Langenhoven. 'n Lewe

[p. XV]

Voorwoord

my eerste kennismaking met die werk van c.j. langenhoven was in 1950 toe my ouers my op die ‘rooi’ stel Versamelde werke ingeteken en die een deel na die ander oor die pos begin opdaag het. Ek onthou nog hoe ek by die ontvangs van die eerste deel op 'n rusbank gaan lê het om te lees. Ek het eers weer opgestaan toe ek met al drie boeke in dié deel - Skaduwees van Nasaret, Loeloeraai en Die wagtende wêreld - klaar was! Dit spreek boekdele vir 'n skrywer as hy 'n jong kind - toe pas tien jaar oud - se aandag só kon hou. Ek was dan ook 'n Langenhoven-bewonderaar van my eerste aanraking met sy werk, en my vader se verhale oor Langenhoven se politieke loopbaan het dié bewondering verder laat styg. Dit was vir my 'n groot oomblik toe hy, ek en my broer 'n langnaweek lank op Ladismith en Oudtshoorn - die wêreld van Langenhoven - kon gaan kuier en ek sy huis Arbeidsgenot die eerste keer kon besoek.

Sedertdien het daar baie water in die see geloop. My literêre loopbaan het my met die hele veld van die Afrikaanse letterkunde en van groot dele van die literatuur van Wes-Europa, in die oorspronklike tale of deur vertalings, in aanraking gebring. Ek het ver van die wêreld van Langenhoven af beweeg en my skoling het my gelei na verwikkelder tekste wat meestal vanuit 'n andersoortige kunsideaal as syne geskryf is.

En tog het Langenhoven steeds 'n bestendige aanwesigheid by my gebly. Toe my twee seuns, Mark en Anton, begin skoolgaan het, was dit my begeerte dat hulle in hul vormingsjare met die ‘klein klassieke’ van die Afrikaanse letterkunde vertroud moet raak. Ek kon hulle egter nie sover kry om Van Bruggen, Malherbe, Sangiro of Van den Heever met plesier te lees nie. Maar Langenhoven het hulle nie alleen gelees nie, maar met vreugde telkens herlees.

Wat is dit dan in Langenhoven, het ek myself afgevra, wat ook kinders en lesers van latere geslagte so na hom toe trek? Waarskynlik sy vermoë om, naas sy geestigheid en sy satiries-humoristiese inslag, helder en eenvoudig te skryf, om direk met sy lesers te praat en om 'n wonderlik soepel en idiomatiese Afrikaans te gebruik, veel natuurliker as enigeen van sy tydgenote. En daarby die feit dat hy die wêreld van die Klein Karoo, wat haas altyd die agtergrond tot sy werke vorm, so intiem geken het en met soveel liefde kon oproep. Dat hy daardie wêreld dikwels met 'n stuk pragtige fantasie kon verbind, maak nie

[p. XVI]

alleen van hom 'n onderhoudende verteller nie maar gee aan sy werk vandag nog steeds 'n moderne aanskyn.

In Langenhoven se werk, so het ek met hernieude kennismaking agtergekom, is daar veel meer groeilote vir die latere ontwikkeling van ons letterkunde aanwesig as wat die kritiek tot dusver kon agterhaal. Met my navorsing het ek trouens begin besef dat nog geen enkele literatuurhistorikus tot dusver Langenhoven behoorlik binne die ontwikkelingsgang van die Afrikaanse letterkunde kon plaas nie. Sy totale andersheid in vergelyking met sy tydgenote het meegebring dat hy selfs tot vandag toe nie deur die vakliteratore reg verstaan word nie. Sy werk was van 'n ander dimensie as dié wat die kritiek van hom verwag het. Terwyl die hoofstroom van die kritiek in die verlede by herhaling na die werk van Celliers, Leipoldt, Totius en Marais teruggekeer het en van hulle tekste op 'n nuwe wyse gelees is, het dit dan ook nie in dieselfde mate met Langenhoven gebeur nie. En ek het begin vermoed dat die ‘weerstand’ te make het met 'n eensydige en vertekende beeld wat ons dekades lank van hom gekry het. Langenhoven is opgehemel as die groot volksheld en vaderlander, en die boeiende ondeundheid en aweregsheid van hierdie stroomop-ketter - juis dít wat van hom so 'n boeiende figuur maak - is na die agtergrond verdring. Dit het by my 'n behoefte geword om hierdie vertekende beeld reg te stel en om die tradisionele raamwerk te transendeer.

