Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche sprake. Eerste deel

[p. 31]

Tweede Verhandeling Van de volk- en tael-verspreiding over Europa,
Vyfde Redewisseling. L. en N.

⁺L. OM gemaks wille, mijn Heer, zullen we dit ons tweede Tijdperk ten halve deelen.

Het begin van dit Tijdperk was nog al gunstig voor de Romeinen. Hoewel onze oude Batavieren, door geledene overlast verbond- en eer-schennis getergt, onder hunn' dapperen en schranderen Claud: Civilis ⁺in een opstand geraekten, die zorglijk wierd voor den Roomsche Staet; Cerialis nogtans stilde dien met het vernieuwen van 't oude Bondgenoot- en Broeder-schap van over 100 jaeren; jae, niet tegenstaende de voorspoed op 't laetst aen de zijde der Romeinen gehelt hadde, ze wisten toe te geven, uit aenmerking van 't belang onzer Vriendschap, dat haer kort daer aen ook vrugten gaf, want voornamelijk door toedoen en hulp van onze Batavieren wierd het verdere Britannia (daer Julius Caesar te voren meer ⁺schrik als winst gemaekt had) tot aen Caledonia toe voor haer gewonnen.

De Roomsche wapenen gingen nog verder, en drongen door Vriesland, en een deel van Germaniën, tot aen de Elve toe; en tot volktemming ⁺maekte men vaste Burgten; dit nogtans belette niet dat de Germannen en Vriezen, vermits hatig op Roomsche manieren, en loerende op gelegenheid, hare schaden te mets niet duer en deden betalen. In Brittanniën evenwel kregen de Roomsche zeden, even gelijk te voren in Galliën voet, makende door schijn van beleeftheid dat Volk te vaster hoewel williger ⁺verslaeft; Caledoniën (nu Schotland) sloot men van 't andere Brittanniën af door wal en muer, om de uit- en aen-vallen der Picten te stuiten. Ierland had de zee tot een scherm, en bleef buiten de magt der Romeinen.

Deze Monarchie, dus in top, begon evenwel van toen af te dalen: want gantsch Europa raekte aen 't woelen als ziedend water, en de Noordsche

+ Tweede Tijdperk strekken de van A. 1. na CHR. tot A. 800.

+ I. Vernieuwing van Broederschap tusschen de Romeinen en Batavieren.

+ De Romeinen in Britania. in de 2: eeuw.

+ De Romeinen in Vriesland, en verder in Germaniën.

+ Pictische Wal.

[p. 32]

Volkeren grepen elk na een brok van den buit, dien de Roomse Heersch-zugt wel eer anderen ontrooft en onder zig geschraept had.

⁺Het begin van 't Spel had zijn aenvang met de Gotthen: deze, van omtrent den Wyssel af, oostwaerts aen door de wapenen zig verspreid hebbende, overliepen ten tijde van Marc: Aurelius (die A^o. 161, tot het Rijk quam) een groot deel van Sarmatiën tot aen de zwarte Zee en 't Meötische Meer, innemende het land dat de Daciërs en Geten toen in bezit hadden. Die ten Oosten haer' verblijf namen, noemde men Ostrogothen, die ten Westen, Wisigothen. De eersten, wierden bestiert van de Prinsen uit den Huize der Amalen, de andere door die van den stamme der Balthes. Omtrent een eeuw daer na vielen deze Gotthen in Moesiën, Thraciën, Illyriën en Pannoniën, na dat alreeds eene andere partij der Gotthen, Gepiden genaemt (mooglijk vermits ze geepser of flaeuwmoediger waren, als hebbende zig aen den Wyssel t'huis gehouden toen ruim een eeuw te voren de eersten van daer optrokken) zig mede bij haer in Daciën had vervoegt.

N. Men vind Geleerden die de Geten en Gotthen voor een en 't zelfde volk aenzien, agtende dat die naem alleen in Dialect verschilt.

L. Zo vind men, maer waer vind men Dialect-regel, 't zij in het Theutonisch 't zij in 't Kimbrisch, die zulk een verschil tussen de zakelijke deelen goed maekt? Immers hunne bewijzen hebben mij nog niet kunnen voldoen: wat 'er van zij laet ik zijn rust; want dat ten naeusten te weten kan ons geen' dienst doen aen de schets, die ik hier ontwerp. Dit zij ons genoeg, dat toen de Gotthen in Daciën en Moesiën zaten, ook deze Theutonische of Moeso-Gottische tael aldaer in zwang ging. Sedert deden deze Volkeren verscheidene uitloopen in Griekenland en ook in klein Asiën, sommige rampspoedig, sommige met geluk, zonder hare landpalen veel te kunnen verbreeden. Dit duerde tot aen 't einde van de 4^e. eeuw.

