Burmadagboek 1942-1945

[p. 87]

[p. 88]

[p. 89]

Zesde schrift: 12.12.1942 | 26.12.1944

Rangoon gevangenis. Zaterdag 12 december 1942, 12.30

Toppunt van geforceerd pessimisme. Begin dit dikke dagboek, vanzelfsprekend hopend dat het in geen stukken na vol zal komen! Maar ‘als’ het vol komt dan hoop ik toch zelf gezond dit 6de dagboek aan Corry Vonk te kunnen overhandigen. Zij is - zoals in Hollands Glorie staat - het licht in de nacht waarop ik vaar.

8 december 's avonds 7 uur kwam Jap. officier binnen - keurige man - sprak Frans, beloofde wij zouden vertrekken over een paar dagen naar kamp bij Moulmein (2½ uur vandaan per trein na eerst 24 uur varen). Plaats voor 15.000 man - 1200 Hollanders zouden al daar zijn, met 11 oversten - en 1500 Australiërs. ‘Einde gerucht.’ Nu maar afwachten. Wil hier wel weg. Eten vrij beroerd (2 × pap). Alleen 's avonds goed. Haal voor de 2de keer! Goeie eetlust. Vitaminen van Ol doen thans wonderen! Ben voorts weer prettig aan het lezen Wat men in Indië moet doen en laten (Melis Stoke). Nu alles heel anders dan toen ik het in Holland van Prem kreeg! Verder Geschiedenis der Nederlandse letterkunde van dr. W. van Schothorst. Las Vondel, Hooft en andere produkten en was voor het eerst bekoord. Merk dat ik ouder word. Gisteren verhuisd van kamer 8 naar kamer 5 in verband met aankomst van 40 herstelden uit het hospitaal. Zouden voor hen gisteren om 6.30 de 4de voorstelling van ons Sinterklaasprogr. geven. Stonden geheel gereed toen om 6.25 opeens geheel onverwacht de bommen in het rond vielen. Het hele gebouw schudde. Dacht helemaal niet aan een luchtaanval. Liet me languit op de grond vallen en blies tot later vermaak van velen Baks z'n sigarenlampje uit. Twee stukken bomscherf lagen in de ziekenboeg! Er werden 2 × 3 toestellen gezien. Was wel behoorlijk geschrokken en wil nu wel naar het nieuwe kamp buiten frontlinie want dit is al met al ook niks. Kapitein Minderman nu ook dood en Schouten van de m.l. Totaal aantal ± 140. Er is nog maar één hoofdofficier over: maj. Bosman. Rest dood. Ankerman de hockeyspeler (vriend van Pap en Jan) ook zwaar ziek. Savelkoul dood! Schaak veel met Kamerling. Slaap lang en prettig ondanks tochtige harde grond. Zit 's avonds vaak met Bentink nog tot 10 uur buiten over Holland - Kudelstaart te lullen. Gezellig. Plannen voor Kerstprogramma. Droom soms zo gezellig van Ol. Maar dan het wakker worden. Da's niks.

[p. 90]

Zondag 13 december, ± 5.30

Heden 9 maanden geleden ik per fiets Riouwstraat verlaten voor krijgsgevangenschap. ‘Als je kunt kom je toch weer direct thuis?’ riep Ol. Ja maar ik kan niet en misschien zal je wel tot de eeuwigheid op me moeten wachten. Hier gisteravond weer 7 doden. Ankerman ook erg slecht. 's Morgens en 's nachts ontzettend koud. Vele nieuwe zieken met uitscheurende mondhoeken, gevoelloze onderbuiken en benen waar de haren uitgetrokken kunnen worden (berri-berri?). Grote ruzies in de keuken ('t vredespaleis). Al het Europese personeel hedenmiddag eruit gestapt. Scheldpartijen enz. Las prettig in mijn boek van de Nederlandse literatuur: ‘eeuwig gaat voor ogenblik’ (Vondel: ‘Konstantijntje’.³⁵ Goed te bedenken hoe nederig niets wij zijn). De kruisen op onze graven worden gejat. De grafheuvels staan nu al vol onkruid. Onvindbaar liggen ze daar. Onze vrienden, met plannen en al, met hun ruzie, met hun ideeën over de toekomst...

Zojuist algemene consternatie - 500 man gaan de 19de met de boot naar Moulmein en 500 per trein en gedeeltelijk lopen (60 km). Wat daar van terecht moet komen, weet alleen God...

35 Bedoeld wordt Vondels ‘Kinder lyck’ dat begint met de regel ‘Constantijntje, 't zaligh kijntje’.

Dinsdag 15 december, 9.30

Gisteren bericht toch alles per boot naar Moulmein. (Allemaal van de bok.) Probleem van kiezen dus opgelost. Zondag a.s. vertrek (althans volgens sergeant van de Jap. boot). Eergisteren 2250 eieren binnengekomen, jeroek, pisang, suiker en... een levend varken. Algemene opwinding. Zal vandaag geslacht en morgen gegeten worden. Zelf zeer slechte bui ineens. Moedeloos, lusteloos en erge heimwee. Verlang zo ontzettend naar Ol, naar huis, naar een normaal leven. Maar heb gevoel dat dit niet meer voor mij is weggelegd. Heb er zó genoeg van! Gisteren één uur zwaar afweervuur ineens. Geallieerde verkenners. Stokvis heel erg verzwakt en ziek. Zal wel achter moeten blijven. Zojuist (12 uur) een uurtje bij Stokvis geweest. Hij wel wat beter, maar erg oud... Gymnastiek gedaan, varken gezien. Deed me aan onze toestand denken!

Woensdag 16 december, 9.15

Hedennacht op wacht (vrijwillig) bij ‘ons’ varken om de ratten weg te jagen, die in gesloten colonnes opmarcheren. Van 5-6 (vermoedelijk zelfs tot 7 uur) gestaan en zo getobd en aan Ol staan denken: dat deze dag wel bedorven zal zijn. Helemaal ingestort. Werkelijk er zit zoveel waars in 't gezegde ‘er knaagt van binnen iets’. Het is dat het zo banaal en afgetrapt is, maar verlangen kan iemand van binnen opeten. Ik hou het niet uit! Gerucht over Akyab, waar Wavel zou zitten met zijn staf...

Wanneer komt het eind? Ik zou wel eens echt willen uithuilen, misschien zou dat helpen. Nu krijg ik het gevoel dat ik dit niet uithoud. Waaraan

[p. 91]

hebben we dit verdiend? Niet te weten of Ol nog leeft of ziek is, of dat er misschien iets ergs met haar is gebeurd. Geen enkel contact, dat was toch nooit in de vorige oorlog. O, lieve Heer laat het vrede worden, laat me naar Olle toe mogen gaan, haar in mijn armen nemen en dan doodgaan of verder leven en deze nachtmerrie vergeten - er nooit meer van praten. Amen.

Donderdag 17 december

Het blijkt dat van de 1700 man waarmee we Batavia verlieten nog slechts 850 man geschikt bevonden zijn om zondag a.s. de reis naar Moulmein te aanvaarden. Een prachtig (!) resultaat, in ± 2 maanden de helft dood, ziek of invalide. De eerste berri-berri verschijnselen zijn er ook al bij velen: gevoelloosheid in de benen, onderbuik enz. Geen knie-reactie meer. Op onze kamer weer veel zieken. Weer nieuwe dysenterie gevallen en velen last van de 7 stukjes varkensvlees van gisteren! Ik gelukkig niet en R. ook niet. Aten ons volkomen dicht! 's Avonds bij olielampje zitten lullen boven. Ben met R. de enige die nog noodrantsoenen bezit: bruine bonen, katjang idjoe, worstjes en een heel klein blikje leverpastei. Alles van de lieve Ol! Ontzettende last van heimwee, voel me geestelijk beroerder dan ooit. Zie als een berg tegen Kerstmis, Oud en Nieuw en 15 januari op. Las veel gedichten: ‘Het daghet in de Oosten’, ‘Er waren 2 koninkskinderen’ en van Heer Halewijn. De hele toneelschooltijd kwam weer ineens voor mijn geest. Wat wordt een mens vlug oud en wat vergaat en verglijdt alles snel in het oneindig niets. Er blijft van al onze mooiste ogenblikken in het leven niets anders over dan wat vage herinneringen.

Vrijdag 18 december, 10.15

Gisteren en ook weer vandaag hele slechte dagen wat betreft mijn moreel. Weet niet waar het ineens in zit, maar ben opeens zo ontzettend in de put en zó gedeprimeerd. Zie er niets meer in. Denk over doodgaan. Zie Vonkje toch niet meer terug. Leeft ze misschien niet meer? Ik ben zo onrustig in mijn hart - opeens. Ondanks alles gisteravond bij 't olielichtje enige toneelanekdoten met veel succes verteld. Vanmorgen iedereen er nog plezier om. Was gisteren bezig aan een soort kerstlied. 't Werd niets. Verder vandaag weer ‘grote bah’ in een envelop moeten inleveren.

Geloof dus vast zondag weg te gaan. Ben er voorlopig niet rouwig om.

Hier ook rotzooi tussen 4 muren + tralies als je niks gedaan hebt. Maar misschien is dat laatste juist mijn grootste zonde. Gek dat je hier zelden een officier ziet. Alles gebeurt door soldaten en sergeanten. Ik weet nog maar één woord neer te schrijven: bah!

[p. 92]

Zaterdag 19 december, 9 uur

Alle tekenen wijzen op een aanstaand vertrek (waarschijnlijk vannacht of morgen in de vroegte). Maken alles gereed. Aantal doden nu gestegen tot 166. Nog dagelijks 4-7 doden bekend te maken. Ieder appel opnieuw. Ben zelf nog erg down door alle ellende om ons heen die voortdurend ontzettende afmetingen gaat aannemen. Allerlei lui die helemaal of gedeeltelijk niet meer kunnen lopen. Alles met stokken gesteund. Ook Stokvis heel oud en zielig. Opgezette gezichten en dikke benen aan de orde van de dag. Waar moet dat heen? Denk weer veel aan Ol en aan Scheveningen en aan al het mooie en goede dat misschien wel voor altijd verloren ging.

Zondagmorgen 9.15

Gisteren mijn kerstlied afgeschreven; schijnt me wel goed geslaagd.

Vannacht ineens heel slecht geslapen en met nekkramp wakker. Rayer waarschijnlijk kou gevat. Ons vertrek uitgesteld tot ‘vermoedelijk’ morgenochtend halftwaalf. Ingedeeld in groepen van 30 man. Samen met R. bij veel m.l.-mensen.³⁶

Lieve zoon, Ik schrijf je in gedachten
deze kerstbrief die je nooit ontvangt.
Weet je nog hoe we om die sneeuwman lachten
die vanavond in jouw kerstboom hangt?
Weet je nog hoe jij opeens mijn hand greep
toen de boom daar stralend voor je stond?
Hoe ik jou verklaarde; dit feest van vrede op aarde
en hoe jij luisterde met open mond?

Refrein
Ik vertelde jou van vrede op aarde
van een welbehagen in de mens...
Zonder dat men de oorlog zelfs verklaarde
schond een machtig leger reeds de grens!
'k Heb getracht voor jou nog te verbloemen
't hopeloos echec van deze tijd.
De wereld stond in vlammen, toen ik nog zat te zwammen
van rede en verdraagzaamheid...

36 m.l.-mensen: personeel van de Militaire Luchtvaart.

[p. 93]

 

Lieve zoon, al zit ik in verre landen,

 

denk erom - voordat je het vergeet -

 

veeg nou straks je vette kerstkranshanden

 

niet weer af aan moeders tafelkleed!

 

En als de kerstkalkoen mocht tegenvallen,

 

of jouw portie lijkt misschien wat klein,

 

bedenk dan hoe je pappie zou snakken naar zo'n happie

 

en naar de beentjes die nog over zijn.

 

Tracht de kerstboom niet in brand te steken.

 

Laat de stal van Betlehem met rust.

 

Kom niet aan de engel, mijn stoute kleine bengel.

 

Ze geeft rood af, als je haar voorhoofd kust.

 

 

 

Refrein

 

Kon ik maar even om een hoekje gluren.

 

Even zien in 't zo vertrouwd terrein.

 

Ondanks alle dwaze oorlogsmuren

 

even doodgewoon weer ‘pappie’... zijn.

 

Ik zou zo graag een kerstverhaal vertellen

 

bij het kaarsgeflonker - net als toen -

 

toen ik de poes betrapte die de halve kerstgans gapte!

 

Ik wou dat ze het weer zou doen!

 

 

 

Lieve zoon, ik schreef je in gedachten

 

deze kerstbrief die ik weer verscheur.

 

Blijf vannacht niet op je vader wachten,

 

zijn verhaaltjes stellen maar teleur!

 

En misschien is het per slot ook beter,

 

dat ik niet bij je ben, maar aan je denk...

 

Van mij is niets te aanvaarden dan een failliete aarde

 

en die leent zich niet als kerstgeschenk!

 

 

 

Refrein

 

Nou zit pappie met zijn ‘vrede op aarde’

 

en met z'n brave kerstverhaal van toen

 

hoop'loos vast in 't slijk van Moeder Aarde.

 

Wat moet een mens met deze wereld doen?

 

Ik hoop - m'n zoon - dat als jij eenmaal groot bent

 

en jij voor jouw zoon een kerstlied zingt,

 

over aardse vrede, verdraagzaamheid en rede,

 

dat het niet als ‘een aanklacht’ klinkt.

Gevangenis Rangoon, zondag 20-12-'42

[p. 94]

Zondagmiddag, 4.15

Zojuist zware luchtaanval achter de rug. Drie zware bommen vlakbij. Volgens berichten van de net uitrukkende Aussies twee Australiërs dood. Verder hier bij het hoofdgebouw enige dode Japanners. De bloedplassen waren te zien. Ik niet gaan kijken, hoorde verhaal van twee schoenen met stukjes been erin. Hu - griezelig. Hoop hier nu maar vlug weg te gaan. Zit onder de stof en viezigheid van neerstortend kalk. Al mijn boeken ook smerig. Lag net even te slapen. Had een uur tevoren geruchten gehoord over bombardement in de verte. Toen opeens riep iemand: Daar heb je ze weer! Ze komen recht hier op aan! Ik draaide me meteen op mijn buik en hoorde op hetzelfde moment de eerste bom al aansuizen! Hu wat griezelig. 3 grote branden hier even buiten 't kamp aan de overkant van de weg. Thans waterleiding door de Jap. afgesloten en tot op dit uur (5 uur) nog geen eten voor morgen gefourageerd.

Maandagochtend 21 december, 9.15

Jappen heden met rouwband om. Geen water, geen eten. Geen bericht over aanstaand vertrek. Ga nu maar mistroostig inpakken. Kon dit laatste woord pas 5 minuten later inschrijven, want de kleine Jap. schildwacht kwam net even om te slaan. V. Gijn kreeg 2 klappen, had zijn petje op in de kamer. Anderen bogen niet netjes genoeg... Ja, ja, 't is een gezellig leven hier. Vandaag in Holland alweer de kortste dag. Zit in gedachten te ontbijten in de Jolstraat eetkamer!

Heden 24 december, 6.30 's middags, Moulmeingevang

Kort overzicht

Maandag 21 dec. 11.30 vertrek Rangoon gevangenis. Met zware barang lopen door vreselijk gehavend Rangoon. Smeulende puinhopen. Half opengeslagen huizen. Alsof grote kinderen er ieder ogenblik mee zullen gaan spelen. Vriendelijke Jap. dokter in havencomplex. Algehele ontsmetting - bad - kleren - piemelnaakt! Gek. Aan boord ± 3 uur.

Thee! 15 cakes! Weelde! Groot ruim. Om 6 uur vertrek. Angst voor vliegtuigen. Klein schip (2500 ton). Net een schouwburg beneden met toneel. Scala Den Haag. 't Is uitverkocht! Geroezemoes! Om 8.30 weer 15 cakes. Weer thee! Daarna nacht. Toch nog wat (zittend) geslapen.

's Morgens 30 cakes. Luxe en weer thee! Stokvis ziek maar mee aan dek. Om 11 uur rivier opgevaren. Om 1 uur voor anker en 2 uur blijven liggen... Mitrailleur opengemaakt (luchtafweer). Jappen met kijkers naar de lucht. Eindelijk om 3 uur aan wal. Stil aardig plaatsje Moulmein. Niets te zien van oorlog... Wachten in de schaduw. Ik zeer fit en onbegrijpelijk opgewekt. R. overmoe en enigszins duizelig. Toen opeens... officieren van het boskamp... met als tolk Cor Punt! Belachelijk enthousiaste ontmoeting - net een droom - enfin niet te beschrijven. Om

[p. 95]

7 uur in de gevangenis Moulmein. Zonder eten naar bed en Punt maar even gezien. Erg druk; plannen over optreden. Alles verward.

Woensdag 23 dec. Aantreden en weer aantreden en tellen en nog eens tellen. Om 4 uur speech van Jap. 1ste luit. Commandant. Aardige man... Wij waren misdadigers die de Jap. keizer wel wilde vergeven, mits... Als je poging tot ontvluchting doet word je doodgeschoten. Punt als tolk. Precies een droom... Op het balkonnetje - zó gek - 't stilletje voor de commandant. 's Avonds in de maan onder de pagode met R. en Punt gesproken. R. voelt zich beroerd! Gaat nog meteen naar 't hospitaal. Punt weer precies Jons. ‘Iedereen denkt dat ie zo belangrijk is - wij ook - alleen 't enige verschil: wij zijn werkelijk belangrijk!’ Alles geregeld. Mijn hele honger en 't beroerde eten volkomen vergeten. Denk alleen nog aan cabaret in 't nieuwe kamp.

Verhalen over aanleggen spoorweg naar Bangkok. Nogal opti- en pessimistische ramingen. Iedereen móét werken. Van hoog tot laag. Volkomen rimboe. Indeling in werkploegen. Ploegbazen enz. Gekke verwarde boel! Om 12 uur met prachtige maan naar bed. Sprak nog zo gezellig even met Punt over mijn Corry Vonk.

Donderd. 24 dec. Weer appels. Eindeloos. Telkens Punt even gesproken. Hele stemming als bij toverslag veranderd. Punts leven een parodie op gevangenschap. Wij koken zelf rijst. Vanmiddag ‘Hancho’ van mijn groep geworden. Om je dood te lachen! Appels gehouden en met ‘m'n jongens’ (bah) eten gehaald. Ben in uitgelaten stemming. Wat dat nou ineens is. Straks is 't kerstavond. Een mens [is] een gek ding... God was die dag niet thuis... Ik heb het sinds 2 dagen in mijn buik! Vertrek is vastgesteld voor zieken + gezonden op overmorgen (± 400 man). Andere helft vanmorgen al weg. Mijn groep 139 eerste van de groepen die niet vandaag weggingen. Hoera! Einde. Stapelgek... God, die ontmoeting, wat brengt die me een boel steun en nieuwe levensmoed. 't Is als een groet van Corry Vonk zelf! Het is geen toeval. Als nu alles maar goed afloopt!

Vrijdag 25 december, 12.30. Eerste kerstdag

In mijn zwembroek in de zon aan het schrijven. Gisteravond tot half 12 in het maanlicht gezeten. Schitterend stille kerstnacht. Heldere en onvergetelijke sterrenhemel... Heerlijk geslapen en om halfnegen in beste stemming wakker geworden. Veel mensen erg in de put en ziekelijk. Voel me zo vreemd, alsof een hogere macht bezit van me heeft genomen en me deze toch zo moeilijke dagen vooruit wil dragen. Humeur, pikerans³⁷ enz. alles zonder mijn eigen wil perfect in orde. Voel me van binnen blij, tevreden en nieuwsgierig naar al het nieuwe, zonder me te forceren.

Geniet van het verrukkelijke klimaat, de zon, de maan, de pagode op mijn heuveltje en de sterren. Waarom ik me nu gelukkig voel weet ik

37 Pikerans: gedachten, geheugen.

[p. 96]

niet. Is er iets met Corry Vonk? Bestuurt die me? Wat is het dan?

Verder is hier putwater uit een diepe waterput, kettingberen zijn hier ook (gevangenen); drukke kawathandel.³⁸ R. nog wat ziek en aan de dunne. Morgenochtend om 8 uur vertrek. Lopen naar station - 3 km. Helaas mijn kerstlied niet kunnen zingen wegens ziekte R. Vanmorgen kap. Nahuys een soort kerstrede gehouden om 9 uur bij het appel en een gedeelte uit het kerstverhaal voorgelezen. Dit is het 4de kerstfeest tijdens de oorlog. Het 5de zal het vrede zijn?

38 Kawathandel: ‘handel’ bij het prikkeldraad: kampsmokkel dus.

Zondag 27 december, 2 uur

In het basiskamp 60 km boven Moulmein

Gisteren om 6 uur reveille in Moulmein. Om 7 uur ‘ziek’ gemeld bij Nahuys. Zieken helpen versjouwen met barang van hospitaal naar de poort. Per vrachtauto om 9 uur naar het station met de zieken. In goederenwagon de reis gemaakt van ± 1½ uur. Bij aankomst Punt, dr. Steen, majoor Hazenberg e.a. aan het station. Werd ingedeeld nog op het station bij de 60 ‘ernstige patiënten’, Rayer ook. Was trouwens toch al erg aan de dunne (R. dan). Heb zelf last van spru en akelige keel. Neem Olle's vitaminen c. Dank u Ol. Op vrachtauto naar 't basiskamp. Om half 3 daar aangekomen. 3 × soep gekregen en 1 × katjang idjoe, 1 ei + 1 pisang + 1 stuk zeep van Punt. Aardig, wel bedankt. Lig in grote blikken barak op een verhoging naast R. en Van Drecht. Er is hier geen water. Weet je wat dat zeggen wil? Heb me in 7 dagen niet meer gewassen! Mijn jeugddroom in vervulling gegaan. Dit is slechts spot. Vandaag vele mensen om 1 uur geen eten wegens gebrek aan water! Eindelijk dan toch eens in de woestijn terechtgekomen. Hoe dat moet? Vanochtend opdracht majoor om vanavond voorstelling te geven, echter wegens ziekte R. kunnen afpoeieren en voorlopig op oudejaar geschoven. Hoop het dan nogmaals af te lasten. Alle vlekken op het papier komen van mijn ongewassen handen. Vies! Zit aan de kant van de weg met een heel dun draadje er tussen. Er zijn 15 man bewaking voor een kamp van ruim 1100 man! Maar vanmorgen vroeg klonken 3 doffe knallen en dood waren de 3 mensen die een ontsnappingspoging hebben verricht!

Dinsdag 29 december, ± 11 uur

In zwembroek in de zon achter de barak. Gisteren vrij slechte dag. Dikke keel, ontstoken mond, moeilijk slikken en geen geld. Iedereen om ons heen koopt varkensvlees, eieren, suiker. Wij geen ‘roepi's’ geen ‘anna's’ en dus niets.³⁹ Een hard gelag als je werkelijk honger hebt. Cor P. bracht weer uitkomst, leende R. één roepi, bracht een half blik vol suiker en ik verkocht voor 4 roepi mijn overhemd van Prem. Wat je al niet doet als je honger hebt. Bezitten nu samen 5 roepi's. Vanmorgen voor 1½ roepi

39 Een roepi is een Indische munt. Een ‘anna’ is een tiende van een roepi. Een veel voorkomend betaalmiddel in de kampen was ook de tikal, een Siamese munt.

[p. 97]

varkensvlees gekocht en 11 eieren. R. probeert ook een hemd te verkopen. Cor P. gisteren naar Moulmein vertrokken. Komt morgen terug. 2de kerstdag grote Aussie show. Erik Nöggerath vioolsolo. Erg goed en prettig weer eens viool te horen spelen. Beschaafd geluid in onbeschaafde wereld. Werd zelf gevraagd voor optreden maar wimpelde voorlopig alles af in verband slechte mond.

Dinsdagmiddag na de lunch, 2.30

Ontzettend gezellig met R. samen gekampeerd, varkensvlees met kaantjes uitgebakken, verder oebi en een gebakken ei. Alles bij het ‘vuur’ opgegeten. Vele nieuwe mensen leren kennen van Sumatra. Zal misschien vanmiddag repeteren voor nieuwjaarsdag. Water blijft het grote probleem. Kreeg zonet van Klomp 1 pannetje om 4 handen, 3 lepels, 2 messen en 5 pannen in te wassen. Toen vroeg R.: zouden we onze voeten nu ook niet even kunnen wassen? De optimist, maar zo worden we allemaal. Stokvis knapt goed op. Vandaag toch weer 2 doden. Totaal ± 180! Hoop pisang te kunnen kopen en volgend jaar thuis te zijn bij Olle. Geloof het maar weer gedwee. Gek stil zonder Cor P. Ben nu al weer helemaal aan hem gewend. De nachten koud - de dagen heerlijk veel zon zonder te grote hitte. Sliep enorm. Ben aan slapen op een plank nu volkomen gewend. Gelukkig kleine levensbehoeften.

Woensdag 30 december, 9 uur

Gisteren heerlijk thee gemaakt op eigen vuur, pannekoek, kaantjes en gebakken oebi. Vandaag dikke angina-keel en vol blaren in de mond. Vervelend maar toch in goede stemming. Best geslapen. Heden 1 pak suiker met R. samen gekocht en gisteren ons zuinig bewaarde blik met worstjes en paté in de toko te koop aangeboden voor samen 10 roepi's. Dat is op het ogenblik 250 Hollandse guldens! 1 roepi = 25 gulden. Stel waarschijnlijk mijn programma nog wat uit! Verwacht Cor P. vandaag terug.

Donderdag 31 december, 10.30

Oudejaarsdag. Weemoedige stemming. Bedekte lucht. Gisteren sinds 3 maanden zelfs even regen. In zwembroek erin gestaan. 2 × water gehaald in bamboe bij de put. Gezellig werk. Gisteren 6 uur Cor P. terug uit Moulmein. Heeft 900 Tjimahiërs opgehaald met overste Platte als commandant. Gaan vandaag naar ons werkkamp. Hebben het veel beter dan wij gehad. Maar 6 zieken! Zijn 2 maanden in Singapore geweest en hoorden ook iets over Rode-Kruisschepen. Gisteravond in 't donker rijstkoffie zitten drinken met Cor P. en Vader Bril. Gezellig lang uitgebleven

[p. 98]

en heerlijk geslapen. Veel over Ol gesproken. Zou '43 het jaar zijn dat ik haar terugzie? Dan welkom '43! Hoorde dat majoor Scheffer (tekenaar van mijn portret) overleden zou zijn evenals dr. Nelissen waar Ol en ik in Koetaradja logeerden. Sprak af om Cor P. voordrachtlessen te geven. Ben benieuwd of er iets van komt en of 't gaat. Hoorde nog niets van naar een ander kamp gaan. En zo vier je dan je oudejaar 60 km boven Moulmein in Burma... Aardig toch!

Nieuwjaarsdag 1 januari 1943! 's Avonds 8 uur

Gelukkig, heel gelukkig nieuwjaar Corry Vonk! Lieve Olle. Ik schreef je vandaag een briefkaart⁴⁰ die je wel nooit misschien zult ontvangen. Verder gisteravond om half 8 eerste voorstelling gegeven + groot succes. Programma was: 1. Harmonicaliedje; 2. Franse gouvernante; 3. Kerstbrief; 4. Solo Rayer; 5. Olie; 6. Welkom Nieuwjaar.

Iedereen (Cor P. vooral) erg enthousiast. Vanmorgen de mededeling dat we hier wel zullen blijven en dat ik het salaris van 2de luit. zal krijgen! Mooi bericht voor nieuwjaarsdag! (10,83 roepi.) Vanmorgen erg rustig gehouden, overmoe van ons optreden. Ook weer wat in de buik. Vanmiddag van 2-6 met Cor P. geluld. Erg gezellig. Al zijn avonturen gehoord. Om halfzes voorgesteld aan mr. Petlevy (weet niet of ik het goed schrijf). Hij zal mij Engelse les geven. Morgen 11 uur beginnen. Zal voortaan iedere zaterdagavond optreden. Wel moeilijk! Heerlijk gegeten en prettig gesproken. Goed begin. Verwacht veel van dit jaar. Welterusten Olle! Zit je in een kamp of loop je nog los? Wat hoop ik dit laatste, want een kamp is niets voor jou.

40 Gedurende de gehele krijgsgevangenschap heeft Kan drie voorgedrukte briefkaarten mogen verzenden en er vier ontvangen.

Zaterdag 2 januari, 4.30

Vanmorgen eerste Engelse conversatieles gehad met R. samen. Erg prettig met mr. Patlevy gepraat over Australië, de sheep, het zwemmen daar, het leven en the army. Gepraat van 11-12.30. Van Cor P. prachtig rundvet gekregen om eieren in te bakken. Zulke zaken zijn nu geld waard. Voorts de majoor zeer ingenomen met ons plan elke zaterdagavond op te treden. Wilde ons zelf uitbetalen daar anderen anders ook recht op onze voorstellingen zouden hebben! Haha! Wat zijn we weer goed. Overigens waterprobleem (vooral was) zéér moeilijk. R. stookt nu vuurtje, bakt vet uit en maakt stroop voor bij de pap. Ikzelf heb plan aan nieuw lied te beginnen!

Zondag 3 januari, halfzeven

Vandaag prettige dag. Gisteravond met Erik N., Rayer en Cor P. gezellig achter 't Jappenhuisje zitten praten over sterrenbeelden, toneel, muziek, Corry Vonk enz. Vanmorgen nieuw lied geschreven. ‘Ballade

[p. 99]

12
Afrekening van een voorstelling in “Sociëteit Concordia” in Bandoeng.

[p. 100]

van twee mensen die de wereld trachtten te ontvluchten’. Schijnt me goed geslaagd. Schrijf het straks in dit boek. Kennis gemaakt (gisteren al) met aardige pastoor en niet zo'n bijzondere dominee. Om 11 uur Engelse les van mr. Patlevy. Cor P. naar Moulmein. Ik geslapen en toen... gezwommen. Mee met 16 anderen over de spoorbaan en in een poeletje achter een rubberbos elkaars ruggen gewassen en ook nog 20 slagen gezwommen net of er geen oorlog bestond! Kleine Jap mee die toekeek... Gek... Wat is oorlog en wat doen we er in godsnaam in? Vanavond nougatblokjes gemaakt; 't was als jam bedoeld, maar zo ook lekker.

Dinsdag 5 januari, 6.30 's avonds

Rayer angina en naar achter barak gebracht. Vervelend. Vanmiddag in houten Japjes gebouw Grijpma geholpen met salarislijsten invullen.