Toe die Langenhoven-dokumentasie in die Stellenbosse Universiteitsbiblioteek beskikbaar kom, het ek dan ook in verbinding getree met prof. G.C.L. Brümmer, kleinseun van Langenhoven en Administrateur: Letterkundige Nalatenskap Langenhoven, en verlof gevra om 'n biografie oor sy grootvader te onderneem. My aanvanklike onderhandelinge was nie suksesvol nie, want prof. Brümmer het hom gebonde gevoel deur Langenhoven se testamentêre bepaling dat ‘geen hulp of inligting’ aan biograwe verskaf word nie en dat verlof tot die publikasie van ‘privaat briewe...of uittreksels’ daaruit ‘alleen onder buitengewone omstandighede’ verleen sal word. In Oktober 1989 het ek egter, na verdere onderhandelinge en die besef dat juis die huidige posisie van Afrikaans in Suid-Afrika as ‘buitengewone omstandighede’ kwalifiseer, van hom die uitsluitlike toegang tot die geëmbargeerde gedeelte van die Langenhoven-dokumentasie in die Stellenbosse Universiteitsbiblioteek verkry. Prof. Brümmer was ook bereid om, behoudens enkele dele van briewe tussen Langenhoven en sy vrou wat

[p. XVII]

van 'n intieme aard is, dokumente in sy private besit aan my ter insae te gee en vir my die embargo op te hef wat betref die briefwisseling C.J. Langenhoven-Sarah Goldblatt waarvan die oorspronklikes in die Kaapse Argief bewaar word.

Afgesien van enkele vroeë verkennings het my werk aan die Langenhoven-biografie in November 1990 in alle erns 'n aanvang geneem. Naas die deurwerk van die besonder omvangryke Stellenbosse dokumentasie wat veertien meter rakruimte beslaan, het ek uitvoerige onderhoude gevoer met prof. Brümmer en sy vrou, Laetitia. Hulle kon nie alleen uiters belangrike besonderhede verstrek nie, maar my ook na ander mense met inligting lei. Dit is vir my 'n besondere behoefte om hulle albei baie hartlik te bedank vir die baie boeiende gesprekke wat ons kon hê, vir die gasvryheid wat ek by herhaling by hulle kon geniet en vir die kundige wyse waarop hulle die volledige manuskrip met tersaaklike kommentaar deurgelees het.

My werk aan Langenhoven het naas Kaapstad en Stellenbosch besoeke meegebring aan Philippolis, Oudtshoorn, Klein-Brakrivier, George, Ladismith, Klaarstroom, Riversdal, Swellendam en Prins Albert. By mnr. en mev. J.R. Albertyn van Kaapstad en veral mev. Anne Müller van Klaarstroom kon ek belangrike inligting oor Langenhoven se vroeë verlowing verkry, terwyl mnr. en mev. Dirk Lilienfeld van George besonderhede kon verstrek oor die dood van Langenhoven se stiefseun Hugo van Velden. Op George kon prof. H.P. Langenhoven my kennis van die skrywer se genetiese vader en die Hamelkop-Langenhovens aanvul, terwyl dr. J.H. Langenhoven van die Strand my met geneaologiese inligting kon help. Op Spera in die distrik Ladismith het mnr. en mev. P.G. van der Merwe my van 'n belangrike dwaalspoor oor die geboortehuis gered en inligting verskaf waaroor selfs Sarah Goldblatt nie beskik het nie. Aan al hierdie mense betuig ek my besondere dank.

Wat addisionele materiaal betref, kon ek op Oudtshoorn by Arbeidsgenot, die C.P. Nel-museum en die C.J. Langenhoven-gedenkbiblioteek verdere dokumente raadpleeg, terwyl die biblioteek van die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing in Pretoria, die Staatsbiblioteek in Pretoria en die Suid-Afrikaanse Biblioteek in Kaapstad fotokopieë uit ou koerante en tydskrifte kon verskaf. My hartlike dank aan die personeel van hierdie inrigtings, in die besonder aan mevv. Mariana Swanepoel en Charlotte Gericke van Arbeidsgenot, wat my so tuis laat

[p. XVIII]

voel het, veral in die tyd dat ek op die perseel in die ‘stalletjie’ kon bly. Uiteraard was my grootste bron van inligting die Stellenbosse Universiteitsbiblioteek, waar ek op die welwillende bystand van mevv. J.F. Botha, Joan Walters, M. van der Merwe en M.M. van der Riet kon steun, waarskynlik in 'n groter mate as waarop 'n navorser normaalweg geregtig is. Ook aan hulle my besondere dank.

In die skenkingsakte van die voorstadia en manuskrip van Mof en sy mense aan die Universiteit van Stellenbosch - 'n skenking wat uit 1926 dateer - sê C.J. Langenhoven dat van die eerste klad alleen vir die gebruik deur ‘universitêre professore en studente...vir studie-doeleindes afskrifte en afdrukke gemaak (mag) word’. Die eerste klad mag ook nie gepubliseer word nie; ‘en aanhalings en uittreksels daaruit sal alleen op verlof van die Uniwersiteit van Stellenbosch, op wie se billike oordeel die skrywer vertrou, en dan alleen in letterkundige vakwerke soos teksboeke en proefskrifte, gepubliseer word’. My hartlike dank aan die Universiteit van Stellenbosch, wat my verlof toegestaan het om in hoofstuk XIX uit die eerste klad van Mof en sy mense aan te haal.