⁺Midlerwijle leed ook 't Roomsche Rijk zijn aenstoot aen den Beneden-Rijn. In de Derde Eeuw schoot herwaerts aen, van Over-Yssel af, een hoop Germanische Volkeren onze geburen, vereent onder den naem van Franken, dat is Vry-luiden, als belust op vrijheid, en gereed om 't Roomsche juk af te schudden: de Batavieren, vermits bondgenooten der Romeinen, moesten meê dien aenval uitstaen. Dit tobben duerde omtrent anderhalve eeuw, tot eindeling Keyser Juliaen de Quaden (zijnde Opper-Saxische) ⁺die wederom deze Franken quamen verstoren, met hen vereenigde, onder beding dat die beiden een lichaem zouden worden, en dat onder den naem van Batavieren; een naem die bij de Romeinen zoo roemrugtig wierd gehouden, dat ze deze onze Voorzaten vereerden met die getuigenis, dat ze waren ^*Hunne beste bijstand, de Vroomste Leden van hunne magt, Oud-vermaerde Krygsluiden, en Overwinnaers in den strijd, die groot gewigt toebragten of ze Vrinden of Vijanden waren.

't Was ook al vroeg met den aenvang van dit Tijdperk, dat men in Duitschland onderling on-eens wierd. De Marcomannen Duitsche Volkeren, aen

+ II. De Gotthen in Daciën en Moesiën. in de 2: 3: en 4: eeuw.

+ III. De Franken in de 3: en 4: eeuw.

+ De Franken onder de Batavieren. in de 4: eeuw.

* Hoofd's Tacitus in zijn 1: en 2 B: der Historien.

[p. 33]

⁺den Donau gezeten, hebben onder 't beleid, zo men meent van den vermaerden Marobodwin, ten tijde van Tiberius, haer' geburen de Boyen uit Boheemen verjaegt; en men wil dat deze verdrevenen haren wijk namen meer inwaerts van Germaniën, en dat die sedert den naem gehouden hebben van Boioarii of Bojuvarii, en nu bij verloop Bavari, bij ons Beyerschen genaemt, dat is, Boy-mannen, (gelijk ze ook in den Oud-Allemannischen tijd, volgens Goldasti Rerum Alamannic: I. Pars, p: 11, wel Poemanni genoemt wierden) want Oar of War of Wer beteekende in 't Oud-duitsch een Man: dus was het in 't Moeso-Gott: Wair / in 't Angelsax: Wer / in 't Kimbr: Virdar / & Firdar / in 't Armorisch Ur / en in 't Latijn Vir: zoo beteekende ook ons Batavier even veel als Batauw-of Betow-man. Dog ten opzigte van den Beyerschen naem, zo vind men in 't Vocabularium Anglosaxonicum, Baegeras en Baeght-ware / Bavari.

N. Dewijl deze Beyerschen tot op heden Germanisch spreken, hoewel zwaer van tong, zou het dan wel quade gissing mogen heeten, zo men hier uit opmaekte, dat ook de oude Boheemen, vermits hare Voorzaten, zulk een' taele gevoert hebben?

L. Neen, mijn Heer. Maer, om den draed te vervolgen, zo heb ik ⁺nog te melden, dat in 't laetst van deze 4: Eeuw, ten tijde van Keizer Maximus de Tyran, eenige Britten na Armorica (nu Bas-bretagne genaemt) in Galliën overgestoken zijn, en haer volk en tael tot op heden daer geplant gehouden hebben. En 't waren mooglijk mêe al op dien tijd overgekomene Britten van welke Procopius verhaelt, dat van een zeker Eiland, aen den mond van den Rijn gelegen, door Brittons en Anglen en Friesen bewoont, jaerlijks eenige trokken na de Akkers en Landen, die de Franken in haeren op- en uit-togt ledig lieten. Het was ook omtrent ten einde van de 4: Eeuw toen Ulphilas der Gotthen Bischop den Bijbel uit het Grieksch in 't Moeso-Gotthisch vertaelde, waer van 't Euangelium, hoewel niet zonder verlies van eenige Kapittels en Verzen, nog in wezen is, zijnde door onzen vermaerden Franc: Junius F.F. in 't licht gegeven; uit welk klaer blijkt, dat deze Gotthise Tael van Duitschen stamme is.

Voorts kan ik niet vermerken, dat in deze vier Eeuwen iet anders gewigtigs ten opzigte van de Taelverandering gebeurt is, ten zij men rekenen wil, het gene de Romeinsche tael op de Gallische en Brittonsche won. Want de Buerschap en vermenging der Franken en Batavieren gaf geen rede tot verandering, als beiden van Germanischen oorspronk zijnde, beiden beminnende een zagte vloeying en geene hardigheid van uitsprake, gelijk te zien is uit de Frank-T Heutsche Vertaling van de Harmonia Evangelica van Tatianus, die omtrent 900 jaren, en uit de Paraphrasis in Cantic: Canticor: van Willeramus Abbas, die omtrent 700 jaren oud geoordeelt word. Of nu de oude Daciërs en Geten nieuwe taelluiden kregen, toen de Gotthen bij haer quamen, is mij te onbekent, om 'er iets van te zeggen. Dog in de volgende vier eeuwen zal 't volk van den Oud-THeutonischen Stam een groot veld winnen, dewijl 't meeste verlies van 't Roomsche Rijk de-

+ IV. De Marcomannen, Boyen en Beyersen, in de 1: eeuw.