Moeilijk en blij ik geen klerk geworden. Een extra bamboe gisteravond te leen gekregen en vanmorgen vroeg in toko al 11 eieren en 5 tomato's kunnen kopen. Goeie dag. Schreef gisteren liedje over vitamine c. Wel aardig maar niet bijzonder. Ben benieuwd of 't zaterdagavond door kan gaan. Enfin afwachten maar eerst. Hoop en vertrouw zelf geen angina te krijgen. Niet zó leuk. Weer even met lieve pastoor gepraat. Ga nu eieren maken en vanavond rijstekoffie drinken!

Hij had van heel dit aardse leven
zo wat je noemt meer dan genoeg.
Hij had zijn beste kracht gegeven
en dikwijls meer dan iemand vroeg.
Maar 't was hem duidelijk geworden
in anarchie en Sovjetstaat
democratie of nieuwe orde
dat 't altijd om de centen gaat.

En toen z'n ideaal op straat lag
en hij de mens een monster vond
en toen ie zelfs in vrouwen kwaad zag
kwam er een engel uit de grond.
Ze woonde in een kille kelder
als een soort meisjeskluizenaar.
Na één uur praten was 't hun helder.
Zij hoorden heel dicht bij elkaar!

[p. 101]

 

Ze haatten samen 't communisme,

 

De ajc,⁴¹ de hele boel.

 

Ze spuugden op het pacifisme,

 

dat gaf een warm, vertrouwd gevoel.

 

En als ze op het Muntplein liepen

 

gaven ze iedereen een duw.

 

Zelfs als ze bij elkander sliepen

 

waren ze toch nog mensenschuw.

 

 

 

En toen de oorlog weer kwam dreigen

 

toen zei hij: Jij wordt geen soldaat.

 

Ik laat jou aan geen sabel rijgen,

 

't is 't beste dat je 't land verlaat.

 

Ze stapten samen in een schuitje

 

en spoelden na twee maanden aan.

 

Het was voor hun gewoon een uitje

 

dat eiland in de oceaan.

 

 

 

Er was geen sterveling te bekennen.

 

Alleen een mensenschuwe aap.

 

Maar die ging dadelijk aan hen wennen

 

net als een wat vermagerd schaap.

 

En toen hun radio ging koken

 

en pruttelend sprak van het besluit,

 

van de oorlog die was uitgebroken,

 

toen lachten zij de wereld uit.

 

 

 

Ze stonden lachend op hun strandje

 

en staarden in de oceaan.

 

Achter een vriendlijk wolkenrandje

 

kwam een eskader bombers aan.

 

En voordat beiden nog goed wisten

 

of dit nou ernst was of een mop,

 

daalden er duizend parachutisten

 

en aten 't magere schaap op.

 

 

 

Inmiddels was een vloot gekomen.

 

Een slagschip dat voor anker lag

 

stuurde een hele hoge Ome,

 

die nam hun woning in beslag.

 

Hij werd soldaat - liet men hem weten -

 

Want bij hun hele kluizenaarsstunt

 

hadden ze allebei vergeten:

 

hun eiland was een strategisch punt.

 

 

41 a.j.c.: Arbeiders Jeugd Centrale.

[p. 102]

 

En de moraal van dees' ballade,

 

of dat nou ernst is of een mop,

 

kunt u natuurlijk al wel raden,

 

ze ligt er meters bovenop.

 

Denk nooit de wereld kan verrekken.

 

Dat heeft de wereld nooit gekund.

 

De mens kan zich aan niets onttrekken,

 

want hij is zelf strategisch punt.

Hospitaalkamp Moulmein 6/1/'43

Donderdag 7 januari, 5 uur

R. weer opgeknapt, maar gitarist, die Erik en Bob Skilton zou begeleiden, been verbrand in de gloeiende pap vanmorgen in de keuken. Gisteren slecht nieuws gehoord omtrent ons nieuwe Boskamp, slecht eten, ruzies in de keuken (vredespaleis). Alleen mooi zwemmen in grote rivier.

Vriesman, Reerink en v.d. Vos ook in omgeving gesignaleerd, maar van Kalker nog niets te zien. Gisteren door majoor Hazenberg 2 man voor de troep wel erg te kakken gezet, wegens insubordinatie. Niet zo'n prettige vergelijking tussen Java en Sumatra. Vanmiddag dr. Steen op bezoek.

En wat heb jij? Algehele uitputting dokter! Gisteravond mezelf met een bamboe helemaal gebaad. Ol zou zeggen: ‘Man's pluzemuus ook?’ Ja Ol. De laatste dagen wel erg het gevoel, dat alles nog lang zal duren. Komen nieuwe barakken. Wij volgende week er al in. Over ± 16 dagen een pomp en waterputten. Lijkt me al te mooi!

Zaterdag 9 januari, 1 uur

Mooie plaats in het bos achter ontdekt om te repeteren. Gisteren en vandaag om half 10 aldaar en prettig gewerkt voor programma hedenavond. Cor P. schreef aardig liedje: ‘In het land van de pagode’.

Vanmorgen Jap. op bezoek op repetitieplaats. Daar zaten we dan met ons drieën als goede ‘vrienden’ midden in het bos met stralende zonneschijn. R. speelde wijsjes op verzoek van de Jap. met voortdurend applaus + sigaretten aangemoedigd. Gekke dwaze wereld. Hele gevangenschap vergeten. Jap. 2 Hollandse guldens op buik. Ik: O, wat mooi. Hij (trots): Ja, Dutch Queen - - Lach dan maarus niet om al onze troubles - Bedacht verschil tussen zangers met mooie stemmen, die liedjes zingen en voordragers zonder die 't zelfde doen: mooie auto die met 100 km door 't landschap raast en fiets. Je rent alles voorbij. Prettige Engelse lessen. Iedere morgen om 11 uur. Praten veel over toneel, Australië enz. Moulmein gisteren gebombardeerd. Bij ons luchtaanval-

[p. 103]

voorschriften. Gaan nu rood kruis van 80 meter op de grond uitleggen. Goed zo. Wil liever geen herhaling van Rangoon. Bak snel eieren. Maar gesodemieter met 't dagverblijf. Niets meer te krijgen. Ben benieuwd naar vanavond. Kregen gisteren 8 persoons klamboes.

Zondag 10 januari, 9 uur

Ontzettend koud. Volkomen winter. Kan mijn adem zien. Moet erg aan onze Keizer Karelweg in Amstelveen denken. Ontzettende heimwee vanochtend. Zit zielig en koud pap te wachten (met suiker), maar er schijnt stagnatie te zijn. Gisteravond voorstelling niet doorgegaan wegens groot appel. Later nog wat gemusiceerd door R., Cor P., Skilton, Erik Nöggerath en de dikke François de Haan.

Gisteravond laat nog onder de prachtige sterrenhemel met ons drieën gepraat. De Frans sprekende kolonel kwam net terug van zijn dienstreis uit Bangkok - - Op 't ogenblik geen daystay + rot eten. Hoop op verbetering. Bij afscheid nemen van Jap. zegt Cor P. altijd beleefd: ‘Vogelenzang.’ Moet vanmiddag in onze barak voor de zieken optreden. Niets geen zin. Reuze kater en erg in de put. Ziek van Heimwee, naar alles wat mooi en de moeite waard was... Olle!!!!!

Maandag 11 januari, 11 uur

In de zon onder de boom op onze repetitieplaats. Heden Engelse les verzet naar vanmiddag 2.30. Moest nieuw introductieliedje repeteren. Vanavond voorstelling. Vandaag alvast 5 roepi salaris ontvangen van Grijpma. Rest moet nog komen. Cor gisteravond weggeroepen voor bespreking in zake tennisbaan. Kolonel Nagatomo, teruggekeerd van zijn Bangkokse reis, voorspelde veel goeds voor ons kamp. Tennisvruchten op water, meer salaris voor de minderen. Enfin, wat al niet! Gistermiddag voor de zieken in de barak gespeeld. Wat erg schor, maar toch wel aardig, alhoewel erg moeilijk spelen: geen akoestiek, oud programma. Wat zou Ol zo iets ontzettend vinden. Kan gelukkig weer us veel met Cor lachen. Toonde gisteren mr. Patlevy alle Olle-foto's. Durfde er zelf niet erg naar te kijken, zo veraf - zo onbereikbaar en zo lief! Keek er Kerstmis en Nieuwjaar ook niet naar. Onze dodenreeks staat nog lang niet stil. Wij gelden hier dan ook nog steeds als ‘de ongelukkigen met de onfortuinlijke reis’.

Dinsdag 12 januari, 2.30

Vandaag verjaardag Jan. Zouden ze er nog wat aan doen en zou Ol er aan denken? Gisteravond voorstelling (in de open lucht). Werkte ± ¾ uur. Was niet tevreden - nogal schor, moe enz. Rot buiten werken. Succes

[p. 104]

overigens bevredigend. ‘Sodemieterde’ met opstapje en al (na R's solo) om. Been bloedde. Engelse kolonel (dokter) zei tegen Patlevy, dat-ie daaraan kon zien dat ik beroepsman was, omdat ik er helemaal geen aandacht aan schonk. Erg trots met zo iets kinderachtigs. Patlevy zeer bewonderd over vakmanschap. Vertelde hem vanmorgen op de les, hoe Corry deed toen het brandscherm in 't Leidseplein Theater naar beneden kwam.

Gisteren 2 varkenslappen kunnen kopen door bemiddeling van Cor P. Lekker. Zie erg tegen verjaardag op. Volgend jaar thuis? I hope so. Engelse les prettige afleiding. Mr. Patlevy aardig mens. Cor P. legt tennisbaan aan, eerst bij de Jap, dan bij ons.

Programma gisteravond volgt hier:

1	Hier zijn we weer (Melodie: ‘In Duivendrecht’)
2	De Peren
3	Ballade
4	Solo R.
5	Fancy Fair
6	Vitamine c

Rayer ziek geweest - 't had nog erger kunnen zijn. Had mij kunnen overkomen. Pappie zelf gegraven (dijk-spoorweg).

Woensdag 13 januari, 10.30

Op de repetitieplaats in de zon. Ontzettende koude nacht + ochtend. Bevroren voeten. Zit nu eindelijk wat te ontdooien. Gisteren Blaaspoepers aangekomen + 1 piano. Hedenavond en morgen filmvoorstelling voor de krijgsgevangenen. Eerst 1½ uur concert met Rayer, Erik de Leeuw (uit Brastagé), François de Haan en de blaaspoepers. Gisteravond laat nog in de Jap. wacht gemusiceerd voor de Jap. kampcommandant. Erg vriendelijk man, in witte trui met glimlach, boven op een tafel gezeten. Speelt zelf viool. 2 kaarsen op de piano, net als Prem en Truus samen speelden. En daar zit je dan diep in Burma met één Jap. officier, een Australische kolonel dokter, Cor Punt, Ra, Erik de Leeuw en de Haan en nog 2 of 3 andere, zo vredig te musiceren (Kreisler, Lustige Witwe, Blauwe Donau enz.) alsof er geen oorlog of weggelopen en gefusilleerde krijgsgevangenen bestonden! 's Avonds van 8-9 uur ook nog even kort Blaaspoepers-concert. Dank zij Cor P. mag er nu weer een dagverblijf zijn. Dit gedaan tijdens ochtendgesprek met de kolonel Nagatomo (Franse conversatie) over tennis enz. En ineens gevraagd en hij toegestemd. Daar hangen mensenlevens van af!

Zaterdag 16 januari

Gisteren verjaardag gevierd. Goed en betrekkelijk prettig verlopen. Donderdagavond grote bioscoopvoorstelling in open lucht (evenals

[p. 105]

woensdag); 2 × erheen geweest. Jap. op de grond - wij op banken, verder Burmanen (moesten staan). Programma van muziek van Australische band (blaasorkest). De Haan en De Leeuw quatre-mains op de piano. Rayer harmonicasolo's en met Erik N. viool. Dan film: Walt Disney, Popey the Sailorman, Jap. journaal en Jap. film en 2e avond in pl. laatste nummer Diana Durbin in Hundred Man and a Girl. Aardig, maar alles zonder sound. Donderdagnacht om 2 minuten voor 12 speelde de band een soort volkslied. Iedereen opgestaan. Plechtig ogenblik. Daarna ik jarig en R. mij feliciteren. In ontzettende kou en waterdamp naar huis. 's Morgens 15 jan. Cor P. aan bed. Wist het, maar liet het niet merken. Tot we koffie dronken met rijstkoekjes van het vorige filmfeest - in de zon - heel gezellig met m'n mooie kop van Olle. Toen ineens feliciteerde hij mij. Moest veel aan Olle denken. Om 11 uur les bij Patlevy. Kan nu de conversatie al heel aardig volgen. Om 1 uur gegeten met een gebakken vis, 4 kleine geroosterde visjes en 2 eieren, rijst en sajoer. Om half 5 thee met Cor, Patlevy, R. Om 6 uur met elkaar gaan ‘snierken’⁴² voor het diner. Cor 1ste kok, Rayer oppervuurmeester, Pat toeschouwer en ik sprokkelen. Was om ± 6.15 even helemaal alleen (voor 't eerst die dag) achter in het kampbos. Boog me naar de grond en riep tot 3 × toe: ‘Olle.’ Maar niemand antwoordde. Daarna - na 4 × hout te hebben gesprokkeld aan tafel gegaan (d.w.z. aan bank, want dat was de tafel). We zaten vlak bij de weg bij de ondergaande zon. Prettige voortdurende Engelse conversatie tot ± half 12. Interessant nieuws. Goed. Vanmorgen weddenschap met Stokvis om f. 100, - dat we voor 1 juli dit jaar vrij zouden zijn. Ik hield het tegen. Hoop de verliezende partij te zijn! Heb nu 's middags om 2 uur rijstmolencorvee. Heel gezellig. Maakte gisteren 'n draairecord van 307 slagen.

Sprak vanmiddag weer gezellig met Cor. Doet veel aan Jons denken. ‘De meeste mensen blijven leven, omdat ze bang voor de dood zijn.’ ‘Slechts weinig, omdat ze het leven liefhebben.’ ‘Deftige mensen zijn als ze artiesten ontmoeten meestal als jongens, die slootje springen: een beetje bang, maar toch wel lollig.’

Begin zelf lekker te vervuilen. Wil proberen om morgen weer eens te gaan zwemmen. Het wassen ontzettend moeilijk met één pannetje en één vies lapje. Alles vervuild, kleren, ondergoed, schriften (zie dit). Hoef vanavond niet te spelen. Cabaret der Onbekenden (Australiërs) met 100 sigaren als prijs.

42 Snierken: eten voorbereiden.

Maandag 18 januari, 's morgens om 10 uur

Gisteren in hospitaal met succes gespeeld. Vooral ‘Ballade’, ‘Fancy Fair’ en ‘En toch’ (met kamptekst) sloegen goed in! 's Avonds preek pastoor (buiten), aardige man, maar erg gelul! Daarna slecht nieuws uit Moulmein: 2 schepen met Hollanders onderweg naar hier bij Tavooi

[p. 106]

aangevallen - één getorpedeerd en één gemitrailleerd en gebombardeerd. Van 2000 Holl. 100 gedood en 100 gewond. Einde gerucht.

Onbekenden-cabaret erg slecht. Gisteren weer eieren en tomaten te krijgen, maar geven veel te veel geld uit. Enfin, toch maar gekocht. Straks Engelse les. Zaterdagmiddag inspectie gehad van Jap. generaal. Alles naar binnen. Drinkwater moest plotseling voor waswater doorgaan. Nachten koud. Eten vrij vaak gedroogde gebakken vis. Wel lekker. Haar groeit mooi, evenals verlangen naar Ol... Wanneer? Waar? Hoe...?

Dinsdag 19 januari, 10 uur

Nieuws omtrent onze verongelukte gevangenen: 300 vermisten, 400 gewonden, 500 Jappen gedood. Alles in gevangenis Moulmein en nu al ± 52 uur zonder medische hulp.

i
In Holland is het koud als 't warm moet zijn.
De Hollander telt fouten bij het dozijn.
De 110 partijen, zijn steeds aan 't bakkeleien
Wie of nou eigenlijk één moet zijn?
De winter is er vochtig en de zomer blijft er koud,
De huizen zijn er tochtig, want die zijn verkeerd gebouwd.
Boosaardige skeletten, ontwierpen domme wetten,
Kortom de hele boel bij ons is fout!

Refrein
En toch - En toch - Herinner je je nog?
Dat Schevenings Hotel Promenade?
Lijn 8 - de zee - een wafel bij Hablè
En op de pier een kopje chocolade.
En 's zondagsmorgens blaasconcert van hoempapa
En 's avonds in de tuintjes meisjes achterna!
Voor 10 cent pret; om middernacht naar bed,
Alleen of met z'n twee, dat mag u raden.

ii
Heel Holland is een klein stukje verdriet.
De tram is altijd vol, de schouwburg niet.
Op zondag moet je zwijnen, want als De Bilt gaat seinen
‘Mooi weer’ - wees dan maar zeker dat het giet.

[p. 107]

 

De Amsterdamse grachten bieden 'n misselijk gezicht.

 

Er zijn geen zwoele nachten, want de hele boel is dicht!

 

De radio is netjes en niemand gunt zich pretjes,

 

Althans beslist niet in het volle licht.

 

 

 

Refrein

 

En toch - En toch - Herinner je je nog?

 

De Leidsestraat met lichtjes en met regen,

 

Het Rembrandtplein - een kalle met wat gein,

 

Soms giechelend, maar toch nog wat verlegen.

 

Gezellig in een tram als haring in een ton,

 

Of vlak naast de bestuurder op het voorbalkon,

 

De eerste sneeuw, wat schooljongens geschreeuw

 

Daar zou 'k m'n hele dagverblijf (Bijvoeding) voor geven.

 

 

 

iii

 

Was alles zo verkeerd, maar toch zo goed.

 

Nou hebben we geleerd hoe het moet.

 

Nou gaan we met vertrouwen, de hele boel verbouwen.

 

Nou krijgt Holland dus eindelijk jong bloed.

 

Maar als we het gaan slopen, wees voorzichtig - kijk goed rond

 

Want voor je 't weet ligt 't mooiste wat je hebt óók op de grond.

 

Wees zuinig met die schatten! Bewaar ze in de watten.

 

't Is meer dan je in het buitenland vond.

 

 

 

Refrein

 

Bedenk - bedenk - ons allermooist geschenk,

 

Het Koninklijk paleis in het Noordeinde.

 

Een vrouw voor 't raam, die altijd klaar wou staan

 

Als tweedracht dreigend Holland ondermijnde,

 

De doodgewone moeder van een groot gezin,

 

Maar in haar hart een echt geboren Koningin.

 

De mooiste dag, zal zijn wanneer haar vlag

 

Weer wappert van het huis in het Noordeinde.

Thambyzayat, 19 jan. 1942

Woensdag 20 januari, 2.30

Gisteren R. gespeeld voor Jap. generaal. Reuze rotzooi. Rommelig. Broek te drogen op 't balkon - Zuippartij - Rare boel - Nasi Goreng - ontzettend vet - zonder bestek in de rij halen - Geen lepel - Niks. Bij terugtocht Jap achterop: Wie heeft er een bord en een mok gestolen...?

[p. 108]

Zelf gisteren gezwommen. Wel gezellig, maar m'n zeep in het water laten vallen. Ramp. Schreef goed lied over Holland. Beloofde Patlevy voor hem iets te schrijven.

Donderdag 21 januari

Gisteren veel mensen van Retpoe (ons werkkamp) naar Thambuzayat (ons hospitaal) gekomen met slecht nieuws. Ze hebben alweer 12 doden waar onder kap. Bulthuys! Onbegrijpelijk. Veel dysenterie. 50% kan niet aan het werk. Met Kamerling alles goed. Slechte bijvoeding. Bevolking neemt geen roepi's aan. Alleen kleren enz. Ontzettende kou en zwaar werk. Informeerde naar Hansje P. maar tida ada. Verlang vandaag weer erg naar huis. Zit in de zon (± 11 uur) te schrijven. R. repeteerde harmonica voorde 30ste. Repeteerde zelf 4 × Holland, 3 × de Meisjes en 1 × Krukje. Nu moe en moedeloos.

Vrijdag 22 januari, 1 uur

Gisteren majoor Vos weer ontmoet. Zag er goed uit. Had op de dood gelegen met dysenterie. Ontzettende stofstormen stuiven steeds op tussen 1 en 3 uur. Reuze ‘roezig’. Niets voor Prem. Schreef nieuw liedje: ‘Bezoek aan Burma’. Schijnt me goed geslaagd. Hoop het de 30ste te zingen.

Vele kampen informeren naar onze komst.

Als ik zo omstreeks '50 eens in Burma ben
en daar elke toko en gevangenis ken,
dan zeg ik zo terloops tegen m'n vrouw: ‘Zeg Moe
ga mee - per spoor - gezellig eens naar Bangkok toe!
Dat is beslist een reuze aardig ritje.
't Is niet zo zwaar want in de trein daar zit je
gezellig voor een raampje en je kan meteen goed zien
hoe daar je man zich ongelukkig trok aan 'n hei-machien.’
En als ze 'n klein beetje echt geïnteresseerd wil zijn
dan neem ik 2de klas - niet roken in mijn trein.

De Chef Thambuyzayat bel ik even op.
Want ik zet m'n trein natuurlijk daar een uurtje stop.
Ik wijs m'n vrouw de waterput, de zwemmersplas
en 't vuurtje waarop manlief steeds aan 't ‘snierken’ was.
En daarna moet ik 't nog even in orde maken
een restauratie-wagen aan te haken.

[p. 109]

 

Maar ik smijt de kok eruit, dat spaart in ruimte weer een hoop.

 

Ik bak een cake - ondanks verbod - die ik aan mijn vrouw verkoop.

 

Ik hoop alleen niet, dat ze strakjes in mijn eigen trein

 

de onhebbelijkheid bezit om wagenziek te zijn.

 

 

 

‘De trein rijdt hard,’ heeft bleekjes boos mijn vrouw gezegd.

 

‘Die baan van jou schijnt toch niet zo goed aangelegd.’

 

Dan schreeuw ik over het gedonder van de trein:

 

‘Als ik bij jou iets goed doe, zou 't een wonder zijn.’

 

Dan gilt zij weer: ‘Hou toch je grote wafel.’

 

En voor ik de tijd krijg om nog goed te zien wat er gebeurt

 

wordt de hele restauratiewagen naar omlaag gesleurd.

 

Maar als ik woedend informeer naar die constructiefout

 

herken ik het bruggetje, dat ik zelf heb gebouwd.

 

 

 

Mijn vrouw is ongenietbaar; scheldt me uit voor vlerk.

 

Ze zegt: ‘Als jij iets doet is 't altijd half werk.’

 

Wanneer ik even met de chef van Retpoe praat

 

dan blijkt het dat m'n spoorlijn recht naar China gaat.

 

Dan vraag ik hem hoe men Bangkok ooit kon missen?

 

De man zegt kalm: ‘'t is 'n kwestie van vergissen.

 

Ze werkten van 2 kanten aan die lijn - dat ging heel goed,

 

alleen ze hebben elkaar helaas ten slotte niet ontmoet.’

 

Dan zegt m'n vrouw: ‘Ga jij maar met mij mee naar 't Rembrandtplein.

 

Jij bent te klein voor dat gepruts aan zo een lijn!’

Thambuysayat 22-1-'43

Zaterdag 23 januari, 5.15

Heb me netjes geschoren. Vanavond Aussie cabaret. Vanmiddag en gisteravond R. voor Jappen gespeeld. Hij heerlijk blikje melk ontvangen, mascotsigaretten en goed eten. Jappen dwalen door de barak om horloges en vulpennen te kopen (‘Watchi - watchi - presento wifo!’).

Repeteerde vanmorgen weer lang en later met Pat Levy.⁴³ Mooie maannachten. Heimwee. Op rand van slechte bui. Geld is op. Verkochten R.'s vuursteentjes. Proberen nog steeds 2 blikjes aan de man te brengen.

Verlang naar nieuws over Ol. Maar zal wel geduld moeten uitoefenen. Gisteren gebaad in klein onwaarschijnlijk poeltje... Gek zo met een paar Australiërs door Thanbuyzajat te dwalen. Allerlei kleine toko's met eieren, pisang, haai en verse vis. Kinderen die spelen, honden enfin alles als op Java.

43 Het duurde ondanks de Engelse lessen enige tijd voordat Kan er achter kwam dat Pat de voornaam van Levy was. Vandaar dat hij diens naam tot dit moment spelde als Patlevy. Een dergelijk misverstand is er ook als hij aan het eind van de oorlog Lady Mountbatten ontmoet. Deze naam schrijft hij los. Later zal Kan geen woord Engels meer spreken of schrijven.

[p. 110]

Maandag 25 januari, 10 uur

Gisteren prettige Engelse les bij Pat (zonder R., die naar Jap. wacht [moest] voor muziek en katjang-idjoebollen meebracht). Hij mij het voorwoord voorgelezen van zijn boek Guest of Nippon. Hem beloofd te proberen boek in Holland uit te geven. Kan hem nu al vrij goed verstaan. 's Middags (als steeds) rijstmolencorvee. 's Avonds ± de hele staf bij ons koffievuurtje om te vertellen laatste nieuws gebombardeerde Hollanders bij Tavooi. 32 vermisten - 18 doden - ± 100 gewonden van de 1160 man! Zonder bombardement [hebben] wij het er slechter afgebracht met ± 200 doden van de 1700 man. Hoeraatje van in zee liggende Hollanders toen Jappenboot zonk. Dat is oorlog. God, nooit meer zoiets. Kapitein uit Bandjermasin ontmoet (Verbeek). Vertelde (mooi voor film) van voetbalwedstrijd waarin Jap. tegen Hollanders speelden. Jappen met 16 man...! Jap. officier achter Holl. doel. Keeper en backs moesten met gezicht naar hem toestaan, anders onbeleefd!!! Aanstormende middenvoor moest vlak voor de goal een diepe buiging maken!

(na de les)

Prettig in de zon gerepeteerd en daarna les met Pat Levy. Over de oorlog gesproken. Hij verwacht het einde tegen 't eind van dit jaar. Dat zou dan betekenen dat we op de helft van de gevangenschap zouden zijn. Enfin de 2de helft gaat - net als in de vakantie - altijd veel vlugger.

Hoorde gisteren (uit betrouwbare bron) dat de vrouwen in Bandoeng nu ook in één bepaalde wijk (men zegt achter het gebouw van V. en W. - dus achter de Riouwstraat) geïnterneerd zouden zijn. Geen mannen mogen daar komen. Zal voor Ol wel een hard gelag zijn geweest haar mooie huisje, waarin ze zo gelukkig was, in de steek te moeten laten. Ben benieuwd wat ze mee heeft mogen nemen. Hoop maar niet dat ze alleen mijn boel meesleept. Als ze nou ook maar eens aan zichzelf denkt en beddegoed enz. Pat vertelde dat ik in zijn boek voorkom. Ben erg gevleid.

Dinsdag 26 januari, 10 uur

Zijn hier heden één maand. Ben erg tevreden in het algemeen. Voeding goed. Kleding te dun. Mis een extra deken, maar slaap met Van Drecht samen onder één. Stemming vrij redelijk en geduldig. Bereid nog een jaar te wachten, als ik mijn Ol maar weer gezond en wel terugkrijg.

Gistermiddag ± 90 gewonden aangekomen. Zielig geheel. Zonder dekens, pannen enz. Cor P. weer erg aardig voor hen. Heb met hem gerepeteerd. Gaat heel goed. Zou best iets voor ons zijn in Holland. Hij gisteravond na tien uur nog met kaarsje, cake en koffie gekomen en in de klamboe gezellig geluld. Zaterdag a.s. voorstelling. Ben benieuwd... 5 uur. Zojuist een plekje zieken uit Rangoon gearriveerd. Ankerman,

[p. 111]

Gisolf, Mosselman en Scheermakers dood. Gisolf zichzelf met een grote schaar in zijn hart geprikt. Erg van onder de indruk. Zijn in de Rangoonse haven gebombardeerd. Eén bom 5 meter van het schip gevallen. Weer gesloft!

Donderdag 28 januari

Gisteravond bij de doktoren op visite geweest. Mooi gezelschap.

Dr. Steen, dr. Hulst, dr. [onleesbaar], de pastoor, de dominee, Cor Punt, R. en ik. Erg gelachen. Een 3de dokter vertelde nog een mooi verhaal over Ol in Palembang, die bij het nazitten met alleen maar drank gezegd zou hebben: ‘ik verrek van de honger.’ Erg gelachen om dr. Steen. Het programma voor zaterdag gerepeteerd. Nog steeds koude nachten.

Gelukkig deken met Van Drecht. Gisteren weer gezwommen in het kleine poeltje in rubberbos. Net iets uit de film - zo met 40 naakte kerels.

Vannacht pas om 12 uur thuisgekomen. Reken met Kerstmis thuis te kunnen zijn. Ols verjaardag geen enkele kans. Huwelijksdag??? Zeer onwaarschijnlijk. Kerstmis ja. Daar wil ik in geloven. In Rusland en Noord-Afrika schijnt het erg goed te gaan. Hoor hier geen of weinig nieuws.

Zondag 31 januari, 10.30

Gisteren grote voorstelling i.v.m. Beatrix' verjaardag. Begonnen veel te laat, 8.30 in plaats van 7.45. Groot succes, vooral Cabaret Variété. Lijd zelf te veel onder het buiten optreden, hoewel nieuwe liedjes ‘Holland’ en ‘De trein’ veel succes oogsten. Blijf het een rot beweging vinden in de buitenlucht optreden. Enfin - er is niets anders.

Programma: 1 Holland (groot succes) 2 De meisjes 3 Bezoek aan Burma in 1950 (De trein) 4 Krukje

Cabaret Variété: 1 Stokvis (oude grijze grappenmaker) 2 Wacano met gitaar 3 v. Bennekom 4 Erik Nöggerath 5 Pat Levy (groot succes) 6 Rayer en v. Heusden met 2 accordeons (het succes) 7 Wacano + gitaar 8 Cor Punt (Zwerver en Mineur in Burma) 9 Dubbel mannenkwartet (Domine salvam fac Reginam nostram) 10 Eén minuut stilte - herdenking gevallenen.

[p. 112]

Majoor Hazenberg avond ingeleid. Korte speech + 2 verzen Wilhelmus. Oranje speldjes dragerij, door mijn toedoen verboden. Kwartet (na veel twistjes met de Haan en R.) groot succes geworden. Herdacht tenslotte zelf h.m. de Koningin en onze gevallen kameraden. Vanmiddag waarschijnlijk voorstelling in 't hospitaal. Conference (vooral eerste deel) scheen me minder succesvol. Pat Levy's liedje dat ik voor hem schreef op de Oude-Molenmelodie was een geweldig succes. Hij heeft beslist niets van een amateur. Dit in tegenstelling tot Cor Punt die goed zong maar veel bedierf met matige en niet overeengekomen conference. Laatste refrein en couplet van ‘Mineur in Burma’ groot succes. Deed dat ook heel goed. Mening publiek hierover nog zeer verdeeld. Majoor H. mij bedankt voor de prachtige avond evenals ± de hele staf. In ieder geval mogen R. en ik zeer tevreden zijn! Punt nog komen nalullen tot halfeen in de klamboe. Zelf hele morgen toneel gebouwd en 's middags licht (ha ha!) verzorgd (3 kaarsen, maar om die te krijgen!).

