische, waer mede het Oud-Zweeds en Oud-Deens naemlijk het Kimbrisch of Oud-Noordsch gemeent word. Ga naar margenoot+Het Moeso-Gottisch heeft meer gemeenschap met het Oud-Duitsch dan met het Kimbrisch of Oud-Noordsch, gelijk klaer blijkt uit het Evangelium Gothicum, dat ook Codex Argenteus genaemt word, 't gene lang in Bergsland in 't Werder-Klooster, omtrent vier mijlen van Keulen, als verho- | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 56]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
len en onbekent heeft gelegen, en 't welk sedert door Fr: Junius F: F: Ao. 1665, is uitgegeven, waer voor men hem eeuwigen dank schuldig is: zijnde dit het oudste overblijfsel dat 'er van den Theutonischen tael-stronk bekent is, als gemaekt zijnde in de IV: eeuw, zo men wil, door Ulphilas, Bischop der GotthenGa naar voetnoot*. Bij dit Tractaet heeft Junius ook de 4 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 57]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Evangeliën in 't Angel-Saxisch gevoegt, welke vertaling als van de VIII of IX: eeuw te agten is. Ga naar margenoot+Onder de Oud-Duitsche of Frank-duitsche overblijfselen is wel 't voornaemste vertaling van Tatiani Harmonia Evangelica, welke voor een werk van de VIII of IX eeuw te houden is, zijnde niet lang geleden door Palthenius Ao. 1706, in 't ligt gegeven; waer bij een Frankduitsche vertaling van iet van Isidorus Hispalensis gevoegt is. Omtrent twee eeuwen jonger word geschat de Paraphrasis in Canticum Canticorum door Willeramus Abbas gemaekt in Latijnse Verzen en in Frankduitse Prosa; vertoonende de tael van de XI eeuw. Omtrent nog een eeuw jonger rekent men de Frankduitsche Rythmus wegens St: Anno, wijlen Aertsbisschop van Keulen, Ao. 1633 door Mart: Opitius in druk gebragt. Deze twee laetste Frank-Duitse Tael-proefjes komen zo digt aen onze Belgische of Nederduitsche Sprake, dat men wel gissen mag, dat de Schrijvers niet verre van den Beneden-Rijn gewoont hebben, dog het eerste van de drie trekt iets nader aen 't Gottisch, of om dat het ouder van tael, of om dat het mooglijk wat dieper in Saxenland gemaekt is; evenwel van alle drie kan men zeggen, dat ze nader aen onze Spraek gelijken, en vloeijender en minder hard van tael zijn als het tegenwoordige Hoogduitsch met zijne Schl / schm / schn / schw / pf / en pfl / voor vele Woorden, waer voor men Ga naar margenoot+onder de Oudheid slegts Sl / sm / sn / sw / p / en pl / vind. Nog isser een Oud-Duitsch Poëet, Otfrid genaemt, die omtrent Ao. 900 leefde, dog deze klinkt vrij wat harder, waerom ik die tael de Alamannische noem, als eigender aen die van Hoog-op in Duitschland, naemlijk aen de Beyerschen, Oostenrykers, Zwitsers, enz: Ga naar margenoot+Van 't Angel-Saxisch, dat insgelijks als het Moeso-Gottisch wel iets van 't Kimbrisch heeft, zijn in Engelland ontellijke handschriften, dog van de fraeiste proeven, die het ligt zien, is 't bovengenoemde Evangelium Anglo-Saxonicum, 't welk Junius bij zijn Evang: Goth: gevoegt heeft, als geschreven in dien tijd toen de Angelsaxen in Engeland bloeiden, en op haer geleerdst waren. Ga naar margenoot+Het Belgisch of Nederlandsch, dat in de Zeventien Provincien gesproken word, en 't welk voor twee eeuwen den naem van Vlaemsch voerde, om dat die Provincie toen bij uitnemendheid bloeide, en door Koophandel wijd vermaerd was, heeft, met het verminderen van Vlaenderen en Braband en 't opkomen van ons Land, nu bij uitstek den naem van Hollandsch gekregen. Wij zijn wel een weinig onderscheiden in Dialecten, jae, niet alleen dat ieder Provincie een bijzondere Dialect heeft, maer zelf ieder Stad heeft eenigsints een weinig onderscheiden' tongeslag; niettemin hebben we altoos een Gemeene Schrijftael gebruikt, even gelijk ook nu de Hoogduitschers (schoon de Laeglanders, die Plat-Duitsch spreken, en de Hooglanders, te weten Zwitsers en Oostenrijkers, elkander naeulijks verstaen konnen) een Gemeene Schrijftael, die men Hoogduitsch noemt, in gebruik hebben. Deze onze Gemeene Schrijftael word in geene van de Provincien zo net als in Holland in de uitspraek voldaen: want onze beschaefste uitspraek verschilt bij na niet van deze Schrijftael: met dubbele reden | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 58]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