+ V. Britten in Armorica &c. in de 4: eeuw.

[p. 34]

zen eindeling in den schoot valt. De Wandalen rukken in Galliën, dringen in Spanjen, en verder ook in Afrika. De Wester-Gotthen overloopen Italiën, vesten zig in Opper-Galliën, verdrijven de Wandalen uit Spanjen. De Franken krijgen 't benedenste deel van Galliën. De Ooster-Gotthen rigten in Italiën een nieuw Koninkrijk op. De Lombarden of Langobarden, mêe al Duitsche Volkeren, volgen de Ooster-Gotthen in 't Italiaense gebied. De Angelsaxen krijgen Britanniën in. Midlerwijle doen de Schytische Volkeren uit het Oosten een zwaren inval in Europa, en na verscheidene togten geraekt gantsch Sarmatiën onder hare magt. Op 't allerlaetste krijgt de Frankische Stam 't voornaemste deel van Europa. 't Gebouw van 't Roomsche Keizerrijk, te voren aen 't waggelen, stortte dus ten eenemael in.

N. Ja zeker, zo men de zaken na 't uiterlijke aenzien schatten, en enkelijk op den mensch zien wilde, men zou mogen zeggen, dat het in die Eeuwen toeging, als of 'er Koninkrijken te grabbel geworpen wierden voor den genen die kloek van raed en daed was, en die de verwarring van zijn Buerman wist gade te slaen. Maer laet ons deze voorvallen wat meer uitgebreid bezien.

⁺L. Met het begin van de 5: Eeuw, omtrent A^o. 406, ten tijde van den Westerschen Keizer Valentiniaen de III^de: trokken de Wandalen, (meê al Duitsers) met de Alanen hare Sarmatise geburen, door Germaniën; ondertusschen met zig nemende vele andere Duitschers als Quaden, Marcomannen, Herulen, Sueven, Saxen, en Bourgonjers, met zware verwoestingen indringende tot in 't Gallisch-Belgiën, en voortrukkende tot in 't Narbonesche Galliën: Van daer trokken ze (Ao. 409) over 't Pyreneesche gebergte tot in Hispania Boetica, dat sedert na haer Vandalusia genaemt is: en omtrent 20 jaren daer na staken eenigen ook over in Afrika, stellende hun Rijksstoel te Carthago; ondertussen bleven de Alanen in Lusitaniën (nu Portugael), ⁺de Sueven in Galliciën, de Bourgonjers in Opper-Galliën.

Ter zelver tijd, toen de Wandalen hare overstrooming deden, vielen in Europa een groote hoop Schytische Volkeren, als Turken, en Avaren, waer bij zig ook Alanen en andre Sarmaten voegden, allen onder den naem van Hunnen, geleid door den trotsen Veldoverste Attila, inbrekende in Pannoniën, in Italiën, in Germaniën, en zelf tot in 't hart van Galliën. Midlerwijle hadden zig onder dien drom geschikt Ostrogotthen, Quaden, Rugiërs, Bastarnen, Marcomannen, Bructers, Saxen, & Gepiden, allen van Duitschen Stamme. De Veneten hier van verschrikt, vloden op de naest gelegene Eilanden, waer uit het berugte Venetiën zijn oorspronk nam. Dog na de dood van Attila ontstond 'er twift onder zijne Zonen, bij welk voorval de Gepiden en Ostrogotthen zig op haer zelf afscheidende, de Hunnen te keer gingen, en na haer Vaderland te rug dreven, blijvende alleen eenige weinigen in Pannoniën onder den naem van Siculen.

Ondertusschen de Wisigotthen, eensdeels de Hunnen ontwijkende, andersdeels door hope van buit na Italiën gelokt, en sedert om de Roomsche stre-

+ VI. Wandalen in Spanjen en Afrika, in de 5: eeuw.

+ VII. In val der Hunnen in Europa, in de 5: eeuw.

[p. 35]

ken ⁺vergramt zijnde geworden, deden hnnne woede onder hun' Overste Alaric aen Roomen gevoelen, verdervende bij na alles wat 'er in en omtrent was; ⁺Na zijn dood, die 'er kort opvolgde, drong zijn navolger Adolph van daer tot in Galliën: waer op Honorius (Westers-Keizer), om slegts toe te geven, dat men niet behouden kon, of om zulke Gasten van huis af te leiden, aen deze Westergotthen een deel van Galliën toestond, van Toulouse af tot aen den Oceaen toe; zo dat dit nieuwe Koninkrijk den naem kreeg van Gottalania, ook wel Lant-Goth Occitania, en sedert bij verbastering Languedocq, in plaetse van Land des Goths Occitanes, of bij inkrimping Lant-Goth-Occ:. Kort daer op togen zij na Spanjen, en dreven 'er de Alanen en Sueven uit, nemende haer rijkszetel te Toledo. Wijders voerde de Winlust hare wapenen over zee in Afrika, waer door het Tingitaensche Mauritaniën onder haer moest bukken; dus zag men ook een Overzeesch-Gotia. De Wandalen alzo uit Spanjen gebonst, hielden 't nog ruim 100 jaren in Afrika, tot dat Gilemer hun laetste Koning (A^o. 534.) door Bellisarius wierd t'ondergebragt.