Dinsdag 2 februari, 10.30

Zondagmiddag in hospitaal gespeeld. Zonder Cor Punt en Van Bennekom. Eerste speelde tennis! en de tweede werkte in de Jap. keuken. Steeds geen ‘krimpie’ zou Ol zeggen. Denk weer veel aan haar, vooral vannacht. Wat moet ik doen, als ze eens dood zou zijn? Als er in die vrouwenkampen dysenterie komt, nou dan heb je een goede kans. Van ons transport van 1700 nou ± 270 dood. Kreeg zondagmiddag in hospitaal grote taart met 5 kaarsjes (Beatrix). Aten die 's avonds met ons achten op. Allemaal ‘artisten’ met Pat Levy en Stokvis. Hij mij een radio met grammofoon beloofd in Holland met ± 40% korting. Goed idee, erg aardig. Heel gezellige avond rond het kampvuur. Steeds Engels gesproken. Verstaan gaat goed, spreken erg gebrekkig. Zou graag eens een paar maanden met Ol in Sydney gaan wonen op een flatje of zo.

Ofschoon liever naar huis. Zie Cor weer minder. Tennist te veel en denkt niet meer aan toneel en liedjes. Zou toch niets voor ons zijn, geloof ik.

Geen concentratie. Gisteren rustdag, niets uitgevoerd. Toneel afgebroken. Verwacht rest salaris van Grijpma. Hoop dat hij vandaag aankomt! V. Heusden moet ook iets verdienen. Vrij gunstige berichten uit andere kampen. Ga misschien tourneetje maken langs de verschillende kampen. Wel leuk. Goeie berichten over oorlog. Hoop aan het eind van dit jaar ‘thuis’ te zijn. God wat een idee. Met Olle aan één tafel zitten, in een stoel. Ontbijten. Gôh! Zou ik haar terugzien? Erge heimwee.

Bekijk zelden haar foto's. Kan er slecht tegen. Maar zakdoek met borduursel steeds bij me. Zitten 's middags te eten midden tussen gymnastiekende Jappen. Zeer gemoedelijk. Lensing ook weer aangespoeld. Stiller geworden. Het wordt warmer. Regenbuien hangen

[p. 113]

boven de heuvels. Vanmorgen vroeg bij pap halen het geheel net een oud-Hollands schilderij met die zware luchten (Bruegel). Engelse les gaat prettig. Gisteravond laat weer vallende ster gezien. Schitterend gezicht en weer zelfde wens herhaald. Hoorde vandaag hoe je deze plaats schrijft: ‘Thambyasayat’.

Woensdag 3 februari

Vannacht eerste regenbuitje. Bijna gisteren naar bioscoop, maar uitgesteld tot vanavond. Prettige Engelse les en vertelde van huis in Kudelstaart met Olle's idee voor keuken-eetkamer. Erg gelachen!

Vanmorgen eindelijk lichte stront met R. Hij weer in zijn zoveelste zeikhumeur en ik flauwe grapjes gemaakt. Meteen de keet aan de gang.

Cor P. nog niet gezien. Gisteren even een kwartiertje met hem alleen gepraat. Hij nogal putterig en achteruitgesteld. Wil na afloop oorlog alleen mij nog maar ontmoeten. Haha! Grijpma in 't kamp. Hoorde nog niets over mijn salaris. Moet weer aan de gang met nieuw repertoire.

Veel mensen hebben schorre stemmen en lopen met een stok (berri-berri). Krijgen nu 's middags antiberri-berri koekjes gemaakt van rijstschilverafval!

Zaterdag 6 februari, 10.30

Donderdagochtend gezellig achter in het kamp Grijpma geholpen met salarisstaten opmaken en zelf restant salaris ontvangen (5 roepi 83 anna's). Erg dankbaar; waren net failliet! 's Middags verhuisd naar nieuwe barak. Prachtig, met ramen en veel meer ruimte. Gezellig rimboeachtig bij uiterste kamppuntje aan de rand van 't bos. Commissie voor amusement opgericht bestaande uit luit. Berends, Lensing en ik. Alles krijgt vastere vorm. Kampafgevaardigden trachten ons mee te krijgen maar Hazenberg gezegd wij beter hier! Tourneetje in het vooruitzicht. Gisteren getennist en zal heden met Davidson samen ‘uitkomen’ in de double voor Thambyasayat. Mooie baan, roodgrijs, aardig tennishuisje. Slechte rackets en abominabel slechte ballen! De luit. kolonel Nagatomo ook aanwezig. Plotseling in prieeltje Kiotski! Duizend keren zo gezeten maar nooit Kiotski horen roepen: ‘Tenniscorvee aantreden.’ Ook eigenaardig. Gek hoor. Nagatomo les van Punt. Alles als op Sioehan (Tobameer). ‘Un - deux un deux.’ Ik ballen geraapt en mij best geamuseerd. Alles als een zeer verwarde droom! Werkte al deze dagen vrijwel niet. Beetje schuldbewust. Cor P. blaren. R. alles klaar staan toen ik van tennis thuiskwam: stroop gemaakt met gember voor de pap, rijstkoffie, vis (haai). Gezellige avonden bij kampvuur en koffie. Weer erge koude nachten. Denk steeds bij alles: ‘Inmiddels duurt de oorlog voort.’

[p. 114]

Maandag 8 februari

Zaterdag wedstrijd gespeeld met Davidson en 1ste ronde gewonnen van 2 Aussies na met 4-1 achter te hebben gestaan (6-5). Aardige partij.

Prachtige baan, afschuwlijke Franse bazar-ballen en vrij slechte rackets. Luit. kolonel Nagatomo ook aanwezig. Als grootvader die kleinkinderen laat tennissen. Umpire stoel. Nagatomo nog les van Cor na afloop tournooi en ik ballen geraapt. Vogels floten, avond viel. Zo vredig met ons zessen op de baan. Dag oorlog! Cor tegen kolonel Nagatomo: Quand vous jouez avec deux mains, je vous punirai!!! En hij maar lachen.

Geruchten over 2800 krijgsgevangenen op 4 schepen die zoek zouden zijn. Hu! Wie zou daar nou weer bij zijn? Overigens eergisteren verhuisd naar stafbarak. Geruchten over tournee langs de kampen. Erg koud gehad gisternacht. Pisang (4 trossen) mogen kopen en onder shirt geborgen, geholpen door Jap. Moet heden zwemmen. Ben vuil. Krijg veel drinken (volle veldfles). Zaterdagavond show Skilton. Geslaagd. Ga zelf voordracht houden over ‘Achter de schermen van de Bouwmeesterrevue’.

Donderdag 11 februari

Morgen verjaardag Prem! Zou ze nog leven en gezond zijn? Soms lijkt het hele leven in Holland als te zijn vóór mijn dood. Alles wat daarna schijnt na de dood gebeurd. Zo ver, zó onwaarschijnlijk. Gistermiddag voorstelling hospitaal gewonden van gebombardeerde schip. Zong ‘Harmonicaliedje’, ‘M'n eerste’, ‘Ballade’ en ‘Holland’. Groot succes, was erg op dreef. Tijdens 2de deel onderbroken door Jap. schildwacht. Geen toestemming. Misverstand. Ik mee naar Jap. kampcommandant... in ‘m'n mooiste’ Engels alles uitgelegd. Hij ten slotte lachen, vriendelijk mens. Maar voorstelling verder gestopt. Bedankt door dr. Boersma (?) uit Palembang. Eén patiënt gisteren been afgezet. Lag er zo zielig bij. En dan maar weer vrolijk doen!

12 februari

Vandaag verjaardag Prem. Welgefeliciteerd Prem! Gisteren Jap. feestdag. Lawaaierig en kinderachtig dronken. Japjes zich gruwelijk vervelen op hun feestdag. Eigenlijk iets tragisch en zieligs. Niemand kijkt naar hen om. Ver van huis en dan rijden om beurten op fiets langs de barak. Dan weer even ruzie, duwen en weer goed maken. Kinderen waar de ouders niet naar omkijken. 's Morgens in d'r ‘goeie goed’ en 's middags dronken als schooljongens. Cor P. naar Jap. kampcommandant om wijn (rijstwijn) te drinken. Ik ook nog volle kop gekregen en ‘proost lieve Ol’ gedacht.

R. en ik later nog ± 9.15 in de mist bij Jap. kantoor met elk een mok in onze zak en geheimzinnig elk weer volle mok van Cor gekregen.

Gisteren weer mijn geld van Grijpma gekregen. Ik dankbaar. Zij vanochtend weer naar Retpoe terug en wij zo echter achterblijven... (Velp-Warmond)

[p. 115]

13
Recensie van voorstelling in ‘Sociëteit Concordia’ met commentaar van Wim Kan:

[p. 116]

Zaterdag 13 februari

Heden verjaardag Cor P. Wij hem een cake gebakken (R. gebakken - ik gedicht).

Al kom jij van een dorp misschien
waar ze de kerk 's nachts binnenhalen,
jij hebt menig vreemd land gezien
zonder Lissone te betalen!

Jij hebt de grote kunst geleerd
om God in elke boom te vinden.
En goed of kwaad - recht of verkeerd
als 's levenskoek mee te verslinden.

Aanvaard de cake die wij je geven.
Heb niet ten onrechte het land.
Het gaat met cakes als met het leven:
Soms zijn ze beiden - aangebrand!

Gistermiddag kort luchtalarm. Vanavond ‘Wie en wat is dat’...

Woensdag a.s. lezing van mij over de Bouwmeester-revue.

Maandag 15 februari, 9.30

Vervelend slechte stemming. Strubbelingen gisteren met de Jap. over groeten en na 10 uur licht branden. Gisteravond voorstelling in Java hospitaal van 8-9 uur. Om 9 uur gestopt door Jap. wacht... 't was één minuut na 9. Zaterdag en zondag weer wezen zwemmen. Wel prettig. Overdag erg stoffig en behoorlijk warm. Zaterdagavond slecht ‘Wie en wat’. Na afloop Cors verjaardag gevierd. R.'s cake helemaal mislukt en oneetbaar. Gesprek (in het Engels) over wereldvrede en internationale politiemacht. Zie er nog steeds niets in. Toch zal er oplossing moeten komen. Zo - iedere 25 jaar een oorlog - ook onmogelijk. Jappen erg strikt. Zelfs toen R. op hún feestdag op hún verzoek in hun loods accordeon speelde, werd het verboden! Niet aangevraagd. Gisteravond 9.30 R. en ik samen nog even bij dr. Steen op bezoek om salaris van v. Heusden en beter baantje voor Erik te vragen. Ontvangst viel nogal tegen. Gelul van dr. S. dat áls er geen viool of accordeon was geweest Erik, R. en ik nu aan de dijk zouden graven. Maar als hij geen dokter was geweest, stond ie er nou ook. Overste Van D. ook weer uit het graf opgestaan. Net een levende mummie. Nog precies zo'n dooie diender als een jaar geleden. Aardige lezing gehoord van mijn vriend de pastoor over kloosterleven. Zou er katholiek voor worden.

[p. 117]

Donderdag 18 februari, 12.45

Gister grote succesdag voor mij met lezing ‘Achter de coulissen van de Bouwmeester-revue’. Grote opkomst en gepraat van 8.25-9.25. Veel geïmiteerd w.o. Buziau. Daverende hilariteit, veel gelach en na afloop bedankt door de majoor Hazenberg. Was zelf ook erg tevreden. Gelukkig. Daarna borreltjes gaan drinken tot elf uur en proost Olle gezegd. Erg geheimzinnig maar prettig einde van vermoeiende dag. 's Morgens (en ook vanmorgen trouwens) toneel aan 't maken geweest. 's Middags rijstmolencorvee en daarna gespeeld in het gewonden hospitaal. Erg bedankt door dr. Bloemsma. Net een gevoel van matinee en avondvoorstelling. Dronk 7 borrels en was nog niet dronken. Jammer. Prettige dag. Dienden lijst in bij de Japs (Osoda is nu weg) voor repetities en voorstellingen van de week. Alles goed gevonden. Kreeg 4 sigaretten tijdens repetitie en zeurende Japs of ik iets wou zingen! Nog vrij geregeld doden. Gisteren toen ik naar de voorstelling stapte liepen ze net met een doodskist voorbij. Eergisteren keukenwacht van 9-11 uur. Kreeg pan vol bami extra. Lekker: goede optimistische vitaminen n⁴⁴ (Rusland, Afrika, Burma bombardementen).

6 uur. Lig wat ‘op bed’ met ontstoken beenwondje. Was vanmiddag op het kerkhof; keurig netjes en erg verzorgd. Zou er toch liever niet liggen. Heb nog te veel hoop en vertrouwen in de toekomst. Iedereen nu vol energie bezig aan een bouwen van nieuw toneel. Stelen als de Jap niet kijkt stukjes hout enz. en maken daar parketvloer van om mij te verrassen. Toch wel weer erg aardig. Ben zo benieuwd of Ol nog wel eens optreedt en hoe ze denkt en voelt. Zag vanmiddag v.d. Veen na zijn dysenterie even in 't zonnetje zitten. Levend lijk. O, wat ben ik dankbaar met mijn gezondheid!

44 Vitaminen n: de n staat voor nieuws.

Zondagochtend in bed, 21 februari, 10 uur

Ben sinds 2 dagen weer verhuisd en lig nu weer in zelfde barak als 1 maand geleden. Ditmaal: De Haan, ik, R., Frankie Grudel en Erik. Allemaal naast elkaar. Kunst op de planken. Gisteravond daverend succes geoogst met mijn nieuwe show. Geheel nieuw toneeltje ingewijd, gebouwd van niets dan gestolen materialen. Parketvloertje, 2 struiken als bloemenvazen ingebouwd, rond vooruitlopend treetje, wit gekalkte omlijsting, twee olielichtbakjes, enfin het geheel precies een sjiek klein podium op een terras van het een of andere grote restaurant aan de Rivièra! Zelfs een mooie muziekstandaard was er ook. Zoveel materiaal gejat, dat 's avonds bij appel opdracht: verboden ook maar één stokje hout te versjouwen. Strenge straffen! Show zeer goed. Verhuis-idee geweldig ingeslagen. Iedereen komt nu zingend de barak binnen: ‘Pak maar in, pak de hele boel maar in.’

Programma. Eerst prijsvraag: hoeveel blokjes hout zijn er op het toneel? Antwoord: 468! (iemand raadde 469).

[p. 118]

1	Wim Kan (imitaties van mensen die een nieuw toneel openen)
2	Wacano - v. Meerten
3	Stokvis
4	Erik - Grudel
5	v. Bennekom
6	Rayer - v. Heusden
7	Cor Punt
8	Tangoband
9	Slot

Een sfeervolle succesvolle avond. Heb een boos been met een etterend gaatje erin. Bekeek gisterochtend voor het eerst sinds maanden weer eens de foto's van Ol. Durfde niet erg en borg ze snel weer op. Erg slecht voor mijn moreel. Toch dit jaar komt het einde!

Dinsdag 23 februari, 10.30

Met boos been op bed. Moet 3 dagen blijven liggen. Komen steeds meer zieken hierheen. Meneer Corbeau van het ziekenrapport erg bezorgd en aardig. Veel grapjes. Ben nu druk aan nieuwe show op 6 maart. Zal met Lensing confereren, imitaties doen.

Woensdag 24 februari, 12 uur

Buiten met boos been op krukje dat gebroken is, zitten schrijven. Weinig nieuws te melden. Slecht humeur. Zie er weinig in. Hoorde dat alles tegen 1 mei op 70 km komt te zitten en dat het werk met het oog op de komende regens dan 3 maanden zal worden stil gelegd. Krijg in dat geval heel wat werk te verzetten. Kregen maandag voorproefje van regen in Burma. Heel erg. Lekkages en één grote modderpoel. Heb zelf nog bedrust. Cor P. erg druk en af en toe 's avonds laat nog op bezoek (in bed!) Beide patiënten, van wie een been werd afgezet, vannacht overleden. Speelde vorige week nog voor een van hen. In Rusland z.g. geen front meer, maar wilde vlucht van de Duitsers. Einde nabij. Einde gerucht. Waar is Nol Belmonte, Hans Pluygers, Kalker, Marius? Gekke tijd. Zie er niets meer in. Hoe is het met Ol? Hebben veel water (2 bamboes per dag) door de goede Bennekom. Eigenaardig te bedenken dat er hier wel ergens een oude Burmaan zal wonen voor wie dit gat Thambyasayat het heerlijkste plaatsje van de wereld is en die hier zou willen sterven, zoals ik in Kudelstaart of Aalsmeer, met narcissen en tulpen. Kan daar soms zó naar verlangen. Narcissen, sluis, tulp, roeiboot, Ol...

[p. 119]

Donderdag 25 februari, 1 uur

Geruchten over gevallen van cholera in de omgeving. Slechte bui wegens steeds groter wordend gat in mijn been. Doet af en toe behoorlijk pijn.

Gisteren de zoon van Ko Balfoort in dysenterie hospitaal overleden. Erg zielig: hij [was] een beetje gek en wilde steeds vechten. Enfin - al met al weinig blij's te beleven. 't Is uit met vrolijkheid. Ben erg tobberig ineens over Ol, toekomst, financiën en de mogelijkheid om ooit weer gezond thuis te komen. Heb er zo ontzettend genoeg van. Het zit me tot over mijn oren. Dat nooit weer. Waar is mijn lieve Kudelstaart? Mijn lieve woonschuit de Ark, mijn polder, mijn hele Holland?

Zaterdag 27 februari, 1 uur

Veel vergaderd met onze commissie.

Zondag 28 februari, 9 uur

In bed. Vandaag op de dag [af] 1 jaar geleden dat in de afgelopen nacht op Java werd geland. Begin van alle ellende! Koude nacht geweest en vrij slecht geslapen. Vergaderde in de afgelopen week met de commissie over (i.v.m. a.s. verhuizing naar 70 km) eventueel hier blijven van de muziek of meegaan. Bestaat mogelijkheid van meegaan. Niemand het eens over betekenis van verhuizing. Kwatongen: terugtrekken... Gisteravond Aussi show en deze door onze concurrentie nu ook op veel beter peil gebracht. Goeie nummers. Schotse doedelzakmuziek + dans. Wat zouden Prem en Jan om die ernstige dans gelachen hebben! Drink vaak koffie nu in onze koffietent. R. ontving 16 roepi's backpay van anderhalve maand. Zeer nodig, waren geheel blut! Eten er zelf goed van, hoewel kampeten slecht de laatste tijd. Zelf niet veel honger en nogal eens in de put. Zie vooral in verloop oorlog vrij weinig schot. Zou blij zijn met afloop vóór het eind van dit jaar. Geloof het niet en ben bang voor beginnende vervreemding van elkaar als het zo lang duurt. Bedacht vannacht dat Ol haar te veel aan liefde misschien zal kunnen lozen op de talloze kinderen en baby's die ook geïnterneerd zijn. Hoop maar dat ze samenwoont met Fiens kinderen. Dat vormt mooie afleiding. Als er een moeder doodgaat, neemt Ol misschien wel een kindje aan. Ben ik toch nog ‘vader’ als ik thuiskom! Kom ik thuis?

Engelse les de laatste dagen erg in het gedrang gekomen. Hoop maandag weer te beginnen. Cor en Pat gaan ook allebei naar het 70 km kamp. Geloof niet met veel zin. R. ligt nog te slapen. Kom zelf niet op de appels wegens boos been. Gaat langzaam over, maar meestal geen verband, geen watten, medicijn enz. Precies een middeleeuwse heelmeester deze heer Corbeau met zijn rommel apotheekje. De mens van de 20ste eeuw terug naar 1600. Hedenmiddag voorstelling in Java hospitaal. Morgen dysenterie barak. Donderdagavond voordrachtwedstrijd

[p. 120]

geweest. Ik in de jury en Stokvis 1ste prijs. Verder alles nogal beneden peil. Overigens heimwee, zielig alleen, akelig, doodachtig gevoel nu en dan, de mensen middelmatig en de wereld niet erg de moeite meer waard. Dag lieve Ol, dag Prem, dag Pap en Jan.

Maandag 1 maart, 2.30

Hedennacht algemene opwinding. Geallieerde vliegtuigen wierpen eerst lichtkogels en daarna (gelukkig in de verte) bommen uit. Griezelig en luguber midden in de nacht. Jappen erg in de war en slaanderig hier en daar. Tijdens het vallen van de bommen R. al in de loopgraaf. Riep goedig om mij. Ik te laat. Erg stom en nog rustig op mijn bed. Daarna als een scheet ook in de loopgraaf. Mocht toen ineens weer niet van de J. Hielden ons muisstil voor passerende J. wacht die ons niet zag en voorbijliep! Net verstoppertje met een ernstige ondertoon. Het hele leven eigenlijk grote poppenkast. R. en de anderen hadden gisteravond nog tot halfelf muziek gemaakt voor de Jappen die 't prachtig vonden en in hun handen klapten van kinderlijke vreugde. Heden vele zieken. Zelf nog steeds boos been maar weinig last van.

Dinsdag 2 maart, 6.30

Hedenmorgen executie van een weggelopen Aussi. Om ± 8 uur geweersalvo en einde. Hoorde even later auto terugkomen van het kerkhof.

Stelde repetitie er voor uit, omdat de man onbegraven tot ± 12 uur daar lag. Hedenmiddag repetitie in de bosjes met R., Lensing, Hans en Cor. Ruzietje later in de hut tussen Cor en Nico omdat Cor z.g. nooit luistert (je llluistert niet). Droomde vannacht erg vervelend van Ol en Prem in Velp waar ik niets deed dan eindeloos kibbelen met allebei. Dinsdag a.s. vermoedelijk voorstelling voor Nagatomo i.v.m. a.s. tournee. Koffie met Stokvis in de koffietent. Grijpma weer over uit Retpoe. Erik opeens erg dik been, R. zwerende teen, tekenaar angina en ik boos been. Aardige show zal dat worden!

Donderdag 4 maart, 8.30 n.m.

Dinsdagavond laat tot bij tienen in bosjes met Koreaan zitten praten. Een van onze bewakers. Studeerde in Korea filosofie. Sprak in vrij goed Engels over Spinoza, Sous les toits de Paris, Réne Clair en Louis Jouvet. Daarna wie de oorlog volgens ons zou winnen. R. zei Duitsland zal verliezen. Hij scheen het er mee eens. Beweerde in Rangoon zaten haast geen Jap. vliegtuigen meer. Zei dat er vele spionnen voor de Engelsen zouden zijn. Typisch vredig geheel bij ondergaande zon, muziek en verder een bewaker met Lensing, Hans, R. en ik en verder niemand.

[p. 121]

Verder Nagatomo boos. Te veel gezonden. Algemene consternatie. Opeens iedereen naar werkkamp. Wij ook. Nog net op tijd verlost en weer van een lijst gevoerd. Eten zeer slecht. Alleen laboe.

Vrijdag 5 maart, 9 uur, in bed

Anderen op 't appel. Ik niet wegens been. Gisteravond laat de Jap met de knipogen gekomen om kleding (indien nodig) te verstrekken. Ik voor uitleg met hem mee door de barak. Na afloop moest ik koffie met hem gaan drinken in de koffietent. Moest R., De Haan en Erik ook ophalen. Allen kregen we koffie, Erik (die met been te bed) het dubbeltje om 't morgen van te kopen! Verder mochten R. en ik tomorrow tomorrow (overmorgen) met hem uit rijden. Speedo! Kregen dan cake en melk en nog veel meer. Ben benieuwd wat daar van komen kan.

's Middags 4 uur. Allen naar voetbal en tenniswedstrijden! Nagatomo pisnijdig omdat hedenmorgen geen publiek. Thans een soort toeschouwerscorvee. Ik niet mee. Hele muziek (4 stuks) ook uitgerukt op Jap. feest ergens in de buurt. Hoop dat ze veel thuis brengen. Met vrachtauto ervandoor. Grote inconsequentie: nu alle muziek gezond en voor de Jap. spelen, nu alle toeschouwers en spelers naar buiten en 2 dagen terug alle gezonden naar een werkkamp! Zou hedenmiddag in dysenterie hospitaal zijn opgetreden. Gecanceld wegens Jap. muziekcorvee. Gehele situatie nogal verward. Hans H. en Lensing vandaag ‘gekeurd’. Blijven voorlopig hier. Weet van mezelf en R. niets af. Boze been veel beter. Stemming vrij goed. Geloof echter in minstens nog één jaar oorlog. Denk via Thailand en Formosa Holland of Indië te bereiken. Weet wel: ellende nog lang niet achter de rug! Zullen weer gewoon honger krijgen.

Maandagmorgen 10.30, 8 maart

Drukke dagen achter de rug. Groot succes met nieuwe show gehad.

Programma:

1	Dubbel conference Lensing-Kan
2	Sneltekenaar
3	Dubbel conf. met ruzie wie 't eerst mocht optreden
4	Imitaties Wim K. (Davids, Johnny and Jones, Buziau, Fien, Han Hollander over de thuiskomst)
5	Gedicht Lensing
6	Pat Levy
7	Esker (viool solo)
8	Lezing (Lensing en Kan over voedsel en hygiëne)
9	v. Bennekom
10	Rayer en Van Heusden (elk met verscheidene melodieën)

[p. 122]

11	Slot (grote ruzie tussen Lensing en mij over tovenaar of koor op 't slot. Ten slotte geen van beiden).

Hele show doorslaand lachsucces. Staf zeer ingenomen. Majoor Hazenberg hoera voor mij laten roepen. Toch in slecht humeur na afloop. Weer zo alleen zonder de bekende Olle naast me. Moest Cor Punt schrappen wegens geen toestemming om lichten te branden. Speelden slot in volkomen duisternis. Na afloop lichte trouble met Cor. Ik met hem mee naar de stafbarak. Om 11.15 met 2 bottles naar huis. R. nog wakker en wij in overdreven bui 1½ fles bocht samen leeggezopen. 's Nachts om 1 uur stombezopen en gekotst. Iedereen wakker. Bijna in een schuilloopgraaf gelazerd. Toch voor één keer weer eens prettig zó lazerus te zijn! Gisteren halve dag nog doodziek, maar plan voor nieuwe show (Moord!) ontworpen. Hoop dat het iets wordt. Ben weer ziek verklaard. Heden velen naar het werkkamp vertrokken. Hier erg stil vandaag. Donderdag a.s. waarschijnlijk voorstelling voor Nagatomo. Ik met variaties op Parlez moi d'amour! Wordt niets...! Ben niet meer zo geruchten jagerig. Gisteren weer luchtalarm maar niets gemerkt overigens. Ga nu weer verder aan het werk. Droomde vannacht lang van Ol die komedie speelde, maar kan me verder helaas niets meer herinneren.

Woensdag 10 maart, 9.45

Maakte een hele moordgeschiedenis voor de nieuwe show van zaterdag over een week. Lijkt zeer geslaagd. Heb een raar soort uitslag rond mijn lendenen. In gedachten hoor ik Ol al zeggen: Man, wat zie je d'r uit!

Wat ontzettend onverzorgd. Maar ja, niemand let er hier ook op. We hebben allemaal zulke dingen. Zeep is haast niet meer te krijgen en water in kleine hoeveelheden. Langzame vervuiling is het einde. Wegens (zware) bombardementen in omgeving 60% van de bevolking gevlucht en nu geen eieren, tomaten, uien, vis enz. in de kantine. Alles opeens weer ontzettend schaars. Daar begint de honger weer. Geruchten over op til zijnd offensief. Wij zijn hier dan mooi opgelaten. Hedenmiddag voorstelling in gewonden hospitaal, vrijdag in dysenterie barak.

Donderdag voor Nagatomo maar schminkte me er zelf af.

Vrijdag 12 maart, 9.30 (in bed)

Gisteravond groot concert voor Nagatomo. Mooi succes. Ik programma in elkaar gezet en alles vlot van stapel gelopen. Ontzettend last van jeuk en 's nachts slecht geslapen. Corbeau zegt: schurft! Veel plannen voor 't nieuwe kamp. Komen dan misschien in de staf als muziek en amusementsmannen (Lensing, R. en ik). Hans zou hier blijven. Cor met veel succes gisteren zijn liedjes gezongen. Engelse les staat (helaas)

[p. 123]

enigszins stop, wegens (lach niet!) gebrek aan tijd. Vandaag de dag (morgen de datum) van onze éénjarige internering. Gisternacht keukenwacht gehad (alleen, Haan was ziek) van 3-4.30 en zo getobd, dat tijd voorbij was eer ik 't wist. Gek om eerst dat alles in boeken gelezen en in film en toneel gezien te hebben en het nu zelf mee te maken: oorlog!

Felle vijandschap, volkeren die op elkanders dood wachten en dan zoals gisteren Nagatomo en de Australische brigadier broederlijk naast elkaar aan één tafel om naar muziek - dezelfde muziek - te luisteren. Brigadiers hoed boven op de tafel en Nagatomo als Napoleon ernaast. Eigenlijk geen gezicht. Na afloop werd Nagatomo bedankt voor zijn komst en de artiesten werden weer door Nagatomo bedankt voor hun medewerking!

Maandag 15 maart, 6.15

Hele dag druk bezig met ‘Mysterie in Boedapest’. Lange moeilijke repetities. Vanmorgen om 11 uur weer luchtalarm en wij naar binnen. Daarna in loods gerepeteerd. Vanmiddag toneel gebouwd, met dekens enz. Wordt wel leuk. Plannen voor opname in de staf in het 70 km kamp. Moet 600 meter hoog ergens in de bergen liggen. IJselijk koud. Heb beslist te weinig kleren. Gisteren Jap. generaal op bezoek. Zwaaide met zijn hand! Gek! Vrij vaak luchtalarm. Tovenaar Prof. Cortini gearriveerd. Mooie man. Duizend trucs (en verhalen). Ontzettende jeuk. Wandluizen. Zaten in toverboek voor iedereen!

Vrijdag 19 maart, 11.30

Drie dagen bedrust achter de rug met erg boos been (5 zweren). Ondertussen toch gerepeteerd voor ‘Mysterie in Boedapest’.