Verder wil ek my dank betuig teenoor die volgende persone met wie ek almal onderhoude kon voer of wat inligting aan my verstrek het: dr. C.F. Albertyn, mevv. Audrey Blignault (de Villiers) en I.E. Boshoff, regter A.P. Burger, mev. Isobel Chilton, mnr. Colas Coetzee, dr. Abraham H. de Vries, mnr. en mev. Gawie Fagan, regter Hannes Fagan, mev. Olga Hann, ds. en mev. H.C. Hopkins, mev. Elsa Joubert (Steytler), mnr. C.J.Z. Langenhoven, mev. Lenie le Grange, mnr. Anthony Lilienfeld, mevv. Anna M. Louw (Bassel), Anna Maree, prof. Anna Neethling-Pohl, mnr. W.G. Odendaal, mnre. Anthony en Geoff Pocock, mev. Joyce Pocock, dr. M. du T. Potgieter, mej. Anna Rothmann, mnr. W.F. Saayman, dr. C.P. van der Merwe, mev. Esther van Rensburg, regter Helm van Zijl en mnr. M.H. von Holdt. Enkele van hierdie persone - en ook mnr. Dirk Lilienfeld vir wie ek vroeër genoem het - is sedert my onderhoude oorlede.

In die meeste gevalle word in die loop van die teks of by die verwysings die datum van 'n bepaalde brief of publikasie vermeld. Waar die vindplaas nie genoem word nie, is dit aanwesig in die Stellenbosse Dokumentesentrum, met uitsondering van Langenhoven se briewe aan Sarah Goldblatt, wat ten tyde van die voltooiing van die manuskrip in die Kaapstadse Argief bewaar word. In enkele gevalle word slegs die katalogusnommer in die Stellenbosse Dokumentesentrum vermeld.

[p. XIX]

Om die publikasiedatum en bron te agterhaal, sou by die afwesigheid van indekse 'n sistematiese verkenning van verskeie jaargange van 'n hele paar ou koerante geverg het. Ek beskou dit as onrealisties en onverantwoordelik om die manuskrip vir dié klompie datums agterweë te hou en publikasie met 'n jaar of langer te vertraag.

By die voltooiing van hierdie biografie gaan my dank naas prof. en mev. Brümmer uit na mev. Marié Opperman en Sugnèt, wat die hele manuskrip deurgelees en waardevolle wenke, veral van stilistiese aard, aan die hand gedoen het. Om die uitgawe aan reise, verblyf, fotokopieë, kassette, tikpapier e.d.m. te bestry, het ek ruim finansiële hulp ontvang uit 'n toekenning van die Stigting vir die Skeppende Kunste. Ek is ook dank verskuldig aan die Karoo-Boekhuis op Calvinia vir verblyf tydens die hersieningsfase.

Toe ek nog by die aanvang van my navorsing vir hierdie biografie was, het mnr. W.G. Odendaal my tydens 'n besoek aan Oudtshoorn gewaarsku dat Langenhoven 'n gevaarlike terrein is. ‘Om Langenhoven te pak’, was sy woorde, ‘is om met 'n windbuks 'n olifant te probeer doodskiet.’ Ek het hierdie woorde nie vergeet nie, ook nie Langenhoven se eie vermanende woorde in U dienswillige dienaar nie: ‘Van onjuisthede wat voor en teen my, en veral teen my, gesê is in my lewenstyd, toe ek nog daar was om een uit die honderd te weerspreek, het ek genoeg ondervinding gehad om nie hoopvol te wees omtrent die noukeurigheid van wat daar ná my dood sal te sê wees nie. Maar met waarskuwing en al verwag ek nie dat ek selfs in die graf met rus sal gelaat word nie.’ Baie kere, terwyl ek aan die worstel was, het ek gewonder of Sagmoedige Neelsie my nie dalk aan die anderkant sit en uitkoggel en of Saartjie Goldblatt probeer om my in die wiele te ry nie. Ek hoop dat ek met die eindproduk tog aan die geweldig omvangryke materiaal reg kon laat geskied en daarmee 'n beeld kon gee van die lewe en werk van een van die grootste figure wat op die gebied van die Afrikaanse literatuur en geesteslewe werksaam was. En ek hoop dat my beeld in die oë van iemand soos mnr. Odendaal en ander bewonderaars van Langenhoven genade mag vind.

j.c. kannemeyer

Stellenbosch

27 April 1994