Terwijl de Roomsche zaken in het Zuider-oort dus rampspoedig gingen, namen de Franken, die sterk aenwiessen, haeren slag ook waer, trekkende over den Rijn in Gallia Belgica: dog, om dien verderen optogt te stuiten, ⁺stond Keizer Honorius haer toe, dat ze haren zeet mogten houden tussen Maes en Beneden-Rijn bij Keulen, en tusschen de uitgangen van beiden die rivieren.

⁺N. Maer dewijl de zitplaets der Batavieren onder deze toedeeling getrokken word, zo is 't niet onwaerschijnlijk dat deze onze Voorzaten, als hebbende toen aen 't Roomsche rijk geen steun meer, en zijnde van nature belust op Vrijheid, zig met de Franken van dien tijd af vereent, en onder dien naem van Vrijluiden dien optogt of verzelt of begunstigt hebben gehad, om gezamentlijker hand de Roomsche magt verder te krenken. Immers, de naem van Batavieren schijnt sedert in den Franksen als verdwenen te zijn, uitgenomen dat het Land tusschen Rijn en Wael tot op heden nog den naem van de Betuwe voert.

⁺L. Die gissing is niet ongegrond. Dog dit toestaen van Keizer Honorius kon den zwellenden moed der Franken niet dempen: Want kort daer op (omtrent A^o. 420.) drongen ze verder door tot in Braband; en hoewel men meer als 100 jaren te voren den eernaem van Koning onder de Franken in gebruik vond, de gemeene telling nogtans begint van dezen ⁺tijd af met Pharamond, niet tegenstaende getwijffelt word of ook die immer Koning geweest zij: gewisser rekening en doorlugtiger naem vind men in den volgenden Koning Chlodion, die (omtrent A^o. 430 of 431) verder een deel van 't Gallisch-Belgiën onder hem trok. Na dezen quam Merowys (A^o. 447.) tot de Kroon, uit wien 18 agter-een-volgende Fransche Koningen gesproten zijn, en van wien de gewezene gracht de Merwede, die sedert de Maes in haer schoot ontfangen heeft, gelijk ook het huis of Kasteel te Merwede, welks overblijfselen niet verre van Dordregt te zien

+ omtrent Ao. 409.

+ VIII. De Wester-Gotthen door Italiën in Opper-Galliën, en daer na in Hispaniën en verder ook in Afrika, in de 5: eeuw.

+ A^o. 416.

+ IX. De Batavieren onder de Franken vermengt, in de 5: eeuw.

+ X. Opkomst van 't Franksche Rijk, in de 5: eeuw.

+ Zie Fauchet, Antiqu: & Hist: Gauloises Chap: X.p: 88. en Kirchm: Comm: in Tacit: Cap. XI. p: 185.

[p. 36]

zijn, haren naem, zo sommigen willen, ontleent hebben. Deze Vorst vergrootte het Frankse Rijk met den aenwinst van dat deel van Galliën, dat men nu Champagne en Picardyën heet: hij bragt ook die streek van Germaniën, die men nu de Paltz en Den Elsas noemt, onder zijn gebied. Na dezen begaven een groot deel der Steden tussen de Rivieren de Seine en de Loire, als Parys, Orleans, Sens, &c. zig onder de Franken, vreezende andersints onder de Wisigoths te vallen; dit geschiedde ten tijde van Childerik Zoon van Merowys en onder den grooten Chlodowys, welke laetste 't Franksche Rijk vermeerderde met Swaben en Beyeren; en eindeling na 't verslaen & ombrengen van Alarik de II., Koning der Wisigotthen verviel ⁺het overige van Galliën, van tusschen den Ryn en de Rhone tot aen den Oceaen toe, in zijn hand, blijvende alleen Languedocq en Provence aen Theodorik, Koning der Ostrogotthen in Italiën, die zijn Zuster had. Chlodowys had zig laten Doopen (Ao 495), en sedert namen de Fransche Koningen meest allen groot belang om de Roomsche Kerk voor te staen.

⁺Deze voornoemde Theodorik, door den Oostersch-Keizer Zenon voor Zoon aengenomen, en verzogt zijnde om den Oorlog te voeren tegen Odoacer Koning der Herulen, die toenmaels Italiën genoegsaem in zijn geweld gekregen had, volbragt het met zulk een geluk, dat hij na verloop van vier ⁺jaren zig meester en Koning zag van Italiën. Hij herstelde Roomen, dat, van wegen de menigvuldige en zwaere verwoestingen, als een puinhoop lag. Hij was begunstiger van konsten en wetenschappen, omhelzer van den Kristelijken Godsdienst, en regeerde loffelijk; alleen 't ombrengen van Symmachus & Boëthius bezwalkte dien roem: hij stierf A^o. 526.