Woensdagochtend vroeg weer een Aussi doodgeschoten op het kerkhof wegens ontvluchting. Was tussen Rangoon en Akyab geweest en had (volgens zeggen) het geschutvuur uit de stellingen gezien! Verklaarde de laatste nacht in de gevangenis nog dat alles hier in 2 of 3 maanden afgelopen zou zijn. Hoorde 's morgens bij het wakker worden de schoten knallen! Plan om in staf te worden opgenomen en naar 80 km te gaan kreeg vastere vorm. Ben benieuwd. Morgen hopelijk (ijs, weder en Jappen dienende) show met tovenaar. Mooie gek. Ben benieuwd hoe Cor (de moordenaar in het stuk) het er af zal brengen; moet 3 instrumenten bespelen... Droom vrijwel elke nacht van Ol, maar weet nooit precies meer wat. Heb opnieuw vertrouwen in háár en mijn lange levenslijn. Bid nooit meer en keek vanmorgen heel voorzichtig even in mijn foto portefeuille. Zag Ol + Prem, maar ging niet verder gelukkig. Anders veel heimwee, hoewel laatste dagen weer beter. Was me 's avonds helemaal met 2 pannetjes water. Alles went. Kantine vrijwel leeg, wegens aanvoermoeilijkheden.

[p. 124]

Zondagmiddag 21 maart, 3 uur

Heden in de gebruikelijke pé bui. Gisteravond première tevens laatste voorstelling van ‘Mysterie in Boedapest’. Allerlei moeilijkheden. Tovenaar Cortini in plaats 30-50 minuten gewerkt en ik zeikgelaje wat je noemt. Moest aardig kwartet van 4 Indische jongens nu laten vervallen. Zelf geweldig tempo moeten nemen, hetgeen (eerlijk gezegd) het geheel ten goede is gekomen. Speelde doublure (krantenjongen - mooie rol voor Ol + Detective Stetson). Had bril, regenjas, lange broek, pet en snor. Het geheel was geen onaardig succes. Gebaseerd op de lustmoordenaar die 3 melodieën zou spelen (Sombre Dimanche). Cor, die de lustmoordenaar speelde, ± ½ minuut voor zijn grote scène kwam bijna door Jappen weggeroepen. Heel vervelend. Grote schrik, maar moest toch lachen om de dwaasheid van het geheel.

Japje schrok hevig van mijn gil van vermoorde vrouw. 't Geheel wel succes, hoewel thuiskomst steeds afschuwelijk. Doodnuchter en helemaal zonder Ol. Dronken een restje water uit de veldfles en zaten met Joop Lensing, R., Cor, Hansje en Haan en Erik nog tot middernacht te fluisteren. Doken steeds weer weg voor passerende Jap. schildwachten. Al met al heden normale pé bui. Hele morgen op bed doorgebracht. Been nog steeds slecht. Bennekom gisteren m'n haar gewassen. Aardig. Vanmiddag voorstelling in hut c. Denk alweer over volgende show (3 april) maar heb idee dan wel weg te zijn. Vandaag in Holland de lente begonnen. Gezellig idee. Mooie geruchten over 2 miljoen man die klaar staan om Burma te bezetten. Eens moet er toch een eind aan komen. Sommigen zijn bang dat de krijgsgevangenen dan doodgemaakt zullen worden. Lijkt mij onwaarschijnlijk. Over een goeie maand Ol al weer jarig en 2 dagen daarna is het een jaar geleden dat ik haar sprak. Wie had dit ooit gedacht? Kom ik nog terug? Zie ik Ol ooit nog? En Prem en Pap en Jan en Truus? Zo gek ver... zó ver! Als uit een vroeger leven dat nooit echt bestond. Iedere middag van 3-6 uur ‘roezige’ wind. Ontzettende droogte. Maar over 2 maanden beginnen de regens en dan... Enfin, daar maar niet aan denken. Om stapelgek te worden van melancholie en heimwee. Zelfmoordplannen komen dan naar boven. Leeft Ol? Krijgt ze dit alles ooit te lezen? Ik heb een voorgevoel van niet. Raak ontzettend door mijn kleren heen. Waar dat heen moet?

Dinsdagmorgen 9.15, 23 maart (in bed)

Zondag en maandag respectievelijk gespeeld in hut c en in dysenterie hospitaal. Plannen van verhuizing nog erg geheim maar nemen al vastere vormen aan. R., Frankie en ik zouden worden opgenomen in de staf van het 70 km kamp met overste Platte als baas. Er zitten daar 3000 Hollanders en onze taak zou dan vrijwel uitsluitend zijn het amusement daar te verzorgen. Cor gaat dan met onze oude staf + Australiërs + Nagatomo naar 75 km waar alle Aussies zijn. Raken elkaar dus weer

[p. 125]

kwijt hoewel 5 km van elkaar af. Joop + Hans enz. zullen vermoedelijk hier blijven. De laatste tijd weer vrij gezellige avonden met volle maan en wat kletsen op onze slaapplaats. Als we allen gaan slapen, ga ik steeds gezellig liggen ‘denken’. Dat geeft soms heimwee maar meestal zo'n erg prettig gevoel. Ol is dan zo dichtbij soms. Al onze vakanties maak ik dan opnieuw, Susztenpass, Spiez, Tobameer, kamer 180 in Homann en Isola. Soms zit ik in Velp met Ol en Prem in pension Mooiland, waar we het laatst in november '39 met ons drieën logeerden. Sprak gisteren met Stokvis die beweerde dat hij mij na afloop van de oorlog een lintje zou kunnen bezorgen.

Vrijdagmiddag 4 uur, 26 maart

Heden consternatie. Jap. dokter in kamp om zieken te keuren en soldaat met brilletje halve cabaret bij elkaar geroepen. Hans, R., Erik, Frankie en ik. Nico er ten slotte door fout Larssen ingestonken en op de vertreklijst geplaatst (bij de eerste 12). Nou ik straks naar Bloemsma om me te laten uitschrijven als patiënt, want wil Nico in geen geval alleen laten.

Onze waarde n.l. snel dalend bij splitsing. Lensing en Hans ook van plan weg te gaan. Ben benieuwd. Gisteren nog tot 's avonds laat bij Cor gepraat. Hij ziek. Heel gezellig. Ga nu alles inpakken. Denk morgen of overmorgen te vertrekken (70 km). Larssen tegen mij bij de Jap. dokter: ‘Hé, ben jij ook patiënt?’... O, gij hoofdofficieren. Uw naam is tact. Ben niet zo treurig om weg te gaan. Weet natuurlijk niet wat de toekomst zal bieden. Enfin, precies 3 maanden hier geweest en dank zij Cor het erg prettig gehad. Hij is een goede vriend!

Zondag 28 maart, 5.45

Ten slotte alle cabaretartiesten door ‘brilletje’ op de gezondenlijst gezet (behalve Lensing)! Hedenmorgen protest en herkeuring. Hans en Frankie blijven hier; Erik, Haan, Rayer en ik gaan weg met briefje van Jap. dokter dat wij niet tot werken in staat zijn! Gisteravond afscheidsvoorstelling gehad (‘Thuis’, ‘Het leven valt mee en tegen’ en ‘Voetbal Josefientje’ gezongen). Mooie afscheidsspeech van majoor Hazenberg (nooit vergeten, iedereen mijn boek kopen en in nieuwe kamp weer ‘Kunst’ geven enz.). Erg blij. Zeer gevleid. Morgenochtend 8 uur vertrek! naar 70 km. Goeie geruchten. Soit! - (Buziau)

Maandag 29 maart

Heden gepakt en gezakt gestaan en om 10 uur bericht: 't gaat niet door! Alles weer uitgepakt. Twintig × afscheid genomen. Brief van majoor Hazenberg meegekregen voor overste Platte. Erg aardige behandeling.

[p. 126]

Been helemaal dik en griezelig opgezet. Voel me ziek en koortsig. Hoofdpijn ook, maar enfin - weer een dag gewonnen!

Woensdag 31 maart, 4.30, Hospitaal (gewondenhut F)

Sinds 24 uur in het hospitaal en daar gistermiddag per brancard ingedragen! Reuze gewichtig. Wachtte ook gistermorgen met een steeds slechter wordend been op vertrek dat ten 2de male niet doorging! Daarna op ‘plank gaan liggen’. Corbeau (de goede) voorbijgekomen en mij ontzettend bang gemaakt. Iets over afgezaagde benen gezegd en toen de overste Larssen gaan waarschuwen. Deze ± 3 uur gekomen gelijk met Veller en opname verordonneerd. Per brancard vervoerd naar de afdeling van dr. Bloemsma. Deze in enigszins pé bui en iedereen verboden met me te praten. ‘Deze meneer is erg interessant, maar is nu ziek en dus geen bezoek.’ Alles weggestuurd behalve de overste Larssen die erg goedig een kwartiertje kwam praten en natuurlijk niet weggestuurd kon worden. Hij vroeg of ik te roken had enz. 's Avonds Lensing, Nico en Hans op bezoek, welke ten slotte als kleine jongens de deur werden uitgezet. ‘De patiënt heeft koorts’ (36.5) werd gezegd. Ook overste van Dijken kwam nog even kijken. Toch erg aardig. Hedenmorgen Nico, Haan en Erik vertrokken. Moesten lopen naar ‘Head Quarters’. Toch nog weer ± 20 man terug wegens gebrek aan vervoer! Maar Nico nu schijnbaar definitief weg. Hedenmorgen dr. B. erg vriendelijk en mij uitgelegd waarom geen bezoek: ‘Ik wil u zo vlug mogelijk beter hebben...’??? Hij [heeft] alle wonden zeer zorgvuldig behandeld. Erg aardig en ik al weer verzoend. Toch vreemde man: echte koppige Fries! Lees wel gek boek dat Lensing mij bezorgde: Vacantie in kilometers. Malpurgo en Corbeau ook op bezoek. Misschien wel aardig in korte trekken ons ‘Vertrek verhaal’ nog even te memoreren, ditmaal zonder datum indeling.

1.	Rayer en ik naar Corbeau met boze benen, die sprak van opnemen.
2.	Door Corbeau meegenomen naar dr. B., die verbood ons verder door C. te laten behandelen. (‘Ik moet weten wanneer jullie beter zijn om naar 't werkkamp gestuurd te worden.’)
3.	Volgende dag keuring door Jap. dokter. Rayer goedgekeurd. Alle andere musici afgekeurd. Ik naar dr. B en om afschrijving ziekenlijst gevraagd. Dit geweigerd.
4.	Diezelfde middag: Alle musici zonder verder onderzoek van hoger hand (Jap) geschikt voor werkkamp verklaard!
5.	Herkeuring Jap. dokter (inmiddels 's morgens op ziekenrapport bij dr. B. met boos been en goedgekeurd door hem voor werkkamp. Bij herkeuring Jap. dokter alleen Van Heusden en Frankie afgekeurd, (n.b. Hans moest hier blijven! 't was medisch niet verantwoord, maar als Cor Punt hem destijds niet van de vrachtauto had gesleurd, omdat we zijn

[p. 127]

	accordeon hier hard nodig hadden, had hij al lang in 't werkkamp gezeten! Hahaha!) Jap. dokter gaf overigens toe dat de anderen ook niet gezond waren, maar het was opdracht van hoger hand en dus moest er iets worden uitgevoerd. Wij zouden dan no duty brief meekrijgen...
6.	Allen 2 ochtenden aangetreden gestaan voor niets. Mijn been bozer en bozer en ten slotte het hierboven vermelde resultaat!

Vrijdag 2 april, 9.30, in hospitaalbed!

Vacantie in kilometers net uitgelezen. Onbeduidend maar heel gek. Been weer over. Hoorde overigens slechte berichten over werkkamp waar 2 m³ per man per dag verzet moet worden! Hoe dat straks moet is me een raadsel. Soms komen ze 's nachts om 12 uur pas weer thuis. Overigens is hier alleen 's avonds bezoek. Gistermiddag voorstelling van de tovenaar. Begrijp ineens het nut van zo'n vertoning. Iedereen praat er over! Overigens vind ik het hier een griezelige zaal. Tegenover me een man met bomscherven in been, die af en toe er uit gepeuterd worden. Dan zie je dr. B. met bloederige handen ronddarren. Heel eng. Gisteren bloedtransfusie gezien. Ook al zo bloederig. Nico zal nu wel aan de dijk staan. Hoorde verder van 1500 zieken in Retpoe (zonder keukenpersoneel en kookgerei!) Prettig. Aanhoudend gunstige onbetrouwbare geruchten.

Rangoon 4 × gebombardeerd op één dag schrijft een Jap. krant. ± 1 juli moet de spoordijk klaar zijn. Enfin de Jap kan veel. Laten we niet al te vlug lachen. Ben benieuwd wat er dan weer gebeuren gaat. Naar Saigon? Bangkok of Tokio? Ga nu als er nog tijd is Het verstoorde mierennest lezen van Kees v. Bruggen.

Vrijdag 2 april (6.15)

M'n overbuurman z'n been wordt op dit ogenblik afgezet. Heel griezelig. Vanmiddag werd het hem verteld, maar hij reageerde nauwelijks. Flinke vent! Hoop dat-ie er door komt. Krijg nu vanaf morgen weer 1 ei per dag (in plaats van 3). Verder bouillon, melk, gist, rijstkoekje. Heb het best. Alleen rare jeuk 's nachts. Geen bezoek overdag, maar kom zo prettig eens tot rust op deze manier. Gek zo zonder Nico. Je gaat wel erg aan elkaar wennen!

Zondag 4 april, 11.15 (in hospitaalbed)

Hedenmorgen echte zondagstemming. Dacht sterk aan Ol en zag haar voor me in bed. Hoop soms dat zij ook dagboek houdt. Zouden we straks mooi kunnen vergelijken. Verder achter elkaar veel bezoek: dr. Kimenei, Corbeau, kap. Mosmans, Wessel en dr. Bloemsma (himself!). Daarna een 20 minuten dominee! Brrr. Wil maar steeds niet godsdienstig worden,

[p. 128]

hoewel toch iemand dankbaar voor goede gang van zaken met mij persoonlijk! Is dat God? Maar dan toch niet die van de dominee! Sliep vannacht voor het eerst weer eens geweldig. Hoorde overigens weinig goeds over 70 km kamp. Ofschoon ‘men’ zegt dat daar tijdens regentijd ‘jasmei’ gehouden zal worden. Dr. Bloemsma zegt over 20 jaar weer oorlog. Dan ben ik 55! Kom ik in Kudelstaart bij de l.b.d. of zoiets.

Gistermiddag zware onweersbui met dikke regen. Sliep er zalig doorheen. Overbuurman met ene been vrij goed. Gisteravond tovenaar opgetreden. Kon het helaas niet zien, maar kan nu zelf een paar aardige trucs (dansende zakdoek, zakdoek met gaatje er uit knippen, gedachten lezen enz.). Gisteren heerlijk kunnen baden met volop water. Heb idee nu weer vlug helemaal beter te zullen zijn (jammer, heb het hier opeens zo ongekend goed). Wil een mooi gedicht voor Ols verjaardag gaan schrijven en een bloem drogen, dan komt ze toch niks te kort in mijn gedachten. Zal proberen het in sonnetvorm te schrijven. Lensing en Hans elke avond aan 't bed. Cor nog pas één keer. Schande!!!!!!

Woensdag 7 april, 9.30

Overbuurman met afgezet been vannacht hevige bloeding gehad en nu erg slecht. Arme stakker, ik vrees het ergste voor hem. Niemand heeft blijkbaar de bloeding ontdekt. Gisteravond om 12 uur nog de dokter bij hem. Weet dit alles precies, want slaap belazerd (om 3 uur nog niet).

Heel veel jeuk en 's nachts soms erg tobberig. Gisteravond 7.30 foto's van Ol laten zien aan de verplegers. Vond alles weer zó lief. Dominee houdt elke avond hier een preek. Kan me er absoluut niet mee verenigen. Is dat het christendom? Hij bad gisteren: ‘en bescherm onze soldaten, onze zeelui en onze vliegers van welke rang zij ook zijn!!!’ Dit laatste was zeker nodig opdat Onze Lieve Heer niet zou denken dat alleen de officieren beschermd moesten worden! Dit soort christendom heeft ons dan ook niet veel meer dan diepe ellende gebracht. Ik vind de dominee een vervelende koekenbakker die de bijbel als een soort dagblad beschouwt geloof ik, vol van ‘gemengd nieuws’ toepasselijk op elke gebeurtenis. Aan mijn sterfbed geen dominee. Ik ga het eens met de pastoor proberen. Een paar dagen geleden moest de dominee ineens nodig van mijn bed weg, want er was varkensvlees te krijgen! Ze zijn nu bezig met bloedtransfusie (de 3de). De patiënt schijnt heel ernstig. Tot nu toe lukte hier nog geen enkele amputatie! Dr. B. nogal down geloof ik, door 't geheel. Iedereen stil en onder de indruk. Het resultaat van de geweldige Amerikaanse produktie!? Voorlopig het enige tastbare... Als ik naar buiten kijk zie ik laag kreupelhout, precies als bij Nel en Piet op Loosdrecht staat in hun buitenhuis. Nou verbeeld ik me dat achter dat lage hout de Westeinder ligt. Af en toe zie ik m'n rooie kano door het hout en eens op een dag zullen de takken opzij gebogen worden en zal Ol

[p. 129]

14
Het huis van Wim Kan en Corry Vonk in Bandoeng.

15
Het tweede huisje van het echtpaar Kan op Siouhan.

[p. 130]

op me toe komen lopen: ‘Wil man us even in de ark komen kijken?’... Daar zitten we nou met al onze instrumenten en geleerde wijsheid. Nou proberen we weer een mensenleven te redden. En straks zijn we weer o zo blij: 2 kruisers tot zinken gebracht en 3 torpedojagers! Prachtig!

Vooruit maar. Vermoordt elkaar maar. Slacht mekaar maar af! 't Gaat geweldig. Wat moeten we nou op zo'n wereld??? Lees nu Couperus' reisbeschrijving over Japan (Louis Couperus' Nippon - Leopolds Uitg. 1925). Erg interessant en vooral nu zeer lezenswaardig. Voorspelt ondergang van Japan door loslating eigen cultuur, eigen volksaard en te veel overname van z.g. westerse beschaving. Amerika de komende mogendheid. 't Geheel bemoedigend. Typisch overgevoelig stemmingsmens deze meneer Couperus. (Als het echt is, wel wonderlijk!) Dit boek bestaat uit reisbrieven in de Haagse Post verschenen. Weinigen hier waarderen de stijl. Ik houd ervan. Zou graag weer eens iets van hem lezen b.v. Komedianten. Het verstoorde mierennest valt me tot nu toe niet mee. Leuk om Ol later veel van de nu door mij gelezen boeken op lange winteravonden voor te lezen. Zou 't zo prettig vinden als Ol vrijwel niet meer zou werken en toch gelukkig zou zijn. Ik alleen 't geld verdienen en Ol altijd thuis op mij wachten liefst met kleine Wim! Een kind aannemen zou ook best kunnen. Als Ol het wil. Ik schrijf maar door... alles wat me invalt.

Donderdag 8 april, 12 uur

Overbuurman veel beter. Zag vanmorgen wond van afgezet been. Net een grote worst. Toch niet zo griezelig als ik had gedacht. Vanmorgen zelf verbonden. Ben nu wel zo wat beter en klaar voor 70 km. Heb soms wel en soms geen zin. Hoop in de koffietent te komen. Voel me geïnspireerd tot dichten, maar kom tot niets. Slaap 's nachts slecht, maar denk gezellig aan Susztenpass, Adelboden, Spiez. Denk nog zo vaak aan de heerlijke vakantiereizen met Ol door Rivièra, Italië en Zwitserland. Zou ook wel in Spiez of Adelboden willen wonen als dat kon. Maar toch geloof ik liefst in Kudelstaart of - bedacht dat gisteren - Kortenhoef.

Donderdag 8 april, 's avonds 7.30

Schreef vandaag een gedichtje (sonnet?) ter ere van Corry Vonk! Misschien kan het beter, maar het werd zoiets:

[p. 131]

Illusie in Burma
(Voor Olle)

 

Hier is het stil als in een gewatteerde cel.

 

Er is geen raam dat uitzicht biedt op 't leven.

 

En ik weet te goed: 't Japanse telefoontoestel

 

zal hoogstens Tokio, maar nimmer Amstelveen mij geven.

 

 

 

't Is hier benauwd als in een burgerlijke hel,

 

waar heel de middelmaat gestraft moet leven.

 

De humor gaat per pond, de deugdzaamheid per el

 

en geen heeft nog een loflied over Burma neergeschreven!

 

 

 

Maar achter 't dichte kreupelhout weet ik mijn polderplas.

 

Mijn rooie kano met wit zeil ligt dobberend te wachten.

 

En op de steiger zit mijn vrouw, ze breit en telt de steken...

 

 

 

En is 't níét zo - het maakt mij blij alsof het waarheid was.

 

Wat zal ik dan zo dom zijn en opeens ongelovig trachten

 

om kreupelhout, dit lied en mijn illusie te verbreken?

Dit sonnet is voor Olle geschreven. Begrijpt Olle het helemaal? Vergelijk de titel met de laatste 3 regels.

Vrijdag 9 april, 6.15

Las zojuist Couperus' Nippon uit. Erg interessant. Schreef terloops datgene over Sumatra's natuur dat ik nog steeds niet onder woorden kon brengen: ‘alsof de wereld daar gisteren begonnen was’. Bracht het zelf niet verder dan ‘bijbelse prenten’, wat in wezen op hetzelfde neerkomt. Ben benieuwd of ik ‘Dai Nippon’ nog te zien krijg. Denk niet verder dan Formosa te komen. Gisteren goed bericht over Afrika van Cor: ‘met enkele dagen afgelopen’. Ben nu helemaal beter. Voel me alleen slap van het lange in bed liggen denk ik. Begon heden weer aan een nieuw gedicht!

Zondag 11 april

Eerste echte regendag. 't Is ± 12 uur. De dominee heeft net gepreekt. Bekeek 2 × Corry Vonks foto. Zeer slechte downstemming. De regens beginnen een maand te vroeg dit jaar. Gisteravond laat Cor P. terug van inspectiereis langs de kampen en bijzonder slecht nieuws. Onze mensen ondervoed en overwerkt. Gaan 9 uur uit en keren 9 uur terug. Erg veel slaanpartijen. Alle commandanten voorzien algeheel debacle binnenkort.

[p. 132]

Ziektecijfers - tot woede Jap. steeds stijgend. Momenteel ± 35%. Verwacht 50%. Captain 5de branche zou gezegd hebben: als de ziekte niet vlug vermindert, laten we - in verband met de grote aanvoermoeilijkheden de zieken verder maar verrekken. Dat is dan de tol voor Nippons ideaal. De spoorweg móét klaar. Maar de dijk zit vol gaten na één regendagje al! Waar moet dat heen? Begin nu wel langzaam aan m'n moreel, moed en vertrouwen te verliezen. Gisteravond zeer down naar bed en dan ook vrijwel geen oog dichtgedaan. Ontzettend getobd. Is al het geluk dat Ol en ik kregen toegewezen in ons leven, al op? Is het werkelijk afgelopen met ons? Intussen regent het maar door. Moest ineens denken aan het stuk van Verkade en Nel Stants ‘Rain’. Diepe melancholie als de regens in Brits-Indië gaan komen. Burma 2de regenland van de wereld. In ± 4 maanden schijnt alles te vallen. Kan je nagaan (± 12 meter per jaar in Tavooi)!

Maandag 12 april, 10 uur

Gisteren toch nog prettige dag gehad. Cor om 2 uur hier en mij eerst nieuw liedje van hem voorgelezen over Nico's en mijn vertrek. Heel goed geslaagd. Hij mij daarna zijn idee voor grote tekenfilm verteld. Geniaal idee. Zal misschien samen met hem eraan werken. Daarna hr. van Zanten hier met jas. Prachtige officiersjas 5 roepi. Bleek (in geheim) van dr. Kimenei te zijn die mij cadeau wilde geven. Heb geweigerd en zal nu, als ik salaris krijg, voor 5 roepi's sigaretten kopen. Maakte hele dag goed zo'n mooie jas! 's Avonds buiten gezeten met To(venaar), Lensing, Hans, Ben, Joop. Vannacht vrij goed onder klamboe geslapen!

Vanochtend verbonden (13 kleine wondjes) en met Lensing en Hasting foto's van Ol bekeken. Erg gezellig. Vannacht regen, maar nu droog met zon.

Woensdag 14 april, 10 uur

Heden ruim 14 dagen hier. Veel gekregen laatste dagen: jas, zeep (van To), 3 × cake van Schonewille. De Jap deelde gisteren schoenen en hoeden uit. Gaf me voor beide op, maar kreeg nog niets. Gisteravond opeens van Grijpma weer 5 roepi gekregen. Reuze blij. Mocht niet weten waar vandaan. Ook 2 dagen geleden ‘salaris’ (6,75) ontvangen. Ineens boven Jan! Gisteren bezoek van majoor Hazenberg, dr. Huls en kap. Mosmans (sneeuwwitje) en gisteravond buiten: overste v. Dijken. Praatte ± 1 uur heel gezellig met hem. Over 14 dagen Olle jarig. Zit nu elke morgen tot halftien in tuin naast mooie groene plant en verbeeld me in eigen tuin in Kudelstaart te zitten. Wanneer? Ol met de koffie door de tuin. Komt er niets meer van deze mooiste en enigste droom?

[p. 133]

Donderdag 15 april, 3.30

Heden ‘danksonnet’ na veel moeite afgeschreven voor dr. Kimenei, die vanmiddag gezellig bij me op bezoek was. Besprak met hem ‘De Staat’ heeft alles in handen. Zelf net een melkinjectie in m'n bil gehad.

Dr. Kimenei verwacht einde van dit jaar bevrijding. Berichten omtrent een bijna einde van de strijd in Afrika. Gisteravond met Both gepraat. Erg gezellig. Geschenken ontvangen van kap. Jongelie (apenoten, tros pisang, ketimoen, cake). Hier volgt het sonnet (?).

Wij waren voor een grootse en verheven taak bestemd:
de vijand voor de poorten van ons Indië te keren.
Maar 't leger van te weinig krijgers en te veel meneren
heeft 's vijands opmars slechts voor lutt'le dagen licht gestremd.

Zo zijn we dan als lammeren de schaapskooi in gerend,
vervoegden en vervloekten 't stomme woord: ‘capituleren’!
Wij raakten alles kwijt: illusie's, wapenen en kleren
en stonden toen ten slotte huivrend in ons laatste hemd!

Mijn laatste hemd! en in de verte nadert reeds de regen...
In Burma is geen c & a, alleen Toko Japan.
En van die firma heb ik enkel nog verdriet gekregen...

Maar dan opeens is er een man, een onbekende man,
die schenkt een jas! Vergeef me, dat 'k mijn vreugde niet beschrijf;
slechts dankbaar drupt dit dankdicht uit mijn thans beschermde lijf.

Zaterdag 17 april, 5.45

Steeds aanhoudend slecht nieuws uit de werkkampen. Heel zware arbeid. Allen overwerkt. Van 1160 mensen nog maar 500 aan het werk. Speech van kap. 5de branche dat als ziekenaantal niet verminderen zou, zij geen eten meer zouden krijgen! Verder: ‘de zwakken zullen er wel onderdoor gaan, ja, maar daarvoor is 't oorlog: Jammer dat deze dingen niet meer bekend zijn bij de tegenpartij.’ Zeer slecht eten daar overal. Eergisteren melkinjectie in bil gehad en daar heel beroerd van geweest. Erg pijnlijk. Zit weer onder de wondjes, zweertjes en uitslag. Gisteren dr. B.: ‘Meneer Kan heeft zoveel voor het kamp gedaan, hij blijft hier liggen dan doet het kamp nu eens wat voor hem...!’ Hu-hu... Zag net 5 minuten geleden de dodenlijst van de Tacoma Maru: 214. Andere getallen toch nog overdreven ofschoon dit al erg genoeg. Van de 1700-214 doden. Dat is ± 1 op de 8. Heb laatste nachten ontzettende last van slapeloosheid.

[p. 134]

Deed vannacht geen oog dicht. Het regent al met vrij regelmatige tussenpozen. Las een snertboek van Albert v. Waasdijk: De gele koffer. Leek nergens naar! Het lekte vannacht in m'n bed. Zette mijn etenspannetje onder het lek en sliep (pardon waakte) verder onder m'n mooie nieuwe regenjas...! Eten halen. Einde!

Maandag 19 april, 11.15

Zo is dan ook de zondag met veel ‘vrooms’ voorbijgegaan. Veel last van jeuk en slapeloosheid. Voel me slap en af en toe erg in de put. Heden ‘chauffeurs’ van 70 km kamp aangekomen zónder briefje van Nico.

Eigenaardig nog steeds geen enkele letter van hem. Droomde vannacht weer eens iets over Olle, maar heb geen flauw idee meer wat het was.

Weet alleen nog dat ik haar van heel uit de verte iets kon toeroepen.

Wat? Krijg vanmiddag 1 uur pokkeninenting. Hoeveel geknoei ik nu wel niet in mijn lichaam heb, weet ik niet. Vandaag veel verhuisdrukte.

Allerlei mensen - ook mijn slapie - uitgeschreven naar barak d. Zo gaat Visser ook weer weg... Aardige 19-jarige jongen. En ik blijf om onverklaarbare redenen maar hier. Hoelang nog? Toen ik dr. B. aanbood maar naar d over te gaan, werd hij plotseling reuze kwaad. Hou nou m'n mond maar.

Dinsdag 20 april, 10 uur

Gisteravond zeer gunstig bericht van Nico uit 70 km ontvangen. Briefje! Eten goed, water goed (een wel). Staan in koffietent (Nick, Haan, Erik en De Leeuw). Voor mij wordt plaatsje vrij gehouden. Vrij van appel. Slaapt bij Kamerling; kan ik ook, omdat ik niet naar de dijk ga. Erg boven Jan van de pret. Lensing niet zo optimistisch als ik. Overigens gezellig gisteravond buiten gezeten met koffie, Ben, Hans, Henk v. Drecht, v. Vliet en cake. Slecht geslapen, veel jeuk, wondjes veel beter en ingeënt tegen de pokken. Heden regenachtig tot zwaar bewolkt.

Woensdag 21 april, 3 uur

Gisteren weer melkinjectie en heden natuurlijk weer beroerd. Las een boekje Wie Wat Waar? uitgave van het Rotterdams Nieuwsblad. Er stonden toneelspelers in (Grimberg, Lugt, v. Dalsum, Verkade enz.).

Grote God wat zijn die lui ineens oud. Vrijwel allemaal over de 60! Gek dat ik me dat nú pas realiseer. Ze hebben allen volkomen hun leven gehad. Het wachten is op ons! Vreemde gedachte! V. d. Lugt ook over de zestig. Schatte hem nog steeds op ± 50. Enfin als ik na de oorlog nog leef, kan er een mooi terrein voor ons open liggen. Zag verder (door het boekje) Holland ineens van uit de verte (foto's van Colijn, de Geer enz.).