dan pronkt tegenwoordig onze Belgische tael met den naem van Hollandsch. 't Is ook in 't Hollandsch dat het Ga naar voetnoot* Oudste, en voornaemste overblijfsel van ons Belgisch gevonden word, naemlijk Melis Stoke's Rym-Kronijk van de Hollandse Graven, vertoonende de tael van de XII en XIII eeuw. Nog is 'er ook een mooi stukje van Oud-Hollands, te weten de Bybel te Delft Ao. 1477. gedrukt. Uit deze genoegsame proeven, zoo men die wel inziet, kan men bevinden dat de grond van onze Tael, wat het Generale Grammaticael belangt, van dien tijd tot op heden dezelfde is; hoewel de Stijl van schrijven, zo verre die den cierlijken opschik betreft, thans een vrij meer vloeijende, veranderlijke, en bevallige plooi heeft aengenomen: Sedert een eeuw herwaerts, toen de geleerdheid in Holland haer vermaek vond, begon deze cierlijke Schrijftrant zijne wortels te schieten. De Schrijver van de Idea Linguae Belgicae heeft de tijdbeurten onzer Tael' gevoeglijk in Ga naar margenoot+‘vieren afgedeelt: als (1:) de Duistere of Schriftelooze, van de wieg onzer taele tot op Melis Stoke's jeugd, zijnde tot de XIII eeuw toe. Ten (2:) de Regelmatige in genus & Casus, strekkende van den laetstgenoemden tijd tot op het Graefschap van Vrou Marie van Bourgonje, naemlijk tot Ao. 1477. Ten (3:) de Verloopene in Genus, & Casus van Ao. 1477 tot omtrent Ao. 1624, den tijd naemlijk toen uit laste van EE: Heeren Staten de overzetting van den Bybel stond ondernomen te worden, sedert welken onze Letterhelden Hoofd en Vondel begonden te bloeijen. De 4: noemt hij De Herstelde, in welke wij nu leven, die haren aenvang neemt met het einde der derde Tijdbeurte. De verdere’ lezenswaerdige Aenmerkingen, welke die Schrijver daer bij voegt, wil ik liever den Lezer aldaer laten zoeken, als mij aen 't uitschrijven van eens anders werk begeven. Dat onze Hooge Overheden van over lange werk gemaekt hebben om de eere van haer Tael, en 't daer aen verknogte nut der Ingezetenen, te handhaven, blijkt uit de zorge die Haer EE: daer omtrent gehouden hebben, toen zij onze Gravinne Marie van Bourgonje Ao. 1477 wel nadruklijk, bij 't groote Privilegie Art: 20, deden beloven van Aen de Staten geene Brieven te zullen zenden, nochte open, nochte besloten, dan in NEDERDUITSCHE TALE, en insgelijks in de Privilegie van Keizer Karel (7 Mei 1555), en van Koning Philips (18 Decemb: 1556), Dat zy hier geene Diensten en zouden mogen begeven aen Inboorlingen der Landen van herwaerts overe, dan aen zulke, die de DUITSCHE SPRAKE (en wel uitdruklijk die) WELKE MEN IN HOLLAND GEBRUIKT, zouden verstaen en spreken: welke stukken bij de Groot-placcaetboeken te vinden zijn. Dus heb ik U verhaelt de voornaemste Overblijfsels van onzen Duitschen Tael-tak, die mij tot nog toe (zijnde Ao. 1711) in druk zijn voorgekomen. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 59]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
N. Nu heb ik, 't gene ik eischte, maer op nieuws schieten mij nog twee zaken te binnen; eerstelijk zag ik gaerne tafelsgewijze deze in Europa verspreide Talen, op den voet van 't verhaelde, hier agter aen bij-een gevoegt, op dat men als met een opslag den inhoud voor oogen hebbe, want door uitbreiding word het ingedrongene idée eenigsints verloren; ten anderen, dat je, tot bevestiging van deze Volk-Verspreiding, en tot voldoening van Liefhebberij, een klein proefje van elk dezer onderscheidene Taelen bij wijze van BijlageGa naar margenoot* hier agter aen voegde.
L. Wat het laetste betreft, die Proeven zijn te vinden bij 't boekje dat Ao. 1700 in Engelland gedrukt is, onder den tijtel van The Lords prayer in above a hundred Languages Ic. / dat is, Onzes Heeren Gebed in meer dan honderd Talen.
N. Die boekjes zijn in ijders handen niet. Geef van elke proeve maer eene regel; en, om de gelijkheid der Spraken nog klaerder te doen zien, zo voeg de woordelijke Vertaling' onder ijder, 't welk bij 't Boekje niet te vinden is.
L. Uwen raed meen ik in 't werk te stellen; En, belangende het eerste, ik schik den Europischen Tael-boom op de volgende wijze, even gelijk ik in 't begin gezeid heb. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 60]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Europische tael-boom.Uit het Huis van JAPHET agt men gesproten te zijn Deze drie Hoofd-Talen; als,
Ga naar margenoot+I. KIMBRISCH of Oud-Noordsch, ook Runisch genaemt, als
II. OUD-THEUTONISCH of Oud-Duitsch, als
Deze 3 bovengemelden hebben, van wegen de Oude buerschap langs de Oost-Zee, met het Kimbrisch eenige overeenkomst.
Het Allemannisch en Frank-Duitsch bestaet nu nergens als in oude boeken en schriften; even gelijk ook het Moeso-Gotthisch en Angel-Saxisch en genoegsaem ook het Oud-Friesch, hoewel dit op 't Land nog niet verstorven is. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 61]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
III. KELTISCH, als.
Iersch en Berg-Schotsch. | ||||||||||||||||||||||||||||||||||
[pagina 62]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
Onder de SLAVOENSCHE TAEL, die in 't Oosterdeel van Europa heerscht, en aldaer door de Asiatische Schythen gebragt is, behooren het Russich of Moscovisch, Dalmatisch, Croatisch, Servisch, Albanisch of Epirotisch, Illyrisch, Carniesch, Poolsch, Boheemsch, en Wendisch of Opper-Lausitsch. Nog vind men in dat deel van Europa deze Vierderhande Talen, bestaende elk als op zig zelf, en verschillende veel van de andere Europische, dog zijnde gering van aenzien, als heerschende in Landstreken die woest en schaers van Volk zijn.
De Proeven zijn te vinden in de volgende Bijlage No: I. |
|