N. Maer hebben we de Angel-Saxen niet al vroeger als dezen tijd in 't spel gehad?

L. Ja gewiflijk, ik vergat haer ook niet, dog ik meende dezen voornamen eeuwkring te voltrekken, eer ik van ijder Volk afscheidde, terwijl ik de 3 volgende eeuwen ongedeelt bij één gedenk te nemen.

⁺In 't midden van deze V: eeuw plaegden de Picten & Caledoniers de Brittonnen geweldig: de Romeinen waren buiten staet om hen te beschermen, dies riep hun Koning Vortigern de Angelsaxen uit Neder-duitsland te hulp; dog dezen door hun Veldoverste Hengist in zulk een wellustig land overgebragt zijnde, en de Provincie van Kent in bezit gekregen hebbende, noodigden tot bijwooning hare t'huis gelatene makkers, en kregen, door bijstand van dezen, genoegsaem al het land, dat de Romeinen in Britanniën bezeten hadden, ⁺onder haer geweld, deelende 't zelve in 7 Koninkrijken, die in 't begin van de 9: eeuw onder Koning Egbert in-één-smolten. Onder Paus Gregorius Magnus omtrent A^o. 600, namen deze Angelsaxen het Kristelijke geloof aen. Na den naem van deze Volkeren heette dit gewonnene deel van Brittanniën sedert Ingeland of Engelland, A-S., Angel- / aengel- / & Engla-land (Anglia), en dat deel, 't welk buiten den muer van Severus lag, en ten tijde der Romeinen Caledonia genaemt wierd, voerde sedert den naem van Schotland.

+ Ao. 507.

+ XI. De Ooster-Gotthen in Italiën, in de 5: eeuw.

+ A^o. 493.

+ XII. De Angelsaxen in Brittanniën sedert Engelland genaemt, in de 5: eeuw.

+ Ao. 457.

[p. 37]

⁺De Britten, welke niet buigen wilden, namen een deel de vlugt over zee na Armorica bij hare oude Landsluiden, die omtrent een halve eeuw te voren zig aldaer nedergezet hadden: een ander deel kroop in 't hooge gebergte van Cambriën (of Walles), en behield aldaer haer afgescheidene gebied nog omtrent 8 eeuwen lang onder eigene Koningen, tot den tijd van Hendrik de 3, Koning van Engelland, die A^o. 1216 tot de Kroon quam, en dit land onder hem kreeg; dog haer Cambrobrittannische of Wallische Sprake is gebleven tot den huidigen dag. De Picten en Caledoniers bezaten niet meer dan het Noorderdeel en 't Hooge land van Caledonia. Dit Angelsaxische Rijk strekte zelf zig een stuk weegs uit in Schotland tot aen 't Fyrth toe; hierom is 't dat de Tael van de Zuider- en Ooster-Schotten, of Laeglanders nog op heden van het Angelsaxisch, en die der Hoog-landers of Berg-Schotten van het Oud-Brittisch of Iersch heeft.

Het Westersche Keizerrijk was dus met de vijfde eeuw gekrenkt, en 't Oostersche kreeg met de zesde, zevende, en agtste, ook zijne beurt van slagen.

⁺Niet alleen Illyriën en Pannoniën maer ook 't meeste Ooster-deel van Europa, dat door de vorige uittogten der Gotthen en Gepiden, en door de invallen der Hunnen zeer woest bevonden wierd, is sedert in de 6: eeuw bezet door de Sclaven of Slavoenen, zijnde Asiatische en Europische Schythen of Sarmaten, die van de Rivieren de Tanaïs en Wolga afquamen. Onder deze Slavoenen telt men ook de Wiltzen, mede Welitaven en Witten genaemt, beneffens de Wenden of Veneden. Deze laetste trokken na de kant van den Wyssel, omtrent op die gronden, welke de Wandalen ruim een eeuw te voren voor haer uittogt bezeten hadden; en hier door hebben ook, bij verwerring van sommige Schrijvers, deze Slavoense Wenden den naem gekregen van Wandalen: dat evenwel deze Wenden (die ook aldaer in Opper-Lausits woonen) niet van Duitsche, maer van Slavoensche afkomst zijn, blijkt uit haer tael, die ze tot op heden ouderhouden, en die te vinden is bij de Wendische vertaling van het Nieuwe Testament A^o. 1706 in 't licht gekomen. Selimir één der Slavoense Vorsten noemde zig Koning van Dalmatiën. Lech, Zech en Russo, Broeders, zo men zegt, van Selimir, hebben omtrent A^o. 550, hare Slavoense Volkplanting uitgebreid over Serviën, Bohemen, Moraviën, Polen en Russiën; waer door ook de Marcomannen, die vijf eeuwen te voren de Boyen uit Bohemen verjoegen, nu door de Slavoenen weder van daer wierden gebotst: en hier van is 't, dat men in Bohemen Slavoensch spreekt, uitgenomen in 't gedeelte dat na de zijde van Duitschland ligt. Serviën, zijnde een deel van 't oude Moesiën, schijnt van de Tzerkassen ingenomen geweest te zijn, terwijl een ander deel van haer aen de Caspische Zee bleef; want nog heden worden de Serviërs bij de Hungaren Tzerkassen genaemt. Pole beteekent in de Slavoensche Sprake een Vlakte / een Jagtplaets / en een Strijdveld als eigen aen dat land. De Bulgaren hebben Moesiën aen 't benedenste van den Donauw ingekregen, dat sedert Bulgariën heette. De Crobaten of Croaten worden bij sommigen als van de oude Thracische overblijfselen geschat. Onder alle de Slavoenen waren 'er geene talrijker nogte grooter land bezitten-

+ XIII. De Picten, Britten, en Caledoniers, in de 5: eeuw.