[p. 135]

Typisch gedegen land, conservatief, oud, hoge boordachtig, oude cultuur. Eigenaardig, ineens zag ik het zo! Lees thans mooi boek, Spreekkamer, van een Amerikaanse dokter Loornie. Erg mooi, een beetje Nol Belmonte-achtig. Uitgenodigd door dr. Steen om vrijdag voor de doktoren lezing te houden over ‘Klein Kunst’. Slechte stemming. Down, slap en putterig. Gisteren geruchten over vredesvoorstellen van oom Nip!

Vrijdag 23 april, 2.15

Heden Goeie Vrijdag. Zijn Prem en Pap in Velp nu? Vanmorgen per fiets door Beekhuizer bos naar de Posbank? Vanmiddag Pap richting Imbos? God wat gezellig, om van te watertanden, maar misschien zie ik dat alles te rooskleurig en is toestand daar ook verslechterd. Sliep weer afgrijselijk vannacht. Vreselijke jeuk, geen wandluizen. Heb ze echter wel. Dacht ineens aan ons Paasfeest in Amstelveen '39, toen Ol zo goedig met al haar paasvoorbereidingen op straat door meneer Suiker werd geroepen: ‘Om 12 uur begint de Wereldoorlog!’ ‘Jullie Jan’ en ik hadden net zo fijn in de polder getandemd en Ol was zo teleurgesteld met haar hele lieve paastafel. Het beeld heeft me altijd voor ogen gestaan. Echt het begin van het grote drama. Einde 2de paasdag '39 zaten we met Liesje en Cor in Americain. Eerst viel er een meneer flauw en toen om 1 uur die ordonnans binnen om alle officieren op te roepen ‘Groot alarm op Schiphol!’... Nog zie ik Ol in onze voortuin in Amstelveen in tranen, omdat ik zei dat we misschien het mooiste deel van ons leven achter de rug hadden. En dat is allemaal pas 4 jaar geleden. Gek, het schijnt me vandaag ineens veel langer... Kocht gisteren 5 eieren + 4 tomaten. Ben nu erg zuinig. Besprak met verpleger Lenz voorbereidingen voor 't a.s. woensdag feest Flips verjaardag. Zal 2 roepi uittrekken voor koffie (± 20 man) en 4 cakes (± 30 man). Lenz zal ze bakken, ben erg benieuwd.

Hedenavond lezing bij de doktoren over ‘Klein Kunst’. Dacht weer over het aannemen van een kind, later... Af en toe behoorlijk down. Zie er weinig meer in. Begin in jaren te rekenen. En dan...? Man met afgezet been gaat het goed. Iedere nacht om 2 uur gezellig aan 't zeuren. In dysenterie barak nog regelmatig doden. Bezoek vrijwel elke dag.

Corbeau (buikloop) redetwist met toonbeeld van militaire bekrompenheid (sergeant H.).

Zaterdag 24 april, 9.30

Gisteravond lezing over cabaret voor klein en select publiek. Sprak ± 1 uur. Vond het niet ongeslaagd maar wat taai en eentonig. Na afloop overste Larssen; [die] bepleitte staatssubsidie voor een dergelijk cabaret. In Kopenhagen en Stockholm reeds hetzelfde. Vannacht weer tot 3 uur geen oog dichtgedaan, daarna vrij aardig gepit. Ving 5 wandluizen met een kaarsje (bij een kaarsje!).

[p. 136]

In naam van God

 

Ik droomde van een heel klein poortje,

 

dat God vergeten had om dicht te doen;

 

daarachter was een klein plantsoen.

 

Een waterval gooide een akkoordje

 

van water in een kleine plas met riet,

 

die God vergeten had om droog te maken.

 

Vier witte eenden lagen dom te kwaken:

 

ze waren lang al dood, maar wisten 't niet.

 

 

 

Er graasde een hele dode kudde,

 

die God nog steeds niet tot zich nam;

 

en ergens zat een half vergane man,

 

maar die viel om, als je aan hem schudde!

 

Een veel te grote dode vis

 

die God vergat omhoog te halen,

 

gaf les in zeven dode talen.

 

Toen was er buiten een begrafenis...

 

 

 

De doden stonden even stil te staren.

 

Een rimpeltje streek door de waterplas.

 

Eén domme eend zei dat het zielig was.

 

Maar kon toch zijn gevoel niet goed verklaren...

 

Een doffe dreun en in het slot

 

viel onverwacht het kleine poortje.

 

Een gele schildwacht zonder boordje

 

hield daar de wacht - in naam van God.

26 april 5 uur (2de paasdag)

En zo zijn ook deze twee dagen die anders druk en vol werk voor ons in Holland zijn, zonder veel bijzonderheden voorbijgegaan. Las wat (Filmstad, een onmogelijke Hollandse roman, die ergens in Laren - Blaricum speelt. Hoe schrijft men zoiets?) piekerde veel over thuis, Ol, Holland, geld en toekomst. Trof voorbereidingen met Lenz voor woensdag. Het worden flensjes + koffie voor ± 25 man. 't Kost 2 roepi, maar dan heb ik tenminste even het gevoel van feest. Schreef met Cor samen aan een ‘ballade’. Geschiedenis van een man die politicus werd. Nogal gek. Is nog niet af. Dr. B. zei vanochtend dat-ie dacht dat ik schurft had. Prettig idee! Kan nog wel een halfjaar duren. Maar nou zal het wel gauw over zijn. Ben erg zuinig. Bezit nog ruim 10 roepi. Wat zal ik later rijk worden, als Ol dit ook geleerd heeft. Samen op ons boerderijtje in Kudelstaart. Kunnen leven van 100 gulden per maand

[p. 137]

met op zaterdag een flesje bier! God wat gezellig! Lees nu De reis naar 't land van belofte. Idioot boek, maar toch wel aardig. Kijk nu haast weer elke dag naar Ols foto. Kan er weer veel beter tegen ineens. Bijna elke dag al even regen. Loop 's nachts vaak buiten.

Dinsdag 27 april, 8.15 (avond)

Na zeer slechte bui (geallieerden uit Burma teruggetrokken en het duurt zeker nog een jaar); opeens besluit weer iets uit te gaan voeren.

Woensdag 28 april, 11 uur

Wel gefeliciteerd lieve Corry Vonk! Ik heb mijn mooie pak aangetrokken en mijn tanden gepoetst en het iedereen verteld, dat je jarig bent. Dat geeft meteen nog even iets van feest. Ik kan me zo voorstellen hoe jij het nu ook viert met Pam?, Puck?, Lya?, Liesje Rayer? Of heb ik het helemaal mis en ben je ziek, down of dood? Ach nee, da's niks voor jou, je laat je toch niet zo gauw uit het veld slaan? Ik was gisteren erg down, maar vandaag er weer overheen, want ik wil goed thuiskomen. Ik bekeek vanmorgen heel lang je foto (van Zwitserland, Godfried). Zette jij mijn foto bij je? Ja natuurlijk. Ik zie je soms in gedachten bezig met alles te rangschikken, zoals je deed toen we geen verbinding meer met Holland hadden. Gisteravond laat opeens Rayer en Erik en De Haan hier. De Jappen gaan propagandafilm maken: hoe zij hun krijgsgevangenen behandelen. Aankomst aan het station (met brancards, doktoren enz.), vergadering, keuken, toko en muziekuitvoering. O, wat hebben we het goed. Opeens wordt er een prachtig toneel gebouwd. Vroeger nooit iets te krijgen en nou in één dag een schitterend toneel. Rayer bracht goed nieuws uit het 70 km kamp, althans voor ons. Werkt prettig in koffietent. Voor mij plaatsje opengehouden. Ik erg veel zin er heen te gaan, maar heden Cor P. beloofd het niet te zullen doen voor ze verhuisd zijn. Wel spijtig, maar misschien reuze verstandig omdat daar niets te krijgen is.

Donderdag 29 april, 9.30

Gistermiddag soort generale repetitie voor de Jap. film. Krijgsgevangenen moesten aankomen in Thambiusayat. Elk ‘kreeg’ een pisang en moest hem direct daarna weer inleveren! Ze hebben allemaal nieuwe kleren gekregen. Nico ook. Maar zullen die ook wel moeten teruggeven. Gisteravond Ols verjaardag nogal gezellig buiten gevierd met koffie en flensjes met stroop. Lenz had alles verzorgd, reuze goed en erg aardig. Deelde ‘de versnaperingen’ rond. Alles net echt. Er waren: Nico, Hans van Heusden, Lensing, dr. Bloemsma, Corbeau, hr van Zanten, Bennekom, Joop van Vliet, alle verplegers. Wel toevallig dat Nico juist op Ols

[p. 138]

verjaardag hier was hetgeen een en ander ‘luister’ bijzette. 's Avonds trouwens Hollands Cabaret Concert. Net of alles ter ere van Corry was. Ben ontzettend benieuwd te horen hoe Ol het vierde en óf ze het vierde. Sliep vannacht, zeker doodmoe van de opwinding, voor 't eerst weer eens in één lange ruk door tot de reveille. Heb weer drie grote nieuwe zweren. Dus nog maar even niet naar 't kamp. Mijn eerlijke (niet geforceerde) verwachting is volgend jaar Ols verjaardag nog niet vrij! Berichten niet ongunstig, maar wij voeren nu (volgens mij) een oorlog van afwachten en niets vragen. Kan ze geen ongelijk geven. Leef nu in afwachting van de regentijd. Laatste dagen weer prachtig weer. Had hele dag m'n ‘feestpak’ aan. Gek, dat je in deze dagen nog meer hecht aan feestdagen dan normaal. Nu 18 mei en 28 juni weer.

Vrijdag 30 april, 10.45

Zojuist bezoek gehad van dr. Brouwer. Ontzettend pessimistisch relaas! Malaria (tropica?) in 70 km. Al 2 sterfgevallen. Zelfs de meest gezonden (volgens hem) beginnen in te storten. Ziet toestand zeer zéér donker in! Had zelf 6 weken dysenterie gehad. Kwam gisteren overste Platte vlak bij het kerkhof tegen die zei dat 2800 man verlangend naar mij uitkeken! Er was altijd wel een baantje voor mij te vinden. Was net besloten nu maar zo vlug mogelijk weg te gaan, toen dr. Brouwer opeens als een vingerwijzing van het noodlot voor me stond en me een halfuur ellende vertelde. Ben zo overtuigd dat ook dit weer een aanwijzing van het mij bevriende en goedgezinde lot is, dat ik alweer mijn hele plan wijzigen zal. Ergens zegt een stem van binnen in me, dat ik nergens zelf moet ingrijpen. Nergens moeite voor doen, noch voor blijven, noch voor weggaan. Geloof sinds een halfjaar vast in deze theorie.

Zondag 2 mei, 10 uur

De vervanger van de dominee lult er weer een punt aan. Dus schrijf ik onderhand in mijn boek. Sprak met mijn buurman (Dennis Young) over mijzelf. Vertelde me dat zoveel mensen kwalijk hadden genomen destijds dat ik altijd zei: U krijgt de voorstelling voor niks! Haha! Dat is het enige wat de sufferds nog weten. Dacht ineens weer aan Cor Lemaire's kapitein die het zo'n schande vond dat wij voor onze voorstelling geld vroegen.

Gisteravond z.g. nationale avond met rede van overste Pick (jonge jonge wat een toestand). Trouwens, vond het wel matig, maar de meeste mensen vonden het erg mooi. Erg warme dagen met onweer en wat regen af en toe. Lees detectiveboek De Chinese papegaai van Earl Derr Biggers. Heel aardig tot nu toe. Verder geen bijzonderheden. Alleen de man met het afgezette been heeft dysenterie en is zojuist naar de d barak gebracht. Ben bang hem niet meer terug te zien.

[p. 139]

Modderman in de politiek
(Tekst: Cor Punt en Wim Kan)

 

Ik had nog nooit aan politiek gedaan.

 

Dat was niet erg, zo waren er meer.

 

Ik had alleen wat aan muziek gedaan,

 

aan boekhoudkunst en bijbelleer.

 

Maar 't stond zo stom er niets van af te weten.

 

Ik kreeg m'n kans - 'k begon als sandwichman;

 

van voren zei ik waar je goed kon eten,

 

van achteren: Kiest x, die 't beter kan.

 

 

 

Toen ik even stond kwam er een oploop van.

 

Was dat voor x of voor 't menu?

 

En onverwacht kwam een politieman

 

die als maar ‘jij’ zei en geen ‘u’.

 

Volgens 't gezag verstoorde ik de orde.

 

En naar het schijnt mag dat niet in het klein.

 

Dit leek de kans politicus te worden:

 

voor de kleine man een martelaar te zijn.

 

 

 

Ik dacht wat x kan, kan ik beter zelf.

 

Ik huur zes man - een bord op ieder plein.

 

Reclames op lijn acht en lijn elf:

 

‘Met Modderman Meer Maneschijn’.

 

Het leek wat vaag, maar dat kan niet verdommen,

 

't was mooi genoeg voor onze kleine man.

 

Kies mij maar eerst; de stemmen van de stommen

 

maken mij rijk! - Daarna komt mijn program.

 

 

 

M'n zetel kwam volkomen onverwacht.

 

M'n maneschijn had 't hem gedaan,

 

't ontwerp program - volledig overdacht

 

bood ik in ruil m'n kiezers aan.

 

Ik huurde Carré - een hoopvervulde massa

 

stond 's morgens al in eindeloze rij.

 

'n Politieman stond ergens bij de kassa

 

die keurig ‘u’ zei en niet eens meer ‘jij’.

 

 

 

Ik hield m'n speech, ik beloofde alsmaar meer.

 

Ma maneschijn, beloofde ik zon.

 

‘Heil Modderman! Houdt Modderman in eer!’

 

donderde steeds weer van 't balkon.

[p. 140]

 

Ik sprak van licht en van betonnen woning,

 

‘voor elke man minimum bankkrediet’.

 

Toen ik niets meer wist, riep ik ‘leve de koning’.

 

Dat redt altijd een redenaarsfailliet.

 

 

 

Zo werd ik groot en kreeg een eigen krant.

 

Mijn buik en beurs, ge werden vet.

 

Ik werd de grootste leugenaar van het land.

 

In Winkler Prins kwam mijn portret.

 

Daar stond ik dan, de sandwichman van gister,

 

thans steunpilaar van onze maatschappij.

 

Toen op een dag werd ik opeens minister,

 

verloochende de Moddermanpartij...

 

 

 

Ik nam zelf toen wat ik and'ren had beloofd.

 

Een maximum aan bankkrediet.

 

De kleine man, die in mij had geloofd

 

riep nog hoera en zag het niet.

 

Een jonkvrouw schonk me 'n bleek verwaterd kindje

 

met wapen op het ledikant.

 

Een jaar daarna kreeg ik ook nog een lintje

 

voor wat ik deed voor 't Vaderland.

 

 

 

Zo stierf ik dan - ik ging grafwaarts met muziek.

 

Het volk stond snikkend aan de baar.

 

Dat was het eind der hoge politiek.

 

Van sandwichman tot leugenaar.

 

Bent van plan hier wijzer uit te worden?

 

De ervaring lere u deze les:

 

wie gapt in 't groot, die krijgt een ridderorde,

 

wie 't doet in 't klein - minstens een maand of zes!

zondag 2 mei '43

Maandag 3 mei, 11.15

Alles wel. Nico + rest hedenmorgen weer vertrokken. Gisteren om 5 uur er achter gekomen dat Nieks vrouw jarig was. Nico had het vergeten!!! en ik dacht dat het 3 mei was. Foei! Gingen toen nog even naar de koffietent en dronken op Liesje's gezondheid koffie. Zou Ol op bezoek geweest zijn? Hoop nu wel op een spoedig einde, maar???? Het hangt me weer ontzettend de keel uit. Gek dat je zo uren kan gaan zitten denken aan vakantiereizen; zie dan alles weer voor mij: Adelboden en onze beekwandeling waarvan we zulke mooie foto's hebben en Spiez (Cilly)

[p. 141]

en Susztenpass. En onze reizen in de slaapwagen. Wat hebben we toch van het leven genoten. Dat kan niemand ons meer afnemen. Maar... komt het ooit nog weer terug? Wandelde gisteravond alleen wat over het kerkhof. Zag de zon ondergaan. Het lijkt daar met al dat kreupelhout op 't Belgisch park⁴⁵, waar de blauwe tram door de bosjes rijdt. Je kunt je dat best indenken tot je aan een bordje komt met ‘Verboden Toegang Pokken Gevaar’! Dat is onwaarschijnlijk in het Belgisch Park. Nu begint het zachtjes te regenen. Weet prachtig met mijn laatste geld om te gaan. Heb nog 7 roepi's! Was op de 3e van een maand nog nooit zo rijk! Sprak gisteravond laat achter op het kerkhof overste Platte en Larssen. In kamp 70 zaterdag een ploeg om half 4 's morgens thuisgekomen. Zondag niet aangetreden.

45 Belgisch park: een stukje park in Scheveningen.

Woensdag 5 mei

Het wordt erg. Heb angstig idee opeens erg af te zakken en op weg om gek te worden! Gisteravond (onder geheimhouding) slecht nieuws gehoord. ‘Jappen nog steeds boven Australië. Overmacht in lucht.’

Duurt nog minstens een jaar. Zie er nu hoegenaamd geen gat meer in.

Alles raakt op, m'n fantasie, en m'n tandpasta, m'n energie, vertrouwen, geduld, m'n vitamine-tabletten. Niemand heeft meer iets te vertellen. De conversatie is op. Men zegt: ‘Weet jij nog wat?’ En dan weet de andere niets en stop staat het gesprek. Kan niet meer onder woorden brengen wat ik voel. Een eindeloos onbeschrijflijk heimwee. Voel mezelf langzaam afzakken en kan het niet meer tegenhouden. 't Is nu 2 uur. Ben weer iets opgewekter. Verhaal van Javaanse chauffeur: vorige maand van Java weggegaan met 6 schepen; 2 getorpedeerd en 2 gebombarderd. Toestand op Java weer als vóór de oorlog prijzen normaal. Vrouwen in beschermde wijken genieten vrij veel vrijheid. Moeten 's avonds binnen zijn en krijgen 1 gulden per dag + 25 cent voor ieder kind. Daar kan Ol vast wel van leven. (Alles volgens Jav. chauffeur.) Ben nu weer iets minder tobberig, hoewel mijn grootste angst is, dat wij na deze lange tijd niet meer geschikt zullen zijn voor onze arbeid: de mensen vrolijkheid te brengen. We zullen misschien allebei zo oud geworden zijn. Was vannacht met Ol bij Buziau, die ongecostumeerd optrad. Kwart voor zes - Zo juist De Rode Pimpernel uitgelezen. Gezellige nonsens. Herinner me dat Prem het ons voorlas. Heldendaden, maar helaas deze heldhaftigheid thans uit de tijd.

[p. 142]

Donderdag 6 mei, 2 uur

Wanhopige berichten uit 70 km. Er wordt 's nachts ook gewerkt. En telkens worden 100 no duty mensen opgepikt en toch naar de dijk gestuurd, ondanks verbod van de dokter. 'n Mooie boel. Men verwacht binnenkort algehele inzinking. Eten in 5e branch kamp zeer goed. Bij ons vrij matig. Overmatig zwaar werk (van 9-7) op zijn minst). Verlang er helemaal niet meer naar.

Zaterdag 8 mei, 6 uur

Hedenmorgen wegens invasie van Retpoe patiënten verhuisd van hut g naar d. Lig weer naast Huib Visser. Las heden een ruim 300 pagina's groot boek uit: De moeilijke weg naar het goede einde, een Bataviase roman van Tuinzing. Boeh! Wat een boek. Als je een portretje van Batavia wilt zien, maar dan een 10e rangs moet je dit lezen. Geeft hier en daar wel even een juist beeld van de Indische huwelijkstrouw! Ongeveer een uur geleden ineens de majoor Gerssen ontmoet. Kwam mij speciaal opzoeken. Erg aardig. Was zó vleiend in zijn lof: ‘Ik bewonder uw moreel, dat u onder zulke moeilijke omstandigheden steeds toch bent opgetreden.’

Maakte eigenlijk zijn excuses dat hij me destijds geen officier heeft gemaakt, ‘maar ja, ik kon toch ook niet weten, dat alles zó zou lopen.

Nu was het natuurlijk buitengewoon prettig voor u geweest.’ Had ‘de blauwe oogjes weer in’. Was weer erg met hem ingenomen en herinner me ook weer dat Ol hem graag mocht. We praatten ruim een uur samen en haalden oude herinneringen op uit de Riouwstraat. Maj. G. zelf zag er uitstekend uit. Niets veranderd. Dit in tegenstelling tot overste v. Dijken, die slecht uitziet. Cor gisteren meegewerkt. Heden niet gezien. Bezoek maj. G. heeft me beslist wel goed gedaan.

10 mei, 11 uur, maandag

Heden al weer 3 jaar geleden met Ol die ontzettende dag in Soerabaja. De vreselijke droom van Ol, die maar niet wijken wilde. Ons ochtendkopje koffie in de Soerabaja haven. Bezoek aan Wim Zernicke en toen de stuurman, die 't me vertelde, alleen met hem aan de railing (zeezijde). ‘We zijn in oorlog met Duitsland.’ God, wat een dagen wat een tijd daarna. De heimwee. Enfin - alles bij elkaar vanaf die dag geen werkelijke vreugde meer. Heden herdenking op het kerkhof. Wilhelmus gezongen. Ik er niet heen. Wordt opgevreten door wandluizen. Deed 2 nachten geen oog dicht... Zit vol beten. Onweersachtig met prachtige avondlichten. Nieuws: 5 Mei - Tunis en Bizerta gevallen. Einde Afrika-affaire. Chinezen in N. Burma? Landing in Italië? Verwachting van Japan: einde dit jaar van Europese oorlog. Japan vecht alleen tegen hele wereld. Gisteren prachtige bamboe van Ben cadeau gekregen.

[p. 143]

16
Twee foto's uit Siouhan. ‘Groeten uit het Westen’ omdat de omgeving een beetje aan Zwitserland deed denken. Op tafel de ‘portrettengalerij’.

17
Twee foto's uit Siouhan. ‘Groeten uit het Westen’ omdat de omgeving een beetje aan Zwitserland deed denken. Op tafel de ‘portrettengalerij’.

[p. 144]

11 mei, dinsdag, 6 uur

Heden cholera-injectie. Werkte prettig met Cor P. aan 't stuk. Vannacht gewandeld. Op toneel wel 12 slapers. Op bankje (2 dec. breed) ook nog een slaper; meneer dit bed is bezet. Hevige regen vanmorgen. Dr. B. zegt dat ik hem speciaal ben aanbevolen. Ik ga nog niet weg. Schaakte wat met Huib Visser.

13 mei, donderdag, 9.30

Hedennacht schorpioen van 25 centimeter aan de overkant in 't bed. Algemene schrik. Ten slotte doodgeslagen! Zware buien. Zeer slechte berichten over werkkampen, die gisteren verhuisd naar km 118 en 135. Lange ‘omroep’ over misverstand corvee groentetuin. 2 nachten goed geslapen. Zware bui op komst. Moet naar ziekenrapport en beddegoed binnen halen.

14 mei, 4 uur

Hedenmorgen groentecorvee gehad. Omgezet in molencorvee door bemiddeling van Cor en Wenzel. Vrij veel regen al. Opgezette voet en beetje ongerust. Geld gekregen: 3 roepi's van Retpoe en 5 van Cor. Reuze aardig van hem.

16 mei, zondag, 9 uur

Gisteren weer hard aan 't stuk gewerkt. Schiet geweldig op. Nog een paar dagen en de 1ste acte is klaar. Vind het steeds aardiger worden.

Gisteravond in de bosjes ook nog gewerkt met Cor en daarna lang gesprek over onze nieuwe theorie: ‘het leven is regisseur’.

Slaap nu weer veel beter. Ga 's nachts om 4 uur even pissen en naar gezellig verlichte keuken kijken. De Leeuw van de kantine schijnt dood te zijn of bezig dood te gaan. Jammer, aardige man. Kreeg dikwijls wat van hem! 4 dagen dysenterie en weg! Sterke vent uiterlijk! Zojuist zelf bekend moeten maken, dat hij inderdaad overleden is.

17 mei, maandag, 7 uur

Gisteravond lange omroep over kamphygiëne gehouden (2 ×). Nieuwe epidemie van dysenterie uitgebroken. Heden briefje van Nico met 2 roepi's. Erg aardig. Alles best met hem. Voetwond en bezig te verhuizen. Gruwelverhalen over de werkkampen - vooral 5e branche van 8.15 's morgens - 3 à 4 uur 's nachts! Heden 20 lui uitgeschreven op onze barak, ook Huib Visser. Hij al verhuisd ook. Jammer. Dr. B.: ‘U moet er vlug weer wat bij krijgen, want het begint gevaarlijk te worden.’

Zal misschien woensdag a.s. lezing houden over toneelanekdotes. Zag Cor de hele dag niet.

[p. 145]

Dinsdag 18 mei, 12 uur

Heden verjaardag Pap (‘rotste dag van 't jaar’). Vanmorgen met Cor gewerkt. Slecht geslapen. Weinig nieuws. Cor opperde plan om mij in toko te krijgen. Trekt me erg aan. Morgen lezing toneelanekdotes.

Woensdag 19 mei, 9.30

Heden verjaardag Pé.⁴⁶ Er gaan weer 50 man weg v.d. 5e branch. Had vannacht ontzettende ruzie met Pap; schreeuwen en zo. Wandelde vannacht van halftwee tot drie met overste Sin Dijkstra. Aardige man. Sprak met hem over huidige toestand in Holland. Voedsel situatie en andere situatie's zeer ongunstig, volgens hem. Berichten uit Afrika, Rusland en hier blijven gunstig. Sergeant H. schrijft telkens bedrust voor wegens dikke voet. Eigenaardig geval met hem. Wil nu dat ik voor vanavond mijn lezing af zal zeggen. Ben benieuwd naar het resultaat.

46 Pé: bijnaam voor de zwager van Kan.

Donderdag 20 mei, 9.15

Gisteravond lezing toneelanekdotes gehouden. Scheen me een goed succes. Sprak ruim één uur. Steeds heel veel gelachen. Erg vol (± 500 mensen). Ga tegenwoordig 's morgens om 8 uur al kop koffie halen met cake bij Frankie in koffietent. Heel gezellig. Zat vannacht nog tot halfeen buiten. Cor P. sprak Engelse officier uit Thailand. Zeer slechte berichten. ± 40.000 gevangenen daar in verschillende kampen. Slecht eten in het algemeen. Geen onderscheidingstekens.

Zondag 23 mei, 10 uur

Eerste vrij zware regenval gisteren ingezet. Baadde nog vrij laat met veel water in de regen en speelde tot 8.30 gisteravond nog schaak. Daarna met grote regenjas aan naar koffietent en koffie geschooierd van Huib. Eergistermiddag van Frankie 2 koffie en cake cadeau gehad. Ben dan zo kinderlijk blij met zo iets, dat spaart die dag 10 cent uit. Geef gemiddeld 25 cent per dag uit. Moet heel zuinig zijn en tracht nu fles Odol voor 4 roepi's te verkopen. Heden Henk van Drecht jarig en indien 't niet regent bij hem op nasi goreng uitgenodigd. Hele slechte berichten over Nico's nieuwe kamp op 108 km. Alleen rijst + laboe. Geen vleesopvoer bijna. Alle toko-barang achter moeten blijven. Koffietoko gesloten wegens gebrek aan suiker. Eén waterput voor 't hele kamp.

Geschikt voor 2000 man volgens Jap. berekeningen en er moeten 2600 in!!! O, waar dat allemaal heen moet, weet God alleen. Elke dag, dat ik langer hier kan blijven dank ik de Heer en Cor Punt die er me toe overhaalde. Heb trouwens een slechte rottende teen, waarmee moeilijk te lopen. Het stikt hier van de wandluizen. Doe vaak 's nachts geen oog dicht en wandel dan maar urenlang in de tuin! Lezing blijkt groot succes.

[p. 146]

Dinsdag 25 mei, 10 uur

Gisteren eerste acte voltooid van Waarom Peter Peter was⁴⁷ en in stortregen onder de barak aan Joop Lensing zitten voorlezen. Hij geweldig enthousiast, evenals ik trouwens. Corry's rol van Kattekwaad hét succes geworden. Trouwens geheel zeer origineel en psychologisch ontzaggelijk aardig in elkaar. Zat nu juist met Cor de 2e acte in plan te zetten, toen hij weer werd weggeroepen. Ga nu weer verder met alles in 't net te schrijven, hetgeen reuze werk!

Deed vannacht weer eens geen oog dicht, wegens onuitstaanbare jeuk. Wandluizen. Zat ± 2 uur naar de regen te kijken. Heb zwerende teen. Verder zeer tevreden, voornamelijk door het grote en vele werk.

47 Waarom Peter Peter was: een ambitieus filmscenario bedacht door Cor Punt.

Donderdag 27 mei, 4.30

Heb gewerkt met Cor. Hij nu bridgen en ik op zijn bed. Been (teen) nogal boos. Dr. B. vanmorgen zei: ‘Wegens rottende middenteen weer voor 3 maanden opgenomen.’ Al is 't een grapje, toch aardig. Verkocht heden volkomen stukke kousen voor ½ roepi. Gaf Odol (3), pyjama (6) en poeties (5) ook in de verkoop. Hoop dat 't iets wordt, te meer waar ik noodzakelijkerwijze mijn barang moet verminderen. Loodzwaar - niet te tillen! Schreef heden briefkaart aan Ol. Gedrukte tekst luidde: ‘Imperial Japanese Army. I am still in a p.o.w. Camp near Moulmein, Burma.

There are 20.000 Prisoners, being Australian, Dutch, English and American. There are several camps of 2/3000 prisoners, who work at settled labour daily. We are quartered in very plain huts. The climate is good. Our life is now easier with regard to food, medicine and clothes.

The Japanese Commander sincerely endeavours to treat prisoners kindly. Officers salary is based on salary of Japanese Officers of the same rank and every prisoner who performs labour or duty is given daily wages from 25 cents (minimum) to 45 cents according to rank and work.

Canteens are established where we can buy some extra foods and smokes. By courtesy of the Japanese Commander we conduct concerts in the camps and a limited number go to a picture show about once per month’... Er onder schreef ik nog: ‘I hope to be back very soon. I love you as much as always and I am here with Cor Punt.’ Dat was alles. Cor denkt, dat Ol het zal ontvangen. Heb er zelf minder vertrouwen in.

Slechte verbindingen enz. Nog steeds veel begrafenissen hier, vaak in trieste stortregens. Verpleger v.d. Vorm ook dood. Jammer. Beste jongen. Lag vlak bij hem op de Tacoma Maru. Stuk schiet aardig op.

Zijn al in de 2e acte.

Zaterdag 29 mei, 9.30

Gisteren pestinjectie gehad en reuze pijn aan rottende teen. Fantastische berichten: Jap zou op 7 plaatsen in Australië zijn geland. Verder ook

[p. 147]

veel tegengesteld nieuws(?) uit de Jap. krant. Vandaag natuurlijk weer regen. Pyjama verkocht voor 6 roepi. Erg verstandig gehandeld. Vlug hele stang zeep gekocht voor 1 roepi en mijn kleren bij de kabouter laten repareren (kousen, zwembroek en shirt). Kan er anders wegens duurte nooit komen. Drink 's morgens zo gezellig koffie in de tent, met 2 kalfjes en 1 poes. Erg landelijk.

Zondag 30 mei, 9 uur

Vandaag (wat de dag betreft) een jaar geleden dat we van l.o.g. naar Tjimahi verhuisden. Brrrr. Was een slechte dag! Werkte gisteren met stortregens vrijwel de hele dag bij Cor aan 't stuk. Had het erg goed bij hem. At bij hem met spiegelei! Halve cake en vrucht. Gisteravond in cabaretprogramma (nogal dun) opgetreden met black-outs. Aardig succes. Speelde: ‘Telefoon aansluiten’, ‘Rusland (trompetje)’, ‘Het Klopt’ en ‘Die is te goed voor deze wereld’. Vertelde ‘Da's je vader, maar die hebben ze verknoeid’ en ‘Detective - zo griezelig - alleen nog met de auteur naar bed’. De zweer aan mijn linkervoet is een verdomd lelijke tropische. Doet vooral 's nachts veel pijn! Had om 10 uur 's avonds een lange omroep, cholera uitgebroken in een van de werkkampen.

Allerlei veiligheidsmaatregelen. Bovendien vleesrantsoen gehalveerd.

Ziet er mooi uit! Vandaag ineens mooi weer. Hoop straks te gaan werken.

Woensdag 2 juni, 6 uur

Net geknipt en gemandied. Voel me netjes en opgeruimd. Trouwens laatste weken stemming goed. Stuk schiet geweldig op, hoewel Cor nu 2 dagen weg op inspectie. Ik veel aan het overschrijven geweest.

2e tafereel v.d. 2e acte bijna klaar. Mooie rol voor Ol. Bekijk af en toe haar foto. Zwitserland staat steeds voor. Sprak met Cor af: alle verdiensten voortkomende uit het stuk 50-50. Mag ook zeker wel. Idee is van hem! En allerlei prachtige invallen ook. Verlang zo ontzettend naar Ol. Over 3 weken zowat al weer trouwdag. Veel regen iedere dag en 's nachts stortbuien. Teen veel beter, maar angstig groot gat. Kerstmis thuis??? Nee, ik denk van niet.

Vrijdag 4 juni, 12 uur

Afschuwelijke berichten over de andere kampen. De weg volkomen onbegaanbaar, één modderpoel. De staf nog steeds niet terug. Sommige kampen 2 × eten per dag. Andere helemaal geen vlees. Moeten lopen van 108 naar 150. De zieken en doden vallen dan vanzelf wel uit. Dat is oorlog. God wat ontzettend. Komen we ooit nog thuis? Ik geef af en toe de hoop op een normaal leven volkomen op. Stel je voor, slapen in een

[p. 148]

bed met je vrouw in je armen en niemand, die je kan bevelen. Zitten zo maar op een stoel, baden in een bad en eten van een bord aan een gedekte tafel. Bestond dat? Hebben we dat werkelijk eenmaal gedaan? Ik denk zo vaak nu aan Im Westen nichts Neues. Eindelijk begin ik daar nu iets van te begrijpen. Onder de wandluizen, alles kapot, vies en versleten. Dat is wat ons maakt tot bedelaars. Ik ben gewoon bang voor de terugkomst van Cor. Bang voor de slechte berichten uit de kampen. Doe nu mee aan de schaakcompetitie. Verloor gisteren met 2-1 en won vandaag met 2-0. Onder de hand blies J.B. net het signaal weer voor een begrafenis. Iedere dag minstens één. Ja, we wonen tegenover het kerkhof.

Zondag 6 juni, 10 uur

Gisternacht Cor Punt teruggekomen met ontstellend slecht nieuws over de kampen. Nico gaat het goed. Hij heeft permanent no duty, speelt voor Hosoda. Eten slecht. Weg wanhopig slecht. Gisteravond bij Cor op bezoek. Koffie met melk (!), pisang, cake en reïncarnatie + vrede tussen Duitsland en Rusland? Dat was zo ongeveer het menu. Viel gisteravond om 10 uur met naar huis lopen in donkere stortregen achterover in een plas. Dacht dat ik mijn nek brak, maar 't was alleen mijn arm zo ongeveer. Veel regen. Kocht gisteren 10 eieren! At er drie van op.

Zondagmiddag! 6.30

Hedenmorgen bij Cor geweest en deze ineens erg ziek. Was bang voor cholera. Bleef tot 12 uur wat met hem zitten praten. Verliet hem toen, waarna hij naar de wc wilde gaan en onderweg in elkaar stortte en alles onder kakte! Erg zielig werd hij even later op een brancard voorbijgedragen. Schrok er hevig van en was even erg onder de indruk. Hoorde nu gelukkig dat het wel buikgriep zal zijn en dat het wel zal loslopen. Zat vanmiddag om 5 uur toen wat met v. Drecht (die ook een paar dagen ziek is geweest en een beetje gek doet) en met Joop Lensing in het prieeltje van het kerkhof te praten. Tot nu aan toe. Stapelgek. Zondag in Burma en 's middags op 't kerkhof! M'n pols doet nog pijn van de val.

Dinsdag 8 juni, 10 uur

Pacificoorlog heden 1½ jaar aan de gang; 1½ jaar geleden liep ik met Ol in Loeboek L. op het weggetje en deed te grappig (uit zenuwen denk ik). Goddank dat de mensen niet in de toekomst kunnen zien. Cor Punt veel beter. Waarschijnlijk zware kou. Hielp Grijpma met de lijsten. De staf gaat over 2 à 3 weken weg. Wat nu met Peter? Heb het noodlot te veel geprezen, denk ik. Goeie geruchten. Gisteren verjaardag Stokvis en

[p. 149]

v.d. Valk om 5 uur gevierd in de barak. Krijg weer veel cadeau de laatste tijd: cake, zeep (van Cor), scheerzeep enz. 's Nachts veel regen, overdag af en toe droog met zon. Bericht over de vrouwen op Sumatra en Java via Jap. p.m.c. van Medan. Vrouwen 1 gulden per dag: 50 cent voor een kind. Zitten in bepaalde wijken. Indo E. mogen overdag uit.

Zou Ol nog wel eens optreden? Iedereen hier bang voor cholera.

Vrijdag 11 juni, 10 uur

Heden mooi weer. Gisteravond ‘Wie is dat?’ over het kamp. Raden van personen. Ik er ook bij. Werd direct geraden. Cor weer opgeknapt. Ga hedenmorgen met hem werken. Morgen cabaret. Bedacht stukje over krijgsgevangenen in de 80-jarige oorlog. Lijkt me erg aardig. Verbinding met 108 km kamp is verbroken. Brug weggeslagen. Sommigen vrezen hongersnood. Ben nog steeds geweldig dankbaar hier te zitten. Veel last van jeuk (kalkgebrek).

Zaterdag 7.30, 12 juni

Prems trouwdag - zaterdag voor Pinksteren en rouwdag in Thabysayat. Op het moment dat ik dit schrijf, klinkt vanaf het kerkhof achter mij de stem van de Australische Padri bij het graf van 12 slachtoffers van het bombardement van vanmiddag om kwart over drie. Wel gefeliciteerd Prem! Vrolijke Pinksterdagen!

Grote God, wat doen we in 's hemelsnaam op deze wereld.

Vanochtend niets vermoedend gerepeteerd voor cabaretuitvoering voor vanavond en met Cor aan Peter gewerkt. Vanmiddag als steeds naar rijstmolencorvee. Voor de 2e dag achtereen erg mooi weer. Opeens 6 grote 4 motorige bommenwerpers in de verte. Sta nog idioot stom te kijken. Denk dat het Jappen zijn. Ze vliegen rustig en vrij laag over ons heen. Grote zwarte dreigende onheilsvogels. We gaan weer aan 't draaien. Opeens Jappen aan het schreeuwen. Ze komen terug. Nog besef ik het gevaar niet. Kijk opnieuw naar boven. Dan roept iemand ‘bommen’! De 2 schuilloopgraven voor me zijn al vol. Verder is nergens dekking. Ik spring er desondanks toch midden in en lig in elk geval zacht op veel vlees en onder 't maaiveld. Ontzettend kabaal. Dan is 't voorbij. 5 Bommen blijken in het kamp gevallen. Eén op de staf wc. Luit. Simons aan de dood ontsnapt. De waterput met alles wat er omheen staat de lucht in. Overal liggen daar stukken mensen! Een man van onze d barak was bridgen in hut 2. Dood! Bomscherven liggen overal in de buurt. Ook vlakbij waar we stonden. Nu is onze pastoor aan het woord. Het is nu erg stil, want bijna iedereen is naar de begrafenis. Lieve Heer komen we ooit nog uit al deze ellende? Cholera, dysenterie, pokken, onderzeebootaanval en bombardementen. Een pracht wereld, een mooi leven. Maar

[p. 150]

wat zijn we er toch belachelijk aan gehecht. Toen ik op die man in de loopgraaf lag, hoorde ik hem steeds prevelen: Genadige Heer, bescherm ons. Het maakte een zonderlinge indruk op me, net alsof hij het niet meende of het tegen de verkeerde had. Wat is dat toch? Misschien komen ze vannacht met heldere maan wel weer terug en wie weet is het dan niet morgen hier mijn begrafenis! Geen ‘Soldaat’ op mijn kruis. Als dat maar niet hoeft en geen dominee. Wel desnoods de pastoor als dat moet en in godsnaam niet die stoet mensen mee. Hoogstens 10 goede vrienden. En de dagboeken naar Corry Vonk met de hartelijke groeten en dat ik altijd alleen van haar heb gehouden... Net zijn de signalen geblazen door J.B. Dit is voorlopig het einde. Wie volgt? Wel gefeliciteerd Prem! Vrolijke Pinksterdagen Olle en alle anderen! God wat een wereld.

Dinsdag 15 juni

Sedert gistermiddag met zware verkoudheid in bed. Helemaal geen stem, echt ouderwets. Vandaag iets beter, maar stem nog net zo rot.

Gistermiddag 3.15 net heerlijk aan 't slapen, toen alles de barakken uit draafde. Men vermoedde luchtalarm. Er waren 2 rennende karbouwen in het kamp en alles begon opeens mee te rennen, de Jappen incluis. Wel een bewijs, dat de angst er goed inzit. Aangezien ik door het gestamp op de vloer van weggalopperende mensen dacht, dat de bommen al op de barak vielen, bleef ik maar liggen en constateerde... dat m'n eieren nog heel waren. Wat gek toch gaan je gedachten op zo'n moment. Net als bij de duikbootaanval toen ik naar een plaatsje ging zoeken om mijn mooie pannetje neer te zetten. 's Avonds om 7 uur was er weer alarm, maar nu was het proef. Alles rende weer. Ik ook met mijn deken om! Een heldhaftig gezicht.

Woensdagochtend 16 juni, 9.30

Bij alles wat ik nu neerschrijf, denk ik: misschien voor 't laatst! Gistermiddag om 2 uur weer luchtalarm. Het werd een ontzettende middag. 3 grote viermotorige Liberators zaten al in de lucht toen ik buiten kwam. Sprong meteen in een kuil en bleef daar al die tijd van het bombardement helemaal alleen zitten. Gek, terwijl overal plaats te weinig was. Even wilde overste Larssen, die ik toeriep dat er nog plaats was, bij mij komen, maar hij vond het te veel modder en ging door. Zo zat ik daar ruim een uur alleen in m'n graf! Ik zag de mieren kruipen tegen de steile aarden wanden van mijn schuilplaats. En boven barstte de hel los. Een voltreffer op barak 4, op barak 3 - 2 geweldige kraters vlak bij het rode kruis en vele scherven overal in het rond. De kogels van de mitraillerende vliegtuigen vlogen blijkbaar over mijn hoofd, want telkens hoorde ik fluiten. In mijn onschuld dacht ik zelfs nog dat het vogeltjes waren.

[p. 151]

Enfin, het laat zich niet beschrijven. Zat met mijn deken over mijn hoofd en dacht met een zakdoek in mijn mond aan Ol, aan Amstelveen en aan ons leven dat zo aardig was. Na het eerste bombardement, waarbij hut 4 geraakt was, gingen velen uit de loopgraaf. Ik bleef maar rustig zitten.

De brigadier werd gewond en captain Griffen gedood. In het geheel waren er gisteravond 13 doden. Om 9 uur was de begrafenis. Kuneman werd aan zijn voet gewond. Overal daverde het afweergeschut om ons heen. De Amerikanen zien ons kamp zeker aan voor een Jappenkamp.

Cor verstuikte zijn voet met het springen in een kuil waarin een schop lag. Joop Lensing was even bewusteloos zó dichtbij ontplofte een bom (± 4 meter). Vandaag is ie nog doof aan één oor. Met uitzicht op het kerkhof stel ik me voor hoe ik daar vanavond begraven kan worden. Waarom hecht ik aan dit leven? Nu gebeurt alles wat ik mijn hele leven lang als het ergste heb beschouwd. Im Westen nichts neues las ik nooit helemaal, want daar werd ik fysiek onpasselijk van. En nou zit je er middenin! En je wilt niet dood! Waarom niet? Gisteravond laat nog bij Cor geweest. Plannen voor verhuizing naar een ander kamp 4 km hier vandaan. Morgen misschien? Voorlopig kamp. Later naar 'n nieuwe. Ben erg benieuwd of Ol, die zo gevoelig is, deze dagen iets voelt, droomt of merkt. Ben erg verkouden. Vandaag veel beter. Op het ogenblik regent het, maar als het weer wat opknapt heb je 'n goeie kans, dat ze vanmiddag terugkomen. Dan maar weer in mijn hol en afwachten.

Prettig leven! Ze bleven wel ruim een uur boven ons kamp rondcirkelen. Cabaret dat wij maandag 2e pinksterdag zouden geven, ging niet door wegens mijn zware verkoudheid. Zou er nog ooit iets van komen?

Zaterdag 19 juni, 11 uur, kamp Wagalé

Leven van schrille tegenstellingen. Licht en schaduw. Woensdagavond om 9 uur nog bij Cor geweest, die voet verstuikte met springen in schuilloopgraaf. Daar gehoord van protest bij overste Nagatomo tegen ligging kamp. Zouden zo vlug mogelijk vertrekken naar elders. Taxeerde het toen op 6 maanden. Donderdagochtend in de regen vrijwillig schuilloopgraven uitgehoosd (5 stuks) in het bosje bij de kerk. Om 11 uur luchtalarm. Kwam overste Reesink in volle galop en volledige paniekstemming in het bos tegen: ‘Waar zijn ze? Waar zijn ze?’ schreeuwde hij. Ik zelf zat in een loopgraaf met de majoor Gerssen. De eerste heer weer eens sinds de Riouwstraat. Ten slotte bleek het een Jap. jager te zijn.

Verschillende patiënten, die de schrik blijkbaar zo te pakken hadden, bleven in de regen op de rand van de schuilkelder zitten. Om 2 uur order: klaarmaken voor vertrek en om 3 uur gingen we de poort uit.

Kneep hem heel erg voor mogelijke vliegtuigen, maar er kwam niets. We liepen 8 km (de staf 4) en kwamen ten slotte (luchtalarm en afgebroken) avond 9 uur.

[p. 152]

Droeg de barang van Van Gerven (apotheek). Aankomend niets aanwezig. Afgebroken barakken en geen eten... Rammelde van de honger. Van iemand koffie gekregen en toen gauw een pan gekookt. Om 10 uur doodmoe naar ‘bed’. Als het regende rechtop gezeten wegens lekkende dak. Volgende dag ‘omroeper’ geworden v.d. overste Larssen. Om 12 uur een dun bordje pap. Erg dun! Toen de jungle ingestuurd met opdracht niet vóór 6 uur terug te komen! Wegens luchtgevaar! Heerlijk gezwommen met Joop en Hans in mooie rivier. Eindig nu, want het wordt te donker.

Zondag 20 juni

Het kamperen duurt voort. Het weer werkt erg mee. Heel weinig regen. Lig nu met Joop en Hans in de tent van overste Larssen, vlak bij de overste Dijken. Aan alle kanten open, maar een goed gesloten dak.

Schijnt een oude Burmaanse keuken te zijn. Vele mensen bouwden zelf hun hutjes, die ontzettend lekken. Wij hebben het veel beter. Het eten sinds gisteren zeer behoorlijk (3 × per dag). Af en toe luchtalarm. Dan moet alles naar buiten. Er is geen kawat om het kamp - een erge vrije bedoening en heel geschikte Jappen! Cor zit met staf in 4 km. Moeten nu iedere middag van ± 12-5 de jungle in. Onbegrijpelijk prettige middagen. Gaan met ons drieën op stap. Overal mooie bloemen, kleine beekjes en berghutjes. Doet me soms aan de mooiste vakantiedagen met Ol denken. Ontdekte bergweitje met Burmaans hutje en zwemplas - net Adelboden. Horen 's middags vaak in de verte overkomende vliegtuigen. Zitten dan gezellig op heel eenzame plekjes over thuis te praten. Erg gezellig. Vertelde gistermiddag van Ol, van Pap enz. Alles uit onze eerste kennismakingstijd.

Maandag 21 juni, 10 uur

Regen. In de met zorg gebouwde kleine atap-tentjes spoelen nu sinds vannacht 3 uur de bewoners weg. Een zielig gezicht. Net Scheveningen in de zomer met 14 regendagen. Dan spoelden de tentjes op 't strand met al hun koopwaar ook zo zielig weg. De fel gekleurde molentjes verwaterden en liep door. Nu ligt de kapitein Rottier in een decimeter water te rollen! Heb zelf weer gezwijnd. Onze tent tot nog toe geheel droog, met mooie goot (afwatering) eromheen. Hier is 's morgens een soort ziekenrapport. Zielige bedoening. Verscheurde klamboes als verbandjes. Vannacht weer prachtig geslapen, alleen 2 maal een kikker op m'n gezicht. Da's vrij griezelig, maar 't valt mee. Vandaag over een week 10 jaar getrouwd. Mooi feest zal dat zijn. Enfin - volgend jaar thuis. (Hoe lang zullen we dat nog zeggen?) Als 't zo blijft regenen vanmiddag niet het bos in. Buurman Janus ligt hier ook. Overal staat het

[p. 153]

kamp nu onder water. Hadden gisteren weer kostelijke bosmiddag.

Kochten 1 tros pisang van de Burmaan en zout en jeroeks. Hij zag voor 't eerst een foto en keek vlug naar de achterkant om te zien wat daar voor wonderlijks zou staan. Hoorde 2 × een vliegtuig overkomen en zwom heerlijk weer op dezelfde plaats van altijd. Je moet hier oppassen schijnt het in het water voor bloedzuigers en ‘lullenbijters’.

Zaterdag 26 juni, Retpoe, 9 uur (30 KM kamp)

Heerlijke tijd gehad in Wagale (8 km). Elke middag reuze gezellig bij de Burmaan in zijn huisje gezeten. Daar woensdagmiddag zelfs in stortregens liggen slapen met ± 20 lui. Later nog toen iedereen weg was, met Joop en Hans met opa en oma Burmaan zitten praten. 2 jongetjes Burmaan van 4 à 5 jaar lagen goedig onder een grote cape te slapen. Om nog lang later aan te denken. Erg sfeervol. Woensdagavond klaargestaan om voorstelling te geven, maar pastoor Van Geest aangekomen en veel te lang geluld, waardoor onze voorstelling in 't water gevallen (gelukkig) en na overleg met overste Mantel uitgesteld tot donderdag. Die donderdagochtend Hans en ik repeterend op ons weitje (rooie wandeling!)⁴⁸ Telkens schuilen voor regenbuien. Opeens Joop met Cor. Zag er goed uit. Vertelde dat we allemaal naar Retpoe zouden gaan, daar Nagatomo deze kampen te slecht vond. 's Middags niemand het bos in. Moesten 400 man gezocht worden voor steenhakken (z.g. licht werk) bij Anna Kwan. Overste Larssen keurde. Bekeek mij niet eens, maar zette me meteen bij Retpoe-groep. Om half 4 Hans, Joop en ik met barang + 50 mensen (majoor Gerssen e.a.) op stap. Japje nogal lastig. Joop kon niet zo vlug en zei maar: ‘Jokie, Jokie’ (ziek), ten slotte in 2½ uur 10 km afgelegd naar Kamp 18 (La Pauke) en daar goed ontvangen. Net een klein Zwitsers bergdorp, zo vlak tegen de bergen. Aardig kamp.

Stokvis daar ook aanwezig. Kuneman met schot door voet. Zijn daar alweer 7 doden, waaronder luit. Buikhuizen! Eén tetanuspatiënt, die scherfwond had, ook overleden. Gisteren (vrijdag) na slecht geslapen te hebben om 7.30 opgestaan en om 9.30 weg (barang goddank op trein). Langs de lijn gelopen. Laatste stuk weg erg moe (13 km). Veel regen en bar slechte weg, weg puntstenen. Nergens natuurlijk iets kunnen eten. Om 4 uur hier aangekomen (majoor Vos, overste Vriesman, Vos - de luit. uit Wagale). Overste Rouwendaal enz. ontmoet. Horen tot een groep z.g. ‘overladers’. Nu giet het van de regen. Sliep vannacht bevredigend. Gisteren schijnt Thambysayat weer gebombardeerd te zijn (kantine en barak 4).

48 In Zwitserland staan de interessante wandelingen met rode verf op de rotsen aangegeven; vandaar ‘rooie wandeling’.

[p. 154]

Maandag 28 juni, 7.45

Lieve Ol! Wel gefeliciteerd. Heden 10 jaar getrouwd! Volgend jaar...? Thuis...? Dood...? p.o.w....? Wie zal 't zeggen. Zenuwachtige dagen.

3 dagen achtereen vliegtuigen overgevlogen (3, 6, en 7). Vluchtten het bos in. Angstig. Rhambysayat steeds hevig gebombardeerd. Gisteren 70 bommen erop. Station verdwenen plus werkplaatsen. Alles bijeen griezelig. Voedselvoorziening hier rotzooi. Jap zegt dat wij er niet bij horen en geeft bijna niets. Gevolg: heden om 9 uur 3 lepels oneetbare pap en toen om halfzeven rijst met katjang idjoe en uien. Gisteren voordracht van toneelanekdotes gehouden voor de groep van overste Weisenbach. Groot succes - veel gelach. Na afloop dank van de overste. Vanmorgen met Joop en Hans gerepeteerd voor eventueel morgen voorstelling voor het hele kamp ter gelegenheid verjaardag Prins Bernard [sic!]. Daarna om 2 uur in stortregen in 's hemelsnaam maar weer het bos ingelopen (veiligheidshalve). Mag eigenlijk niet eens. Mooi bos.

't Geheel nogal Hans en Grietje-achtig (zonder eten 't bos in). Ging om half 2 nog naar het station en sleepte met barang. Appel. Einde. Dag lieve Ol!

Woensdag 30 juni, 8.30

Al 2 dagen geen bombardementen in de omtrek voor zover wij kunnen nagaan. Gisteren vrij goed weer. Wel gerepeteerd en om 1 uur (zonder eten) 't bos in. In de zon gelegen onder ‘eeuwenoude’ hoge boom. Overal spiegelglad. Viel nog op mijn bil ook. Kocht gisteravond een stuk vis voor 'n halve roepi. Hopen het vandaag nog te ‘snierken’. Speelde gisteravond voorstelling ter gelegenheid van Bernards verjaardag. Groot succes. Zong: ‘Mineur in Burma’, ‘Automaatje’ en ‘Holland’. Speelden ‘Spanje’ (parodie krijgsgevangenen) en zong met Lensing samen ‘Bidde bing, zwang zwang’ (rijmen). Overste Rauwenhorst (marine) speech gehouden. Om 10 uur met dorst naar bed. Rotzooi met het eten. Dik linkerbeen. Verlang heel erg naar Olle, maar ben zo ontzettend bang haar nooit meer terug te zullen zien. Geen medicijnen meer, dus laat ik wondjes maar etteren. Voorspeller (die alle bombardementen z.g. juist voorspelde) zegt: 8 juli landing, 16 juli einde, wat wij 17 juli horen... Hé, hé 'k word er moe van. In mijn dagboek van een jaar geleden staat precies hetzelfde. Waarom hou je je er toch aan vast? Omdat je je aan iets moet vasthouden.

Donderdag 1 juli

Heden in 't bos geweest. 3 × bommenwerpers overgekomen, die duidelijk hoorbaar in de verte bombardeerden. Kneep hem toch nog. 't Klinkt zo onheilspellend. Hedenmorgen door overste Vriesman bij overste Weisenbach geroepen. Kreeg envelop met 25½ roepi als

[p. 155]

waardering voor mijn cabaretwerk van hun officiersgroep. Deelde met Joop en Hans. Elk 8½ roepi. Ben echt in de wolken ermee. Voel me wat moe, maar optimistisch ten aanzien van de toekomst; alhoewel ik bang ben, dat de ergste dingen nog moeten komen... Slaap 's nachts goed en verheug me op de nachten, dan denk ik nergens meer aan en droom vaak van Olle.

Zondag 4 juli

Regen - in bed - 9 uur. Gezellig aan 't lullen. Zoals gebruikelijk vertelt iedereen om beurten wat-ie vroeger op zondagen deed. Tot in finesse wordt dan alles verteld. Ben nu in een stadium gekomen, dat ik het vroegere leven abnormaal vind. Kan me dat niet meer voorstellen - enfin, gevaarlijke afwijking. Verkocht gisteren mijn puttee's voor 5 roepi's. Eieren kosten nu 25 cent per stuk, suiker 3 roepi een pak. Maar het is niet te krijgen. Hopen heden iets binnen te krijgen. Zitten nu elke dag van 1-5½ uur in 't bos. Denk dan veel aan Olle en Prem en hoe we 't laatst in november '39 bij de Caroline hoeve in 't bos zaten en Prem vertelden van ons huis in Kudelstaart. Vertel er soms halve middagen van aan Joop en Hans. Hoor nu nooit meer iets van Nico, die wel op 108 zal zitten. Speelden donderdagavond cabaretvoorstelling weer voor de nieuw aangekomen patiënten met veel succes. Bezit nu ± 23 roepi's. Ben een ‘rijk man’. Steeds aanhoudende geruchten over vredesonderhandelingen in Europa. Als dat eens waar was! Zwem elke avond in de beek achter het kamp. Het eten nu vrij goed - vooral 's avonds (katjang idjoe). Er zijn nu weer ontzettend veel regelaars.

[Op maandag 5 juli hield Kan geen dagboek bij. Hij schreef het lied ‘Een man blijft in z'n hart een kind’.]

i
Je komt het als een kleine vent te horen:
Sint Nicolaas is niets dan een idee.
'n Illusie gaat heel stilletjes verloren
En neemt het laatste kindersprookje mee.
Je weet nu dat je Bisschoppen kunt huren,
Dat zelfs de arbeidsbeurs er over gaat.
En toch - als hij in duistre avonduren
In volle waardigheid daar voor je staat -
Al weet je dan - het is bedrog,
Een koude rilling voel je toch...

[p. 156]

 

Refrein

 

Een man is in z'n hart een kind

 

Dat steeds plezier in sprookjes vindt.

 

Al zijn ze ook nog zo fantastisch,

 

Zo wonderlijk of bombastisch,

 

Als 't uit is - vraagt-ie telkens weer:

 

Toe vertel me nog wat meer.

 

 

 

ii

 

En later als je groter bent en verstandig

 

Dan zit je met een schone vrouw op schoot

 

Die maakt je goeie naam en geld afhandig

 

En fluistert iets van trouw tot in de dood.

 

Je voelt zo goed dat zij de kluit bedondert,

 

Het liedje klinkt een beetje te bekend,

 

Totdat je onverwacht jezelf verwondert

 

Dat je er toch weer ingevlogen bent.

 

Al weet je ook het is bedrog

 

Een warme rilling krijg je toch.

 

 

 

Refrein

 

Want een man [enz.]

 

Al zijn ze ook nog zo exotisch,

 

Zo wonderlijk en erotisch,

 

Als het uit is [enz.]

 

 

 

iii

 

Zo word je ook een fanatiek verbruiker

 

Van hot rissoles met een zoet vernis,

 

Van koffie voor tien centen zonder suiker,

 

En sambal waar de lombok zoek in is,

 

Van groene thee, die niet komt van Van Nelle,

 

Van cakejes waar geen ei in is gedaan.

 

Je laat je graag het sprookje weer vertellen

 

Van zwarte markt en zwartere Burmaan.

 

Je gelooft het zelf zo'n beetje nog

 

En buigt gelaten voor 't bedrog.

 

 

 

Refrein

 

Want een man blijft in z'n hart [enz.]

 

Al zijn ze ook hoogstwaarschijnlijk

 

En zelfs een tikje pijnlijk

 

Als het uit is [enz.]

[p. 157]

18
De Burma-spoorlijn waarover Kan later zou zeggen dat het de enige spoorlijn ter wereld is, die door de toeristen zelf is aangelegd.

19
Een willekeurige ziekenboeg in een willekeurig Jappenkamp.

[p. 158]

 

iv

 

Wij luisteren naar verhaaltjes van vertellers

 

Die zeggen: deze oorlog was ik groot,

 

Genieten van de sprookjes van voorspellers

 

En nest'len ons gezellig op hun schoot.

 

De ene spreekt met moeder in z'n dromen,

 

Een ander krijgt z'n nieuws van een Burmaan

 

Kap'tein Nahuys z'n patience is uitgekomen,

 

Waardoor we deze maand naar huis toegaan.

 

Je gelooft het zelf zo'n beetje nog

 

En buigt gelaten voor 't bedrog.

 

 

 

Refrein

 

Een man [enz.]

 

Al zijn ze ook hoogst ongeloofwaardig

 

En hier en daar zelfs kwaadaardig

 

Als 't uit is [enz.]

 

 

 

v

 

Zo loopt de een met zakken rijst te sjouwen

 

En d'ander sjouwt erachter met een lijst,

 

Die zal je graag een sprookjesbeeld ontvouwen

 

Dat regelen nog zwaarder weegt dan rijst.