+ XIV. De Slavoenen, en der zelver tael in Europa, door gants Sarmatiën &c. in de 6: 7: en 8: eeuw.

[p. 38]

de dan de Russen, die tot dien tijd toe onderworpen waren geweest aen de Varegen, dat is, aen de Sueden, Finnen, Lyflanders en Pruissischen, want alle de bewoonders van de Baltische of Oostzee noemen de Slavoenen in ⁺haere tael Waregen, en die Zee Waretfi More. Dog dezen 't jok afschuddende, wierden magtig, verdeelende zig in vele Hertogdommen: in 't gemeen wierden ze onderscheiden in Zwart- of minder- en in Witt- of Groot-Russen.

Op deze wijze heeft de Slavoense tael, hoewel onder verscheidene Dialecten, zig zeer wijd uitgebreid; want tot op heden regeert ze over Polen, Rusland (of Moscovië), Dalmatiën, Croatiën, Serviën, Illyriën, Albaniën, en aen den Duitschen kant bij de Moraviërs, en bij de Wenden en Boheemers, en aen de uiterste grenzen van Sileziën.

⁺Omtrent te dezer tijd hebben de Avaren, die door de Turken uit haer woonplaets waren verstooten, zig gevoegt bij eenige Hunnen. Deze gemengde troepen, die men te mets ook met een gemengden naem Hunnivaren noemde, deden in Daciën, in 't Gepidische Rijk, en in Pannoniën een inval, en hielden zig aldaer: welke Volkeren evenwel niet moeten aengezien worden voor de Hungaren, die niet voor in de IX: eeuw uit Asiën opquamen, en als toen deze zelfde Hunnivaren uitroeiden, stigtende aldaer het Ungersche of Hungarische Rijk, en welker tael van de Slavoensche vrij wat verschilt.

⁺In 't midden van de VI: eeuw raekte 't Oostergottische Koninkrijk in Italiën te niet: Want Theodorik de I: Koning is gestorven A^o. 526. Deszelfs Kleinzoon Athelrijk, die hem in 't Rijk gevolgt was, stierf A^o. 534. Amalasonthe, Moeder van dezen, en Dogter van Theodorik, nam Theodat, een bastaertzoon van haer' Moeije tot Rijksgenoot, dog wierd van dien ondankbaren in 't kort van kant geholpen; welke zaek de Ooster-Keiser Jusniaen zig aentrok, zendende zijn berugten Veldoverste Bellisarius na Italiën, die de zaken van Theodat in zo slegt een staet bragt, dat Witige in zijn plaets tot Koning verkoren, en deze Bastaerd met zijn Dogter gedood wierd. Dog, om rede van nieuwen onlust, moest ook Witige A^o. 539 onder de ongenade van Bellisarius vervallen: toen quam Hildewald tot de Kroon: daer na Ererijk: dezen volgde Totila (A^o. 541); welke, teffens dapper en schrander, de Gotthen weêr ontsachlijk maekte, Roomen innam, en overgaf aen de woede der Krijgsluiden; dog evenwel daer na wierd ook hij van Narses Veldoverste van Keizer Justiniaen (A^o. 552) verwonnen; en kort daer op kreeg zijn navolger Teia 't zelfde lot. Dus stond dit Ooster-Gotthische Rijk geene 60 jaren.

⁺Van dezen zelfden Narses verhaeltmen, dat hij door schamperheden van de Griekse Keizerin gehoont zijnde, de Longobarden, die wel eer, van de Oostzee afgekomen, aen den Donauw zig neergezet hadden, uitgenoodigt heeft om Italiën te vermeesteren. Dit zag men A^o. 560 volbragt, en 't Gottische Rijk in 't Lombardische verwisselt, 't welk onder 23 Koningen tot A^o. 774. geduert heeft. De laetste van deze was Desiderius, die met de Roomsche Stoel in twist geraekte, waerom Paus Adriaen den Frankischen Charlemagne (of Karel de Groot) te hulp riep: deze kreeg den Koning Desiderius gevangen.

+ Zie Hornii Introd: ad Geograph:

+ XV. Hunnen en Avaren ook Hunnivaren genaemt, wel te onderscheiden van de Hungaren.

+ XVI. Korte duer van 't Oostergottische Gebied in Italiën van A^o. 493 tot A^o. 552.

+ XVII. Longobarden in Italiën in de 6: 7: en 8: eeuw.