 

 

 

En wordt het aan de kant der regelaren

 

Zo vol dat z'op elkanders tenen staan,

 

Dan kunnen ze je toch nog wel verklaren

 

Dat zonder hen de Zaak niet goed kan gaan.

 

Van lieverlede geloof je het maar

 

't Sprookje van Jan de Regelaar.

 

 

 

Refrein

 

Want een man [enz.]

 

Al zijn ze ook nog zo doorzichtig

 

Zo kinderlijk of gewichtig

 

Als 't uit is [enz.]

 

 

 

vi

 

Zo blijven we toch eig'lijk kleine kind'ren.

 

Om beurten zitten we bij elkaar op schoot,

 

Om beurten zijn de meerderen de mind'ren,

 

Om beurten zijn we klein - om beurten groot.

 

Dan smullen we van sprookjes over rede,

 

Zoals je vroeger van Sneeuwwitje las,

 

En dromen van een toekomst Hof van Eden

[p. 159]

 

Alsof 't zalig slagroomtaartje was.

 

Een struisvogel, die dat niet ziet,

 

Een slagroomtaart met dynamiet.

 

 

 

Refrein

 

Maar 'n man blijft in z'n hart een kind,

 

Dat steeds plezier in sprookjes vindt.

 

Het sprookje van vrede en orde

 

Dat toch nimmer waarheid zal worden.

 

Maar na elke oorlog vraagt-ie weer:

 

Toe vertel 't me nog een keer.

 

 

 

Retpoe 5 juli '43

 

(in de bladeren boshut)

Woensdag 7 juli, 6 uur

Regen. Hele ochtend rot gesjouwd met zakken rijst van het station naar hier. Na de ‘lunch’ nog 2 ×. Was bekaf en ging niet met Joop en Hans het bos meer in. Schandelijke regeling om officieren alleen te laten toezien. Die steken met zulk zwaar werk geen poot uit! Enfin - de wereld verandert nooit. Ging toen maar in mijn eentje zwemmen, nam Corry Vonk natuurlijk mee. Gisteren gerepeteerd met Hans. Ging wel, maar lang geen Nico. Die schijnt op 55 km te zitten. Slecht eten. Bijna geen groente, geen ei te krijgen, haast geen suiker. 's Morgens pap met niks.

Voel me af en toe duizelig, verder gaat het wel. Schreef hatelijk lied over de regelaars. Hoor niets meer van Cor Punt. Het regent voorspellingen (Davidson: morgen vrij enz.). Laatste dagen geen vliegtuigen meer en geen bombardementen. Niks te lezen en weinig zin in schrijven + heel weinig inspiratie. Zou ik het nog kunnen?

Zaterdag 10 juli, 12 uur

Heden gerepeteerd buiten. Daarna regen. Toen naar huis, 2 dagen niet zo lekker geweest. Misschien te veel gesjouwd met de rijstzakken. Overste Larssen mij over laten schrijven naar licht corvee, waarvan tot op heden geen last. Vrij veel zweren. Zwerende duim; schreef nieuw lied (‘In 't bos’). Bleef 2 middagen thuis. Geen bijzonderheden. 8 juli zou bijzondere datum zijn? Slecht eten. Voel me moe, lusteloos en ondervoed. Geen ei te krijgen. Weer jeuk. Vannacht slecht geslapen. Kijk veel naar Olle en vertrouw op weerzien in oktober b.v. Ben soms bang dat ze zenuwziek zal zijn. Tobde daar vannacht over. Hoorde dat kapitein Fokker (oom Hans F.) dood was. Onbegrijpelijk. Hier ± 2 begrafenissen per dag. Op 108 km schijnen 700 zieken te zijn. Onze Jap (number one) gisteren heel

[p. 160]

verhaal tegen mij dat ik mezelf in acht moest nemen. Aardig, maar wat koop je ervoor?

i
Als het tegen enen loopt, de lunch is net naar binnen,
Gaan we ons bezinnen, dat we 't bosje beminnen!
Op dit uur dan worden er bij menige dorre stakker
Natuurgevoelens wakker. Elk neemt een besluit
En trekt er 's even uit.

Refrein
In het bos, in het bos, in het kletsnat Burma bos
Waar de kletsnatte bomen prijken,
Loop je 3 uren lang met een hoofd van 'k ben niet bang,
Maar ik mag de natuur toch wel bekijken.

ii
Hagenaars, die 't Haagse bos nog nooit hebben bekeken,
Lopen nu al weken langs de Burma beken.
Ze verklaren luid: natuurschoon is toch geen suggestie;
Maar wat is de kwestie? Boven 't Haagse bos
Liet men nooit Liberators los.

Refrein
In het bos, in het bos, in het kletsnat Burma bos
Waar je de bomen vertrouwd hoort fluisteren,
Loop je 3 uur lang met een hoofd van 'k ben niet bang
Naar 't gezoem van de dieseltrein te luisteren.

iii
'n Overste zit heel tevree in 'n wank'le hut van blaren,
Vrolijk te verklaren: Man, dit is je ware!
't Lekt een beetje in m'n nek, maar je mag niet zoveel eisen...
Moest je hem horen krijsen, in 't Normale doen -
Als 't even lekte in z'n paviljoen.

Refrein
In het bos, in het bos, in het kletsnat Burma bos
Waar je vroeger met meisjes dolde,
Loop je 3 uren lang, met een hoofd van 'k ben niet bang
Maar vandaag vallen er bommen, zegt van Olde.

[p. 161]

 

iv

 

Lieden, die het Vondelpark zelfs voor geen geld betraden

 

Dwalen hier langs paden, waar ze pootje baden!

 

Zoeken net als vegetariërs en olifanten

 

Naar wat eet'bre planten en koken in de kou

 

Iets wat je hond niet eten zou.

 

 

 

Refrein

 

In het bos, in het bos, in het kletsnat Burma bos

 

Waar de kletsnatte bomen groeien,

 

Loop je 3 uur lang met een hoofd van 'k ben niet bang

 

Je allerlaatste calorieën te verknoeien.

 

 

 

v

 

Als we straks in Nunspeet of aan 't Uddelermeer logeren,

 

Zijn we weer meneren, gaan we demonstreren

 

Hoe we in het Burma bos ons eigen hutje bouwden

 

En met bomen sjouwden - Maar in 't Uddelermeer

 

Draag ik voor 't eerst m'n badpak weer.

 

 

 

Refrein

 

Want in dat bos, in dat bos, lopen douairières los,

 

Van die deftige oude witte!

 

Trek je dan datgene aan, waar wij hier in baden gaan,

 

Ze zouden dood in d'r rijtuig blijven zitten.

Retpoe - zaterdag 10 juli '43

Dinsdag 13 juli, 10.50

De dagen gaan voorbij zonder veel bijzonders. Geen vliegtuigen, geen bombardementen - stilte. Veel regen (nu ook, wilde juist gaan repeteren). Hoop zaterdag nieuw programma te geven. Gaan 's middags in onze eigen hut in 't bos zitten. Matig genoeg. Zwem haast elke dag. Ben gisteren aan Olle's (laatste) flesje vitamine c begonnen. Voelde me zo ontzettend slap af en toe. Heb overal zweren. Net Job. Lig 's avonds Bets v. Berkel te spelen (die ging ook altijd zo gezellig liggen denken aan 't verleden). Toen kon ik me dat niet voorstellen. Nu weet ik wat het is. Maak hele wandelingen door ons lieve huis en de Keizer Karelweg en door 't mooie Amstelveen. Zie dan alles voor me en praat gewoon met Ol over allerlei. Zal ten slotte wel gek worden, net als Bets. Velen doen trouwens hetzelfde. Bekend verschijnsel. We maken wandelingen door Amsterdam en Den Haag. Eten taartjes in de Bijenkorf en zo en amuseren ons daar uren mee! Gek, hè? Denk ook veel aan de Jolstraat, aan Velp en Uddelermeer. En het meest aan ons toekomsthuisje in

[p. 162]

Kudelstaart. Ach, als dat nog eens werkelijkheid zou worden. Met een vrolijke gezonde Olle in ons eigen huisje aan de plas. Ik kan er niet in geloven - - - - v. Olden zegt: 8ste vredesonderhandelingen begonnen, 17e vrij!!! 't Is weer net als een jaar geleden met Gorter: je gelooft het niet en hoopt het toch! Eten weer iets beter (alleen 's avonds). Nog geen Grijpma met uitbetaling hier geweest. Doe nu helemaal geen corvee, dank zij Larssen. Denk tegenwoordig veel aan onze financiën. Koker, juwelen, bank, auto, ponden (in boek van Jons) (f 500, - geleend aan Nol!, levensverzekeringen -). Zou Ol er nog iets aan hebben? Hoorde dat we om rustig te varen het best met een Lloyd vrachtschip (12000 ton) terug zouden kunnen. Zeer snel, volgeladen, hoge opbouw, 2e klas tarief, rustige mooie hutten, geen muziek enz. Net iets voor ons. Zou dan nog weer ons bijbetalen 1ste klas terugkrijgen! Ach, ach, wat een plannen.

Probeer maar eerst us thuis te komen.

Zaterdag 17 juli, 3.30

Regen. Koud. Nat. Heden v. Olden's dag, maar nog niets te merken. Alleen gerucht dat alle zieken naar Singapore zouden gaan...! Verder een verhuizing binnen in 't kamp. Zitten daar nu zo een beetje op te wachten. Orders en tegenorders. Vatte eergisteren weer een zware kou. Zit verder weer onder de zweren en lig de hele dag in bed. Gisteravond zou voorstelling geweest zijn. Ging niet door wegens regen en ziekte.

Hoop er vanavond ook met goed fatsoen af te komen. Zojuist kwam vliegtuig over en snel de bush-bush in gelopen. Denk veel aan Ol. Bezie haar wel 10 keer per dag... In mooie portefeuille achter glas staat steeds foto van Godfried uit Zwitserland voor. Zo gezellig. Het lekt overal in 't rond. Vannacht ook plensregens. De hele boel stinkt. M'n rugzak brrr! Een lucht van kinderlijkjes. Heden mensen uit kamp 18 aangekomen.

Ook dr. Bloemsma. Stokvis er ook weer. Won 100 gulden van hem.

Vieze zweren aan been en hand. Hoop in ieder geval enigszins opgekalefaterd bij Ol te komen. Dit is geen gezicht. Moulmein gisteren gebombardeerd.

Dinsdag 20 juli, 11 uur

Zondag verhuisd naar barak achter de keuken. Lig daar ontzettend nauw maar niet gek. Hans, Joop en ik. Zit met linkerbeen helemaal in verband. Gisteren weer vliegtuigen over. Zat alleen (met Olle) in 't bos. Wilde mijn been niet nat maken. Gaf zaterdag j.l. met groot succes de nieuwe liedjes. Programma was: 1. ‘Cabaret Corvee’; 2. ‘In het bos’ (reuze succes); 3. Bennekom met Davids potpourri; 4. Solo Hans; 5. Nummers raden; 6. ‘De Zelfmoordenaars’; 7. Als ik eenmaal met de tafelbel bel; 8. Bennekom (filmliedje); 9. ‘Een man is in z'n hart een kind’; 10. Slot (Nacht valt over Retpoe). Conferences: Jubileum, Spoorwegmannetje (goed) en Dan zitten we op deze rij (best). Vooral de liedjes

[p. 163]

uitbundig succes. Werk aan programma voor 5 augustus (Irene, Hans en Truus verjaardag). Van Olden een beetje zielig met z'n voorspelling.

Houdt nog vol: deze maand. Vele mensen bouwden huisjes in 't bos (met slaapgelegenheid voor je kén niet weten!) Doe helemaal geen corvee. Reken nu maar eind van 't jaar afgelopen.

i
Vriend Frits van Retpoe 1, die vond zichzelf nogal ‘vies bij’
En stichtte vanaf z'n tampatje de nieuwe Maatschappij.
Z'n rechterbuurman deed heel even mee, maar viel toen af
Omdat-ie meer om bridgen, dan om 'n nieuwe wereld gaf.
Z'n linkerbuurman zei: ‘Ik voel sociaal, dus ik doe mee’
En gapte stiekem suiker uit de pan van de premier.
Er kwamen wat ministers en de hele zaak ging best,
Het nieuwe front lag d'halve dag te rotten op d'r nest.

Refrein
Dat wordt de nieuwe Maatschappij,
Daar komt geen armoe en geen onrecht bij
Want alles wat j'hier in het klein kan leren,
Gaan z'in de grote wereld uitproberen.
Daar in de nieuwe Maatschappij
Staan ze voor brood en arbeid in de rij...
Wie link is lacht zich dood, haalt voor de 2e keer brood
En loopt de eerste rij met werk voorbij.

ii
Prompt elke dag om tien uur werd de Maatschappij gebouwd,
Slechts gisteren met, want de premier was toen op zoek naar zout.
Hij wist nog wel een bronnetje, het kostte hem haast een riks.
Hij kreeg een half tonnetje - z'n ministers kregen niks.
Hij duwde bij de pan met kra twee mag're lui opzij
En werd betrapt op 2 maal sambal halen in de rij.
En toen-ie huiswaarts met z'n pan als verrader ging
Riep hij tot ‘'n mede idealist’ - na de lunch vergadering.

Refrein
Dat wordt de nieuwe Maatschappij,
Daar komt geen greintje egoïsme bij.
Daar wordt als hier het standsverschil begraven
Tussen de koninkjes, de heren en de slaven...

[p. 164]

 

Daar in dat ideale rijk,

 

Daar zijn we allemaal zo knus gelijk,

 

Maar wie het eerst bepaalt, waar je de mosterd haalt

 

Krijgt net als hier, het zonnigste plekje in 't rijk.

 

 

 

iii

 

Vriend Frits had nog wat roepi's en verkocht die voor zo'n prijs

 

Die zeker bij kon dragen aan z'n toekomst paradijs.

 

Zijn artistieke gaven kwamen goed naar voren hier,

 

Hij rookte Holland's Glorie op als sigarettepapier.

 

En verder werd veel tijd bespaard, doordat onze premier

 

Zich altijd wist te drukken van het groente schoonmaakcorvee

 

En als-ie op z'n tampat lag (de man was kwasi ziek)

 

Beoefende hij naar beide zijden expansiepolitiek.

 

 

 

Refrein

 

Dat wordt de nieuwe Maatschappij,

 

Daar staan de boeren in de etensrij,

 

Maar wie iets meer weet blijft daar niet staan dralen,

 

Gaat aan de achterdeur biefstuk halen.

 

Daar in die nieuwe Maatschappij,

 

Daar schijnt de zon rechtvaardig warm en blij.

 

Hij met de grootste bek zit op de beste plek,

 

We zijn gelijk, maar hij is meer dan jij.

Couplet
Weer een dag voorbij; morgen misschien vrij en anders volgende week.
En als 't dan niet is, is die vent weer mis, die in de koffiedik keek.
Eind van dit jaar komt de zaak voor elkaar, misschien wel,
Misschien niet... misschien is 't waar.

Refrein (108)
Sous les toits d'honderd acht valt de donkere nacht
Over werkers, no duty's en staf. Groot en klein droomt tevree
Over pap en diner -, bij 't idee val j'al 'n paar kilo's af.
En zo droom je als een droef refrein
Van garnalen die weer bedorven zijn.
Sous les toits d'honderd acht wordt de vrede verwacht...
Tot zolang: Wel te rusten, slaap zacht.

[p. 165]

 

Refrein (Retpoe)

 

Sous les toits de Retpoe stroomt de regen je toe

 

Door het atapse dak in je bed.

 

d'Onvolprezen genie heeft met veel energie

 

Al een bakje er onder gezet

 

En zo droom je dan door het helse kabaal

 

Van de bedriegertjes nabij Roozendaal.

 

Sous les toits de Retpoe wensen wij u nu toe

 

'n Droge nacht: Wel te rusten, slaap zacht.

Donderdag 22 juli, avond, 8 uur

Regendag. Thuis. Als geiten in je stalletje (Susztenpass). Gisteravond laat met Ben nog in werkersbarak zitten lullen. Gezellig van Olle en spoorwegrevue en zo - liedje geschreven: ‘In de kali’. Geen bijzonderheden. Eten 2 eieren per dag en gaan hard door ons geld heen. Bezorgd over de toekomst!

i
Als de aspirine faalt en de rivanol gaat slinken,
De gezondheidstoestand daalt en de arts met zorg bepaalt
Dat de voorraad medicijnen over één week op moet zijn,
Rijst de kali als een wonder in de medicus z'n brein,
En je snapt niet hoe je zonder kali ooit gezond kon zijn.
In de kali kan je leren, hoe je boze Burma-zweren
Weer genezen één dag - - - als je de dokter geloven mag.

ii
Mannen met gezwollen lies en met opgezette benen
Rare wonden - vreemd en vies, krijgen allen het advies:
Neem vandaag een uur of wat in de kali een voetenbad.
In de kali met je benen, ook al voel je je niet fit.
In de kali met je tenen, met je buik en je gebit.
Ook al kon je nimmer tegen pootje baaien in de regen,
's Avonds zijn je wonden puik! - 's morgens heb je 't in je buik.

iii
Welk duister groot geheim maakt die stroom zo geneeskrachtig?
Is 't de grond van het terrein? Of kunnen het Burmanen zijn
Die bovenstrooms in onze vliet iets deponeren wat niemand ziet?
In de kali zwemmen mannen en restjes rijst van het diner

[p. 166]

 

Heel gemoedelijk naast pannen, onderbroeken en Burma vee.

 

In de kali drijven schillen en vreemd geschonden blote billen

 

Naast patiënten met 'n gezicht van is die wond nou nog niet dicht?

 

 

 

iv

 

Strakjes in de droge tijd komt het eind der medicijnen.

 

Dan raken we de kali kwijt, maar geen zorgen voor de tijd;

 

Onz' energieke doktersstaf geeft dan weer nieuwe recepten af

 

Voor de pellagra proberen we wat boomschors uit het woud,

 

Leggen atap op de zweren of gemalen Burma hout.

 

Op je buik wat mikastenen, pisangschillen op je benen

 

En wie de therapie niet gelooft - - een dikke bamboe - - op z'n hoofd.

Retpoe 22 juli '43

Vrijdag 23 juli, 6 uur

Akelige dag met nare nacht tevoren. Om 3 uur 's nachts gaan pissen.

Even daarna 2 rennende figuren in 't donker. Geschreeuw en revolverschoten. Toen stilte. Heden bleek mr. Nito had geschoten op een Aussi omdat-ie stond te pissen! (Stom natuurlijk.) Heden om 1 uur opdracht voor Hans en mij om te verhuizen. Waren 100 man uitgeschreven door Larssen en die vond dat wij nu ook gezond waren. Begrijpen er nu net niets meer van! De ene dag roepen ze hosanna wat zijt gij groot en de volgende dag sturen ze je zonder blikken of blozen weg als een onnut ding. Allerlei rare mensen worden aangehouden en wij kunnen opdonderen. Enfin - Wie spreekt daar van dankbaarheid? Nu zeggen ze weer: we zijn niet uitgeschreven. Maar als dronken naatje 't in zijn hoofd krijgt, moeten we misschien gaan wandelen naar 108. Ging hedenmiddag in afgrijselijk humeur het bos in... M'n geld zo goed als op. Heb nog 1½ roepi. En moet de 10 r. natuurlijk bewaren.

Zondagmorgen 25 juli, 10 uur

Reuze Pé bui al 2 dagen lang. Lig met Hans in de barak vlak bij het bos. Dat wel gezellig. Kijk zo de bossen in. Ieder ogenblik renpartijen naar buiten, want er zitten (net als gisteren blijkbaar) toestellen in de lucht. Hans en Joop doen er erg aan mee. Ik niet meer zo. Heb van alles nu wel zo'n beetje tabak. Ze zeggen 't duurt tot medio volgend jaar. Enfin, zal alles trachten te slikken als ik dan maar op 't slot gezond bij een gezonde Olle mag terugkomen. Gisteren 50 man uitgeschreven voor kamp 108. Hans en ik (onbegrijpelijk) ook op die lijst en weer geschrapt door v. Santen. Reuze aardig, maar ik snap er geen bal van! Moeten we nou ineens weg? Dronken Droppie gistermiddag naar Tamb. vertrokken.

[p. 167]

Sommigen veronderstellen dat-ie niet meer terug zal komen. Ik hoop hetzelfde maar verwacht het tegendeel. Zou vanmiddag met Stokvis over onze afscheidstournee door Indië gaan praten. Al komt er misschien nooit meer iets van (op 108 heerst complete hongersnood) dan vind ik het een gezellige afleiding. Hij wil misschien de tour uitkopen (10.000?) Ook opperde Van Breukel het plan mijn liedjes uit te geven voor b.v. Heinekens Bier (8.000?) Niet zo chique maar wel de moeite waard. Maar ik heb soms het gevoel het einde niet te zullen beleven.

[Op woensdag 28 juli schreef Kan nog een slotcouplet voor het lied ‘In de kali’. Daarnaast schreef hij die dag ook het lied ‘Wij competeren’.

Van beide volgt de tekst.]

Kom je straks in Holland terug met aftandse Burma zweren
Op je benen, buik of rug, duik je van de Amstelbrug
Heel natuurlijk ongekleed - net zoals j'in Burma deed,
Komt een diender je bekeuren, gaat je zwempartij niet door.
Zeg je, man leg niet te zeuren. Dr. Bloemsma schreef dit voor.
Jij kan voor mijn part wel barsten, vraag het maar aan dr. Larssen,
Er is geen bet're medicijn, dan de Amstel of de Rijn.

28/7/'43

i
Wij hebben nu zoveel geleden, ons pad ging door zo'n diep ravijn,
De wereld moet wel heel tevreden en uiterst dankbaar met ons zijn.
En wordt straks bij het ochtendgloren onze bevrijding eindelijk waar
Dan ligt de rekening al klaar...

Refrein
Wij competeren, wij competeren dien ochtend een ontbijt,
Voorzien van brood en marmelade, koffie, thee of chocolade,
Plus warme tederheid.
Wij competeren d'interesse van het Vaderland,
Wij competeren medelij te zamen met een spiegelei
En 'n stukje in de krant.

[p. 168]

 

ii

 

En strakjes als we huiswaarts keren, klinkt langs de wereldbol een lied.

 

Wij wisten Burma te trotseren, zoiets vergeet het mensdom niet.

 

Wij kwamen door geduldig wachten, ten slotte weer op vrij terrein -

 

Dat moet toch een prestatie zijn...

 

 

 

Refrein

 

Wij competeren, wij competeren een zorgeloos bestaan

 

Krijgsgevangschapsalaris, een belasting die niet zwaar is,

 

Plus 'n huis met een tuin er aan.

 

Wij competeren terugbetaling van 't verloren goed

 

Wij competeren 40 jaar een luisterende kinderschaar

 

Met eerbied voor Vaders moed.

 

 

 

iii

 

Wij wachten rustig en gelaten totdat de poort zal opengaan.

 

Maar er zijn ook wel frontsoldaten, die nog iets meer hebben gedaan,

 

Die in de voorste linies vochten en als ze eindelijk huiswaarts gaan

 

Daar moeten wachten op een baan...

 

 

 

Refrein

 

Die competeren, als werklozen het steunfonds als voorheen

 

En als ze armen of benen missen zal een jury wel beslissen:

 

‘U competeert een been’.

 

Ze competeren verder nog de dank der maatschappij

 

En wat er dan zal over zijn aan rijkdom en aan zonneschijn

 

Dat competeren wij.

Retpoe 28/7/'43

Donderdag 29 juli, 3 uur

Dronken Naatje zo juist gearriveerd, met veel barang. Direct alweer beroering. Er moesten 10 veedrijvers direct aantreden om naar 45 te gaan. Ben zelf wat slecht ter been met vele wondjes. Vervelende onzekere sfeer. Vele Jappen beweren nu weer dat we na het werk hier naar Sumatra gaan, Java of Borneo zouden teruggaan. Erg aanlokken doet het me niet. Over land tot Singapore? en dan oversteken? Hu - dan vallen er weer doden. Dat wordt me een gesjouw. Enfin, voor de zoveelste keer is het afwachten geblazen. Je bent niets meer dan die domme Burmaanse koe, die elke middag hier om 5 uur zo goedig aan komt stappen en dan een reuze klap op 't hoofd krijgt en ter neder valt - - - Zou ik ooit nog weer eens eigen baas worden? Kunnen doen en laten wat ik wil? Waarschijnlijk verkoop ik mijn mooie dure zonnebril voor 9 roepi aan een Jap. officier. 't Gaat me ontzettend aan 't hart. Die

[p. 169]

bril was in Amstelveen, Uddelermeer en Susztenpass. Maar ja ik bezit niets meer en kan geen ei enz. kopen. Erg ongezond! Gek leven. Urenlang besteed ik nu aan 't nadenken over allerlei tochtjes en uitstapjes met Ol gemaakt en nog te maken. Reis dan van Beekhuizen naar de Carolina hoeve, de Engel in de Steeg, Uddelermeer en zo terug naar ons huisje in Kudelstaart. God - nu weet ik pas wat heimwee is. Ik ben alles - alles kwijt. Gek dat je dan nog kunt leven en zelfs werken. Repeteerde vanmorgen van 9-12 uur bij de rivier voor 5 augustus programma, maar heb idee, dat daar niets van zal komen, weet niet waarom.

1 Augustus, zondagmiddag, 5.30

Regen. Lig nu weer ergens anders sinds 3 dagen. Tussen kap. v.d. Wegen en luit. Marijn. Hans vrij ver achter mij. Niet erg gezellig, hoewel hr. Marijn heel aardig. Gisteravond 2e lezing toneelanekdotes gehouden. Alles zat tegen. Eerst een begrafenis er dwars doorheen (de 3e van die dag) en toen de laatste 20 minuten algemeen rumoer en opwinding. Wist niet wat er was en sprak automatisch verder. Ten slotte bleken enkele soldaten bezig op te nemen wat je nummer was en naar ziekte te informeren. In paniek rende menigeen weg. Enfin, Hans' nummer werd ook opgenomen! Alles naar en ik nerveus. Meende succes niet enorm.

Toch veel mensen vandaag er mee tevreden. Vanmiddag weer (net als eergisteren) met Stokvis in 't bos en Java tournee besproken (Philips kalender?); kwamen met Medan mee op winst van ± f 15.000, -. Zou alles wel willen vergokken (uitkopen voor 10.000). Maar heb vandaag weer het gevoel dat deze oorlog nog heel lang zou kunnen duren. Veel geruchten over terugkeer naar Singapore of Java. Zou hier best eens kunnen doodgaan. Dan ben je zo ineens van al 't gesodemieter af. Maar wat dan weer met Ol? Kocht 10 eieren (20 ct per stuk) en gaf er Hans 5 van. Ben nu zowat door m'n geld heen. Koffie cadeau van kap. v. Aken en hr. Marijn. Leef zo'n beetje van de bedeling.

Donderdag 5 augustus, 1 uur

Eindeloze regens. Verjaardag Truus, Irene, Hans. Schreef nieuw lied.

Lig nogal prettig. Doe niet veel meer dan denken aan Ol en aan thuis.

Kil overal. Vanmiddag 5 uur cake eten. Repeteerden 5 dagen niet wegens 't weer. Nito⁵⁰ zegt over 1½ maand gaan we naar Thailand. Niets geen zin meer in alles. Liedje goed geslaagd. Weet niet wanneer uitvoering. Burma is nat en Ol is erg lief. Dag Ol.

50 Nito: Japanse ondercommandant.

[p. 170]

O, wat griezelig
(Vrij naar het liedje van Louis Davids. Tekst: Wim Kan; in F)

 

i

 

Hein was een beste vent, een tikkeltje verwend,

 

Hij leefde maandenlang al op ‘no duty’;

 

Hij at zich stiekem dicht en kreeg een dik gezicht

 

Toch draagt-ie om zijn dikke buik een puttee.

 

Zijn toestand werd kritiek, want hij was niet meer ziek,

 

Hij moest dus eig'lijk worden uitgeschreven

 

En als een dreigend mes, hing 't zwaard van Damocles

 

Te bengelen boven Hein z'n luie leven,

 

Tot op een dag van weinig zon

 

Er onverwacht iets ‘engs’ begon...

 

 

 

Refrein

 

En heb je 't al gehoord van ome Hein? O, wat griezelig.

 

Die liep hier niets vermoedend op 't terrein! O, wat griezelig.

 

Toen kwam er 'n schildwacht - wat een strop -

 

En die nam z'n nummer op...

 

Nou droomt-ie bijna elke nacht

 

[of (al weer nachten lang)]

 

Van een tocht naar honderd acht

 

[of (het spook van Tamoerang)]

 

 

 

ii

 

Hein rende naar de staf en liep de dokters af:

 

Hij wilde weten wat er ging gebeuren.

 

Hij zei: ik ben niet sterk en ongeschikt voor 't werk,

 

M'n buik is ook nog altijd aan het zeuren.

 

Maar niemand wist van iets en er gebeurde niets,

 

De dagen bleven heel gewoon dagen

 

En Hein was weer present in het bos en koffietent

 

En 't spook van 108 ging weer vervagen.

 

Tot op een dag van weinig zon

 

Er onverwacht iets ‘engs’ begon...

 

 

 

Refrein

 

En heb je 't al gehoord van ome Hein. O, wat griezelig.

 

Die moet zo'n beetje uitgeschreven zijn. O, wat griezelig.

 

Hij moest tenminste - onverwacht

 

Ineens verhuizen naar hut 8.

 

Nou niemand weet waar dat voor is

 

Zegt-ie steeds: met mij is 't mis.

[p. 171]

20
Post voor Kan in het kamp. Een brief van zijn ouders en broer, die via het Rode Kruis na de bevrijding bij Wim Kan terechtkwam.

[p. 172]

 

iii

 

Hij klaagde ach en wee - Op maandag zei men: nee,

 

Jij bent - al lig je hier - niet uitgeschreven.

 

Op dinsdag zei men: ja - je hoort nu bij groep a

 

En die gaat binnenkort naar verre dreven.

 

Op woensdag kwam het bericht: een ieder die hier ligt

 

Hoort daarom niet tot de gezonde mannen.

 

Maar de donderdag daarop, nam men de sterkte op,

 

De toestand werd weer enigszins gespannen,

 

Tot op een dag van weinig zon

 

Er onverwacht iets ‘engs’ begon...

 

 

 

Refrein

 

En heb je 't al gehoord van ome Hein? O, wat griezelig.

 

Die schijnt één van die 50 te zijn! O, wat griezelig.

 

Die afgevoerd worden van hier

 

Naar 108 of naar vier.

 

Bij ieder luid geschreeuwd bevel

 

Krijgt oom Hein kippevel

 

 

 

iv

 

Hein was op rust gesteld en ging z'n laatste geld

 

Toen in een dikke knuppelstok beleggen.

 

Hij was een slimme man, ontwierp ook nog een plan

 

En ging dat toen aan ieder uit staan leggen.