[p. 39]

N. De Franken immers hebben ondertussen niet stil gezeten?

⁺L. Gantschelijk niet: haer gezag verminderde niet in de VI. VII, & VIII. eeuw. In 't jaer 752 wierd Koning Childerik met toestemming van den Paus afgezet, en Pepin de korte, die Majordomus (d: i: Opperste van 't Koninklijke Huis, of Hof-bestierder), en Zoon van Karel Martél was, in zijn plaets gekroont. Dus quam 'er een tweede Stam der Fransche Koningen. Pepyn's Kinderen Carloman en Carolus Magnus volgden hem in 't Gebied. De eerste stierf na twee jaren, en Charlemagne behield alleen de Kroon. Deze is geweest de opperste en befaemste uitbreider van 't Fransche gebied; want behalven 't Opperdeel van Galliën, als naemlijk Aquitaniën en Gasconje, won hij ook Lombardyën, en verder Italiën tot in 't Neder-Calabriën, nog ook 't Saxenland, Pannoniën, Daciën, Histriën, Liburniën, en Dalmatiën. Wijders maekte hij het gantsche gedeelte van Duitsland, dat tussen den Donau, Ryn, Wyssel en Baltische Zee lag, aen hem schatting schuldig. Dit Frankse Rijk wierd verdeelt in Westreich en Ostreich (Austrasia): 't eerste behelfde Aquitaniën, Bourgondiën, Gallis-Brittanniën en Neustriën; het laetste Belgiën met al 't gene, over den Rijn zijnde, onder de Franken stond, te weten Saxenland, Frankenland, Allemanniën, Zwaben, Beyeren en Opper-Pannoniën, dat nog heden den naem voert van Osterreich, als zijnde een deel van 't oude Frankse Oosterrijk. Wijders bragt Charlemagne velen der Saxen in Braband en Vlaenderen over. De wederspannige Brittonnen in Armorica heeft hij ook geheel onder 't Franse juk gebragt: De Schotsche Koning Achai toonde zig onderdanig: Voorts heeft hij in Spanjen den Saracenen en Mooren Cataloniën ontweldigt. Eindeling wierd hij (A^o. 800) door Paus Leo III. (die wegens genotene diensten aen hem ten uiterste verpligt was, als zijnde door zijne komst verlost uit handen van de Magtigsten van Romen) voor Keizer verklaert van 't Westersche Roomsche Rijk.

N. Zoo wascht de eene hand de ander: het Pausselijke Hof maekte goede rekening met de Fransche Koningen: de Italiaensche Staetkunde wist al van overlang de Magtigsten in den arm te nemen.

L. De Staetkunde is evenwel geen' Wiskunde, men tast 'er ook wel mis. Had men in de voorige eeuwen de tweespalten tussen de Geestelijke ⁺Heerschappij-voerders wat beter weten te sussen, men had minder rampen te verwagten gehad van de Vijanden der Kristenen. Immers de oneenigheden, die 'er in de IV, V, en VI, eeuw ontstonden, verkankerden het Lichaem van 't Christendom te jammerlijk, en gaven aenleiding aen Mahomet ⁺om onder den dekmantel van Nader-openbaring een nieuwe Godsdienst, ⁺en teffens, met het zwaerd, een nieuw Rijk onder de Saracenen op te rigten. Deze Mahomet hebbende bij na gantsch Arabiën onder zig getrokken, stierf A^o: 631. De Chalifs zijne navolgers wonnen Egypten, Babiloniën, Persiën, Syriën, Palestina, en Mesopotamiën, en verder Afrika, langs de Middelandse Zee, en landwaerts op in Mauritaniën, tot aen den

+ XVIII. De Franken in de 6: 7: en 8: eeuw,

+ XIX. Opkomst van 't Mahometaendom.

+ A^o. 622.

+ 't Saraceensche gebied in Asiën en en Afrika in de 7: eeuw.

[p. 40]

⁺Niger toe. A^o. 713, staken ook de Saracenen en Mooren herwaerts over in Hispaniën, en versloegen Roderik, den laetsten der Wester-Gottischen Koningen, die door wangedrag zig verhaet had gemaekt; zijn misdaed was van gelijke ⁺natuer als die van Tarquinius Superbus. Dus verviel in handen van deze Mahometanen gantsch Spanjen tot aen 't Pyreneesche gebergte toe, uitgezondert het bergagtige deel van Asturiën en Cantabriën. Omtrent 4 jaren daer nae kozen die van Asturiën eenen Pelagius, die, zo men wil, van den bloede der Westergottische Koningen was, tot hun Koning. Deze hield door zijn kloekheid deze Vijanden uit zijn land, waer door hij den grond leide van de twee nieuwe Koninkrijken Leon en Asturiën. Eenen Guarcias Ximenez mede van Gottischen bloede, zag men insgelijks met de Christenen, die in 't Pyreneesche Gebergte en in Navarra geweken waren, de Mooren te keer gaen. Dit belettede egter niet dat de Saracenen een groot deel van 't Opper-Galliën inkregen; en ze waren mooglijk verder getogen, zoo niet de beroemde Karel Martel, (Major Domus aen het Fransche Hof) hun Leeger, dat op 375000 man begroot word, had verslagen, en Galliën van die gasten bevrijd: Sedert wierd die Mahometaensche magt nog al meer en meer bekort, gelijk dan insgelijks niet lang daer na Charlemagne, als gezegt, hen Cataloniën ontwrong.

N. Nu verlang ik ook al om te hooren, wat in deze 3 eeuwen bij onze Voorvaderen omging.

L. De Staet-zaken hadden weinig verandering. Willebrordus met de zijnen herwaerts gezonden om 't Geloove te verkondigen, won vele gemoederen; ⁺waerom hij A^o. 697 Bischop van Utregt gemaekt wierd. Bij de Vriezen onze naeste gebueren wierden, zo men verhaelt, deze Bezendelingen slegt ontfangen, en wredelijk mishandelt en omgebragt: De Franschen namen hier over wraek: Pepyn de Grove, Vader van gemelden Karel Martél, verwon de Vriezen A^o. 707, en kreeg Radboud hun Koning, die te Medenblik of Stavoren zijn Hof hield, gevangen. Deze, dus hare vrijheid verbeurt hebbende, moesten 't juk, zo men schrijft, om den hals dragen, tot dat ook gemelde Karel de Groot hen, ter oorzake dat ze allereerst in Roomen sprongen, toen hij om Paus Leo's wil uit Cataloniën derwaerts getogen was, daer van ontsloeg: Van dezen Vorst hebben zij Wetten in Schrift ontfangen, die in Oud-Friesch verhaelt staen in de Beschrijving van de Heerlijkheid van Friesland.

N. Nu verwagt ik, volgens uw vorig gebruik, een optel van den toestand der Europische Spraken in deze 4 laetstverhandelde eeuwen.

⁺L. Bij ons was niets gebeurt dat rede van verandering gaf. Men hoorde wel in dien tijd de THeutonische Tael bij na in alle de Hoven van Europa, als in Italiën in Spanjen in Vrankrijk en in Germaniën, niettemin zo wonnen de Gotthische in Spanjen, de Lombardische in Italiën, en de Frankische in Galliën op 't Romansch (of verloopene Land-Latijn) onder 't Gemeen niet veel, gelijk het tegenwoordige Italiaensch, Spaensch, Portugeesch, en Fransch

+ De Mooren in Spanjen en Aquitaniën.

+ A^o.713.

+ XX. De Frankschen in Vriesland A^o. 707.

+ XXI. Toestand der Europische Spraken in de 5: 6: 7; en 8:eeuw.

[p. 41]

getuigen konnen, als schoeyende tot op heden nog al op de Romansche Leest; hoewel de Mooren in Spanjen ook eenige wortels van hare bewoordingen gelaten hebben. Dat deze Talen in die landen zo weinig doordrang hadden onder 't gemeen, agt ik geschied geweest te zijn, eensdeels om dat de Overwonnenen zig met goed regt zullen toegerekent hebben, dat de Verwinnaers van haer, die in de Romeinsche zeden al bedreven waren, en niet zij van de Verwinnaers vrij wat te leeren hadden, en anderdeels, en wel voornaemlijk, om dat het Oud-Spaensch en Oud-Gallisch, vermits van den Keltischen Tak, met de Roomsche Spraek merkelijk nader over een quam, waer van we nader Proeven in 't vervolg zullen bijbrengen.

In Cantabriën (nu Biscayen genaemt) bleef de Cantabritsche Tael; en in 't Brittisch-Walliën, als mede Armorica in Galliën, gelijk ook in Ierland, en onder de Berg-Schotten, bleef de Brittonsche: Voor de rest heerschte de Angelsaxische ten volle in Engeland en in een deel van Schotland; zoo ook de Kimbrische in Denemarken, Zweden, en Noorwegen; want of wel de eene Koning den anderen bestreed, verwon of verdreef, hunne talen, vermits van gelijken aert en af komst, leden geen last.

In Opper- en Neder-Duitschland en in 't Gallisch-Belgiën, ten minste na onzen, kant, was en bleef de Duitsche Sprake onder hare verscheidene Dialecten. In Vriesland had de Tael iet van 't Angelsaxisch; en hierom is 't, dat onze Melis Stoke in de Inleiding van zijn Rijm-kronijk, tot bewijs dat St: Willebrord, vermits in Engeland geboren, te beter het Vriesch kon, aldus zegt.

Want d'Ingelsche gewassen /
Als men leest / van Nedersassen /
Conste hi te bet die Driessche tale /
Dit mag elc man proeben wale.

In gantsch Sarmatiën bloeide, zo toen als nu, de Slavoensche tael, gelijk ik hier voor gezeit heb. 't Verloopene Grieksch vond men om en in Constantinopolen en Griekenland.

Dus heb ik, volgens uw verzoek, die omreis volbragt, en 't webbe van het tweede Tijdperk, hoewel grofjes, en nogtans niet zonder werklijkheid, afgesponnen.

N. Het derde Tijdperk belooft u nog al meer werk, en verdient een nieuwe bijeenkomst.

L. Dat stem ik toe, want, zonder welberadene voorafschikking, vrees ik met regt, dat ik ten opzigt van 't Historiael te ligt zou vallen.