 

Door 'n vurig fel beroep, verwisseld' hij van groep

 

En kwam zo bij de groep, die hier zou blijven.

 

Toen dacht-ie: ik ben safe, zolang ik verder leef

 

Zal niemand mij naar hoger oorden drijven.

 

Maar op een dag zei iemand: zeg

 

Die groep, die hier blijft, die gaat weg.

 

 

 

Refrein

 

En heb je al gehoord van Hein z'n zet? O, wat griezelig.

 

Die heeft op 't verkeerde paard gewed! O, wat griezelig.

 

Die Hein heeft eigenlijk altijd pech,

 

Z'n groep blijft hier en hij moet weg.

 

Nou droomt-ie trouw weer elke nacht

 

Van het spook van 108.

Retpoe donderdag 5 augustus '43

[p. 173]

Vrijdag 6 augustus, 4 uur

Regen - regen - regen. Grote verveling. Geen boeken in 't kamp, geen schrijfpapier, niets. Lang met dr. Kloosterhuys gepraat - gezellig. Niets voor mij om helemaal niks uit te voeren, maar repeteren onmogelijk.

Niemand mocht kamp meer uit (zelfs niet met luchtalarm). Alles vervelend en saai.

Dinsdag 10 augustus, 10.30

Schrijf minder in dagboek. Schort aan papier en opwindende gebeurtenissen. Eergisteravond algemeen appel onder Naatje en barang onverwacht nagekeken. Kompas gevonden. Verder bijlen enz. Gistermorgen alles aantreden voor Naatje en mee om schuilloopgraven te maken. Wij bij de wacht. Zwaard v. Damocles boven hoofd. Alles erg onzeker. Over 1½ maand naar Thailand. Reken eind dit jaar grote conferentie. Einde oorlog. Gezondheid goed, maar zie zwart bij grote inspanning + zwerende teen. Veel gezelligheid aan luit. Marijn.

Rep[eteer] stop. Gaan weer beginnen als Naatje wat gekalmeerd is. Gisteravond bij Stokvis. Wil tournee over Java (misschien) uitkopen (± 10.000 met Medan mee). Wil Philips kalender uitgeven met mijn oorlogsrepertoire (3.000?) Ik gezegd dit te weinig. Plan met Borsemy samen (7 à 8.000). Minder jeuk. Zeep cadeau van Marijn.

Woensdag 11 augustus, 8.30, avond

Hedenmiddag bij zwemmen een slang (met giftig rode kop) voorbij zien zwemmen. Griezelig. Enfin - weer gesloft! Gematigde stront met Joop + Hans over de voorstelling. Gisteravond ineens weer 5 man naar 108.

Zenuwachtige stemming. Galerij wacht gehad, vannacht van 3-4.30.

Eerst 2 schoten om 12 uur en toen tijdens mijn wacht. Naatje weer door 't kamp aan 't donderen. Kranten binnengekomen. Volgens lezers moet oorlog thans in kritiek stadium zijn gekomen. Overal grote offensieven. God geve dat het voor Kerstmis afgelopen is. Eigen stemming nerveus, zelfmoordachtig en dan weer erg aan alles gehecht.

Zondag 15 augustus, 7 uur

Prettige dag achter de rug! Vrijdag (en de 13e) j.l. van overste v. Lingen wegens verjaardag van zijn zoon - koffie met geklutst ei cadeau gehad. Erg aardig. 's Avonds laat (7 uur) consternatie. Jap. dokter in 't kamp. Keuring (met Burmaanse veearts er ook bij). 470 patiënten rits, rits uitgeschreven en in 6 groepen verdeeld. Joop 1ste - ik 2e - Hans 6e groep. Gek! Zaterdag grote succesvoorstelling van 't cabaret.

Programma: Proloog (aanstoot). Liedje ‘neutraal’. Aftelversje over kapitein Kramer (reuze succes). Liedje over de kali. Bennekom (zeemanslied). Hans (door alle tijden). Black Outs: Hoek van de kamer -

[p. 174]

Trein (kaartje meneer onder de bank) en Moord ('k ben een verdieping te hoog), Bennekom (potpourri oude wijsjes), Wim met ‘Competeren’ en ‘Oom Hein’ en ‘Sous les toits de Retpoe’! Conference. Groot succes.

Heden Cor Punt ineens hier met brigadier en maj. Hazenberg. Reuze gezellige dag met hem gehad. Volgend jaar thuis! Heden veel vliegtuigen en telkens grote run. Deed alleen daarnet even mee. Jappen renden me voorbij: ‘speedo, speedo!’

Dinsdag 17 augustus, 1.15

Regen. Gisteren gekke dag. Om 1 uur Naatje stombezopen in het kamp binnen (was naar Thambusayat geweest). Kon niet meer op zijn benen staan. Flessen met hem meegedragen. Om half 2 met Marijn (erg aardig) en Jopie Campioni gaan zwemmen. Over h.v.v.⁵¹ zitten praten enz.

Huug van Maanen. In goeie stemming terug. In onze barak bezig, 6 man eruit gezocht en meegenomen (2) naar het kerkhof. Dachten dat ze doodgeschoten zouden worden, maar kregen koekjes en werden voor 's avonds uitgenodigd bij Naatje voor koffie met suiker. Die bij de wacht kregen jenever (op een presenteerblad). Ondertussen mikte-ie steeds met zijn revolver op Burmanen en rukte als tijdverdrijf enige Jappen hun distinctieven af en sloeg ze op hun smoel. Ten slotte onder 't eten ineens bericht: Naatje gearresteerd. Z'n barang meteen al 't kamp uitgedragen (bed + stoel moesten terug). Algemene verbroedering tussen Jappen en ons. Er moest concert zijn, dat wegens regen in 't water viel. 159 man moesten naar 108. Wij (Hans, Joop en ik) er niet bij! Daarna in plaats 159 maar 10 man. Heb geen idee waarom ik er nu weer ‘inzit’. Bericht van Nico op 55. Alles goed. Wij hier beter. Alleen sinds ± 1 week al geen zout meer. Hetgeen een straf! Eten niet te eten zonder zout. En nog niets in 't vooruitzicht. In Thailand worden de etenstreinen door Siamezen overvallen en leeggeplunderd. Mussolini in Italië is weg en vervangen door Badoglio. Staat in de krant van 9 augustus. Wanneer zie ik Ol terug? Droom weer zo gezellig van thuis. Als ze maar niet in de stad wil gaan wonen. Ik hou zo gek veel van buiten. Lees reuze snertboek Zwerftochten van Frank Clime. Maar er is niets anders.

[Op 21 augustus schreef Kan het lied ‘Herfst’.]

i
September najaarsweer, de blad'ren vallen weer in de schoorsteen.
Morrelt de wind, de zomer vlucht; de herfst begint,
De storm in grauwe lucht is krachten aan 't vergaren,
In Europa vallen de blaren...

51 h.v.v.: voetbalclub uit Den Haag.

[p. 175]

 

Refrein

 

Hoor de wind dreunt door 't woud. Ginder valt al iets zwaars,

 

Kijk de wind speelt als 'n kind met de man uit de laars.

 

Neemt hem op met een ruk en verdrinkt hem dan zo

 

Uit een paleis van geluk in zijn eigen Po!

 

Kleine man met je snor blijf buiten deze wind,

 

Want die blaast jou tot slot in de richting van 't schavot;

 

Kijk goed uit, kleine man, want de storm beukt er op los,

 

Het is herfst in het dictator bos.

 

 

 

ii

 

Dictators dwarrelen neer, als blad'ren in herfstig weer -

 

Zo vervliegt hun ijdele hoop. 't Seizoen voorbij. 't Is uitverkoop,

 

De tronen staan te huur. Restanten nieuwe orde.

 

Het is herfst in hun wereld geworden.

 

 

 

Refrein

 

Hoor het lied van de wind, dat door de wereld gaat.

 

Hoor het kraakt in het woud, waar Adolfs woning staat.

 

Het is uit met de snor en het mannetje uit de laars,

 

Deze wind dooft gezwind de dictators kaars.

 

Het wordt herfst voor de lui van Musserts nsb.

 

Ga maar gauw overstag - 't is bijna bijltjesdag,

 

Kijk goed uit met die wind, want de storm beukt er op los,

 

Het is herfst in het dictator bos.

 

 

 

iii

 

De herfststorm gaat voorbij. Paleizen komen vrij,

 

Nieuwe bewoners trekken erin. Het wordt weer mei. Onze vorstin

 

Brengt vreugde in haar land. Blij jubelt een fanfare

 

Om een Moeder, die thuis komt gevaren.

 

 

 

Refrein

 

Kijk de wind wappert speels in de Noordeinde-vlag,

 

Het Paleis op de Dam toont zijn vriend'lijkste lach,

 

't Huis ten Bosch lacht tevree met de Ruige Hoek mee,

 

En de mei geeft op 't Loo 'n voorgeschreven cadeau.

 

't Uddelermeer in de zon kabbelt zo vrolijk blij,

 

Plant en dier heeft plezier en dartelt door de hei.

 

‘De Vorstin is weer thuis’ roept het Kroondomein-hert;

 

Holland juicht omdat het lente werd.

Retpoe 21/8/1943

[p. 176]

Maandag 23 augustus, 10.30

Gisteravond voorstelling voor ‘liggende’ zieken. Zong: ‘de kali-man is in zijn hart een kind’, ‘Ome Hein’ en ‘In 't bos’. Iedere dag gaan er nu mensen weg. Dan 20 - 10 - 40. Vanmorgen helemaal niemand. Volgens overste Larssen zouden wij hier nog op 31 augustus zijn. Schreef weer 2 memo ‘liederen’. De keuken heeft weer zout. Het eten is goed. Had het een paar dagen in mijn buik, maar geloof dat het nu ineens weer over is. Berichten over kamp 80 (hospitaal 5e branch), hopeloos. Alleen rijst met niks. 't Kamp overstroomd met geruchten. Veel onzin. 't Wachten op de vrijheid valt niet mee. Hoelang nog? Af en toe vliegtuigengezoem. Alles aan de ren. Ik meestal niet. Zo flink! (Hm.) Gistermiddag met Prins, Campioni en Marijn over Pap gepraat. Raad v. State - Ministerie enz., aardig. Het weer begint op te knappen. Heden zon. Veel onzincommentaar over de Rangoonkrant. Enige nieuwsbron.

Vrijdag 27 augustus, 2.30

Al 3 dagen koorts. Gisteravond 38.7. Overal pijn, vooral in de lendenen en buik. Dr. Bloemsma dacht vanmorgen aan malaria, maar heb geen koude rillingen. Moet heden terugverhuizen naar barak 6 (kap. v.d. Plaat). Kom nu weer naast Hans te liggen. ‘Aardig maar niet bijzonder.’ Speelde woensdagavond in de dysenteriebarak; zelfde programma als zondag j.l. Geweldig succes! Geweldig zoveel goed te kunnen doen. Wil in Holland ook weer vaker in de ziekenhuizen gaan optreden. Kon niet staan van de pijn in mijn buik. Verkocht klosjes zwart garen voor 2 roepi's. Geruchten over vertrek naar Singapore, kamp 140 (jasmei) enz. Zal wel zien. Lees Het licht op de drempel, een boek over verzorging van krankzinnigen door Fré Dommis. Einde regentijd schijnbaar in zicht. Heden zon. Bezittingen: 2 groene shirts + 2 dito broeken, 1 riem, 1 paar kousen, 1 paar witte sokjes (Ol), 1 paar schoenen (militair), klompjes, bamboe-hoed, regenjas, zwembroek, witte pullover, klamboe, 1 hemdje + 1 onderbroek, portefeuille met foto's van Ol en geld. Dagboeken, 1 blik bruine bonen, 1 blikje worst, 1 blikje paté (alles nog van Ol), 1 deken, gele en witte (!?) handdoek, maagpoeder, vitamine c-tabletten (20), zonnebril, kam, mes, gilette, 2 tandenborstels, halve tube tandpasta, trommeltje van Olle.

Zaterdag 28 augustus, 4.45

In barak 6. Wel gefeliciteerd Ol. Weet je de datum nog? Weer een feest dat we niet samen zullen vieren. Over een jaar? Ik denk op je verjaardag thuis te zijn en anders vrij. Maar toch wel niet eerder. Ben weer wat opgeknapt. Geen bijzonderheden. Vertelde Hans heden niet zo gesteld te zijn op een hernieuwing van het driemanschap (Joop, Hans en ik). Vindt het niet zo bijzonder. Bekeek zo net Ols foto (Zwitserland) erg lang.

Heel lief gezichtje. Het boek (Licht op de drempel) niet opbeurend maar wel interessant. Sliep slecht vannacht.

[p. 177]

Zaterdag 4 september, 11 uur

Heden na 4 dagen afwezigheid het schrift weer teruggekregen. Hoera. Werd afgepakt na voorstelling van 31 augustus, omdat we het Wilhelmus zongen. Moest mee naar Jappenkantoor. Daar iedereen erg boos.

Moesten inpakken en naar Thambysayat met de boeken. Enfin, reuze keet. Later kap. Mosman alles geregeld en Jap niet meer zo erg boos.

Hevige consternatie gisteren. Grote verhuizing op til en niemand weet precies waarom en waarheen. Elke dag 100 man vertrekken. Lopen. Dat wordt niks. Reuze rotzooi op komst. Zie er als een berg tegen op, maar in godsnaam. Ben zo bang om tegen het eind het nog af te leggen. De laatste maanden zijn n.l. m.i. in zicht. Nog hoogstens 6 maanden. Ben kinderlijk blij met een boek. Progr. 31 aug.: 1. Overste Larssen Koor; 2. Ben. met nationale potpourri; 3. Kan met Herfst; 4. Hans (variaties); 5. Leeuwentemmer gevraagd; 6. Ben. (Schevenings zee pot); 7. Koor; 8. Kan (Nieuwe Maatschappij en potpourri, Neutralala, Onder de bomen van 't kamp, Alles gaat goed. Hier leer je leven, Dagverblijf Fien, Krukje, Ik wil hier niet weg, In het bos, Wij competeren, Holland).

Wilhelmus!!! (en opgebracht).

Dinsdag 7 september

Gisteren om 10 uur gehoord Hans en ik woensdag vertrekken naar 108 of verder. Weinig animo, maar enfin - elke dag 100 vertrekkenden en wij bij de 3e 100. Hoorde later, dit de laatste 80. Enigszins de pé in. Oude liedje: veel enthousiasme voor voorstellingen en er verder geen hand voor uitsteken. Vannacht plotseling 15 man (zieken) uit 108 aangekomen onder wie Kuneman! Algemene verwarring en verontwaardiging. Slecht nieuws over 108 - slecht eten, zwaar werk, geen cabaretmogelijkheden. Zag er als een berg tegenop. Om ± half 11 bericht: Hans en ik niet weg! Van de 80 gaan er nog maar 18. Dank voorlopig lieve Heer! Reuze zwijn. Als Jap nu maar weer niet anders beslist. Prachtige geruchten! In Europa alles fini?????? Toch nog met Kerstmis bij Ol???? Nu weer veel regen. Gerucht als zou dit kamp opgeheven worden weer niet zo waarschijnlijk. Dr. v. Hasselt gisteren nog van oordeel dat ‘wij’ zo veel mogelijk zieken moesten afvoeren. Ja ja, we zijn wel goed ingelicht! De achterblijvers zouden hier verhongeren! Gek - 2e keer dat ik klaarsta voor werkkamp en net niet ga. Nu de 3e keer? Enfin - elke dag is er één gewonnen, denk ik maar. Lig hier weer in gezellige kongsi: Hans - Spaans - luit. Touché - ziekenverpleger v. Galen enz. Joop geelzucht.

Vervelender in de contramine dan ooit. Legde noodrantsoen aan (suiker, dudukkoekjes en citroenen). Slaap slecht. Als alles waar is - gauw naar huis. Jappen zeggen 't ook. Las 110 blad. in Engels boek Revue van Beverley Nichols. Begreep het heel aardig. Viel me reuze mee. Lees nu De goede kameraden van J.B. Priestley. Heel aardig en geschikt om Ol in Kudelstaart voor te lezen. Ze moest eens weten, hoeveel we hier over haar praten en hoe ik helemaal in Kudelstaart met haar woon.

[p. 178]

Zondag 12 september, 7.30

Dagen vol geruchten met berichten uit de z.g. Rangoonkrant. Heden 2 kranten binnen. Er staat niet veel in. Stemming zeer optimistisch. Eind dit jaar alles afgelopen. Jappen spreken zelfs over 2 weken. Geen hoofd op hol laten brengen en rustig afwachten. Maar stel voor... dat ik eens de Kerstmis met Ol zou mogen vieren! Heb het gevoel dat de boom weg zou drijven in mijn tranen. Zit overigens met Hans samen op de wipstoel en klaar om afgevoerd te worden naar 108. Gisteren gingen er weer 20. Wij staan nu op de nominatie voor de volgende 20. Dacht vandaag te gaan en daarna morgen, maar goddank gaat het schijnbaar nog even niet door. Weer een dag gewonnen. Las de Goede Kameraden uit (573 bldz.). Aardig. Zoek nieuw boek. Lulde de hele dag en voerde niets uit. Weinig animo in schrijven. Ga toch weg. Zwem elke middag prettig in de beek. Droom van Ol en onze polder. Meneer v. Zanten noemde de naam van onze Aalsmeerse architect: Berghoef! Was hem helemaal vergeten.

Kregen 3 dagen geleden allemaal 50 sigaretten van onze Jap en boter! en suiker en melk. Elke dag regen en zon. Geen vliegtuigen.

Donderdag 16 september, 10 uur

Gekke onrustige dagen. Niemand weet of we weggaan of niet. Staan op lijst, maar??? Quitner (de kleine beul van de staf) loopt slechts af en toe met lijsten. Dan gaan we weer weg en dan blijven we weer. Jappen laten zich er steeds onsamenhangend over uit. Gisteren zij feest (einde spoorwegwerk in Burma). Hans en J.B. en Frankie bij hen gespeeld. Om half 5 begonnen, om half 7 allen dronken. Hans naar huis. Om 8 uur ‘feestgangers’ in tranen! Vertelden aan wie 't maar horen wilde, dat ze er niets meer in zagen! Misschien geruchten toch wel weer waar. Jappen lopen nogal zielig overal te vertellen over ‘no good’ enz. Wij zouden naar 108 of verder naar Singapore gaan. Verwacht zelfs nu weer een vrij spoedig einde, maar wie weet??? Lees nu weer Revue in het Engels!!! van Beverley Nichols. Ben al op bldz. 162 (de helft). Gaat met woordenboek best. Schrijf geen nieuw repertoire omdat we toch weggaan. Lees nu ook De Geschiedenis der Godsopenbaring. Door dr. F.L. Bakker en dr. Bavinck, deel ii het nieuwe testament. Lees het niet uit vroomheid maar als algemene ontwikkeling. Ben op bldz. 60. Interesseert me meer dan ik dacht. Droomde vannacht weer van Ol. Naarmate de tijd der bevrijding nadert wordt ongeduld + heimwee groter!! Slaap goed. Veel jeuk.

Gezondheid best. Veel regen ook 's nachts. Liggen wel weer in gezellige hoek (Fouché, v. Galen, Brugman, Bink, Spaans, Hans).

Zondag 19 september, 8 uur

Net algemeen appel gehad (na 2 × uitstel wegens regen) en nummer van z.g. gezonde mensen opgeschreven. Ik zelf zwaar de lul! Hans werd niet opgeschreven. Maar ik toerde er volop in. Dit is dus het einde van

[p. 179]

Retpoe-periode. Heel vervelend, maar je weet immers nooit waar het goed voor is. Erg veel regen elke dag en nacht. Las Revue (in het Engels, God, hoe knap!) tot op bldz. 220. Wat een prestatie. At me dezer dagen ‘dicht’ met het oog op de dingen die komen gaan. Hoop met Kerstmis naar huis.

Woensdag 22 september, 12 uur

Op de lijst gezet met 29 anderen en er met 19 anderen weer afgeschrapt. Bleven er nog maar 10 over. Dus toch weer gezwijnd (?). Gistermorgen een wilde galop gemaakt voor 5 vliegtuigen! die ten slotte niets deden dan rustig overvliegen. Maandagochtend met kap. v.d. Schaaf en Hans in het bos groente gaan zoeken. Schrok van mijn gezondheidstoestand; duizelig, misselijk en doodmoe naar huis. Dat is nog niks! Las gisteren in 1 dag uit: Het vierde geslacht van Leonard Huizinga. Da's niks (d.w.z. tot de helft gaat het wel; dan niks meer). Met Kerstmis naar huis??? Als dat eens waar was!

Zondag 26 september

Hedenmorgen gezellig met mist wakker. Daarna mooie zonnedag.

Eindelijk een eind aan de regen? Gisteren Jap. kol. dokter inspectie. Had al 3 dagen gedreigd. Geen keuring. Heden (in vertr. van G.) gehoord 100 man moeten weer weg. Lopen! Hele hospitaal wordt opgeheven.

Eerst (geruchten) naar Bangkok, dan Singapore en dan naar... Java!

Haha. Geloof er niets van. Volgens horoscoop v.d. Vels wij vrij december-januari a.s. Zal me een feest zijn! Met Ols verjaardag thuis, dat is m'n nieuwe slagzin. 5de branche mensen (6 stuks) gisteren weggehaald waarbij man met één been; wegens vertrek 5de branche naar ‘Java’??? Dat zeggen de Japs. Gelachen gistermiddag tijdens inspectie. Alles onder de deken. Daarna er voorzichtig overheen gegluurd, net schooljongens! Moest laatste dagen steeds overal gaan ‘vertellen’ (toneel-revue-cabaret-toneelschool). Bij Brand en Stokvis en bij onze groep. Las veel in Revue. Ben op bldz. 320. Ga nu de bush in. Gisteren Thambyasayat weer gebombardeerd. Schreef geen liedjes meer. Ga toch weg!

Woensdag 29 september, 7 uur

Al 3 dagen achtereen (vrijwillig) mee met bamboecorvee. Reuze gezellig met mooi weer 's morgens het bos in (½ uur). Dan wat kappen. Overal mooie plekjes aan de beek (Velp?) Vanmiddag met Uitzetter en Hans op mooi weitje gezeten bij opkomend rijstveldje. Schitterend weer. Felblauwe lucht. Geruchten van over ± 10 dagen alles weg naar Bangkok (80 km daar vandaan). 5de branche terug naar Java!?!?!? In krant van

[p. 180]

19de mooi verhaal over Mussolini. In Italië hevige gevechten. Niets over Rusland. Hedenochtend schaakles van Brand bij hr. de Jong. Brand erg aardig. Vertel veel over toneel en Olle - altijd met veel succes. Werk niet wegens gevoel van a.s. vertrek! Weitje leek op Kudelstaart. Dag lieve Ol.

Donderdag 7 oktober, 9.30 (bij waterval van kamp 108)

Op 1 oktober in Retpoe uitgegaan om stenen te halen, teruggeroepen 100 meter van het kamp. Er moesten 25 man weg, waarbij eerst ook Hans en ik (speedo speedo). Barang gebracht van hut 6 naar 8. Regenjas gestolen! Reuze strop. Toen toch weer niet weg. 's Middags hout gehakt voor Jap. Koffie cadeau gekregen. Volgende dag met 33 man weg. Om 10 uur boven op de kolentrein. Om 12 uur in km 45. Lunch mee. Daar op station gegeten, rijst met katjang idjoe. Had zelf nog suiker en 2 eieren + jeroek gekocht. Op station gewacht op volgende trein tot 6 uur.

Toen naar 't kamp om te eten (Jap. keuken! heel behoorlijk en netjes).

Om 8 uur weer naar station. Om 9 uur in 't donker boven op wagen met rails gezet met Kuneman. Om 12 uur vertrek, locomotieven kunnen geen stoom houden. Griezelige beweging. Rails deinen op en neer. Erg koud. Vonken branden gaten in laatste kleren. ‘De achterconducteur ziet voorlopig geen moeilijkheden’... Water innemen, stoom krijgen, wachten op passerende treinen maken aankomst km 83 om 6 uur. Geen plaats meer in barak dus in open vrachtwagens nog 1½ uur geslapen. Om 8 uur pap. Halfnegen aantreden. De meest-zieken, 16 mensen, vertrekken al. Hans gaat weg per truck. Kuneman en ik blijven met 15 anderen (Jan Dubois), moeten bamboe halen voor Jap. keuken. Goed ‘potje’ met ‘gunsten’. Veel vlees. 's Morgens en 's middags. Andere zieken moeten stenen uit rivier halen. Niet zo best. Gebaad om 5 uur (net als trouwens in 45 in grote rivier). Vroeg naar bed. 4 Oktober 's morgens vertrokken om 9 uur met truck. Bar slechte weg. Tweemaal olifant gezien. Om 12 uur in 108 - veel oude vrienden. Slaap weer bij Henk v. Drecht (boven). Lucas Kramer groepscommandant. Zeer slecht eten. Rijst met oebi, geen vlees. Bij overste Platte geweest voor cabaret. Waarschijnlijk baantje. Eerst ‘uitrukken’ 5 en 6 oktober mee naarde ‘dijk’. Stenen per tandoe op bepaalde plaats gebracht (‘3 kubiek’). Om 8.30 uitgerukt, om 9.30 op km 113 aangekomen (Thailand) na de 3 pagoden pas gepasseerd te hebben (grens). Doorgewerkt tot 2 uur. Toen ‘eten’ gekregen in 't bos. Rust tot 3 uur. Doorgewerkt tot 6. Dachten de taak af te hebben. Maar Jap zei: Weer door tot 6.45. Toen met groot pak van Jap naar huis gesjouwd. Alles in grote haast. Gelachen en alles van lustige kant bekeken, maar weer veel last van m'n hart en nog véél meer. Gauw gaan baden onder miezerig straaltje. Gauw ‘eten’ halen en eten in 't pikkedonker. Lig op 't bed van Bos die eergisteren stierf. Aardige vent. Maakte in Tjimahi 'n bed voor me. Sliep goed. 6 oktober van 7.15

[p. 181]

reveille in donker pap halen, in 't donker eten. Om halfnegen uitrukken (v. Drecht gummisho). Veel gelachen. Zeer zwaar werk. Zelfde spel.

Materiaal halen (schoppo's enz.). 5 km lopen naar 't werk. Stenen sjouwen en tussen de rails gooien! Om halfzeven al klaar. Om half 8 thuis. Geen rijst genoeg en dus pas om halftien eten gehad. Alles pikdonker. Lazerde met pannetje en al languit in een slokan! Moest ondanks alles toch lachen. Was te moe om op m'n benen te staan, maar liet niks merken. Sfeer van ‘nou, maak dat nou ook us mee’. Luit.

Kanters sprak over toko-baantje. Heel best. Hedenmorgen Hans buikloop en ik malaria aanval. Konden niet uitrukken en gingen boswaarts. Daar zit ik nu bij waterval, denk en schrijf en schrijf en denk... wanneer? wanneer? wanneer? Komt er nog ooit een andere tijd. Voel me al echt een ‘slaafje’! Mooie tijd. En een eten! Retpoe 10 × zo goed. Donkere barakken. Armoede, vervuiling. Geen tijd om iets te wassen. Ook geen water haast. En nu... aan 't werk voor een aardige vrolijke avond! Wah.

Zaterdag 9 oktober (in 't bos met Henk en Hans) half 5

Gistermorgen bericht werkers zouden vroeg thuiskomen. Programma voor die avond. Met luit. Kanters (zeer voortvarend) op boom in bos gerepeteerd. 's Middags kapper, baden, besprekingen enz. Om 5 uur werkers thuis. Half 6 aantreden voor werkers voor barang inspectie.

Dreigende regen. Vervroegd appel. Om half 8 voorstelling voor ruim 1000 man in open lucht. Mooi succes. Progr.: Cabaret Corvee - Nieuwe Maatschappij, Voetbal Josefientje, Solo Hans variaties, Black Outs, Het klopt, Vaders antwoord: te goed voor deze wereld - Potpourri (met eten halen) en einde Klap nu tot afscheid. Overste Platte ingeleid en tot slot bedankt. Heden bonen + katjang idjoe aangekomen, 3 kisten met bedorven vlees en 2 met verpeste garnalen! Na afloop voorstelling pannetje suiker voor spelers en staf van Jap. sergeant-majoor. Erg aardig! Hans bij hem met tuchthuisorgel in 't paviljoen. Tot elf uur met hem gespeeld. Koekjes, sigaretten + whisky. Krant 26 sept. binnen. Niks bijzonders.

Zondagmiddag 10 oktober, 4 uur?

Bij de waterval. Ben net wakker. Hedenochtend bloedonderzoek door Jap. dokter. Eten veel paddestoelen, zoete oebi - Bah. Op zoek in de jungle naar water om te baden (mag niet in waterval-keuken). Plakte Ol vanmorgen in 't boek. Gezellig idee. Hr. Bitter ontdekte beekje met pannetje diep water. Vanmorgen met luit. Kanters op boom zitten praten. Iedereen hoopt hier weg te gaan. Slecht eten, weinig water, donkere barakken, kaal kamp. Hans accordeon terug van Jap. serg.-majoor.

[p. 182]

Maandag 11 oktober, 9.30

Op de boom met Hans. Slechte droom vannacht. Ol geen haar meer en al haar tanden uitgevallen. Huilend wakker. Pa Vonk ook nog gesproken. Lig nu op tandoe bed - heel erg hoog - Geen last van jeuk. Af en toe regen. Aten gisteren pan vol paddestoelen. Hedenavond cholera en tyfusinjectie. Nagatomo in Singapore. Binnenkort wel weer verhuizen.

Donderdag 14 oktober, ± 11.30

Op de boom bij de waterval. Druk repeterende en schrijvende voor a.s. zaterdag weer cabaret. Schreef 't lied v.d. dijk. 'n Beetje 'n ruw lied. Gerucht over post uit Java op 70 km. Als daar eens iets van Ol bij was. Veel oneetbare oebi. 10 Kisten (bedorven) garnalen, 1 mand vis.

Gisteravond volle maan en met Hans en luit. Kanters staan praten.

Dagen gaan gauw voorbij. Vanmorgen bij de pap alweer in Kudelstaart geweest met Henk v. Drecht. Rayer nog steeds op 55 als directeur koffietent! Van Cor Punt ook geen bericht. Drink koffie (als 't er is) met Lucas Kramer, Steinbach en Hans. Verder hele dag in 't bos. Gezondheid weer erg matig. Veel last van duizelingen. Ben bang voor m'n hart.

i
De pap is wit, de nacht is zwart als de reveille blaast.
Een werker breekt alvast z'n nek in toomloze vaart!
Een lepel dondert onder 't bed, een pan valt van 2 hoog!
In 't aardeduister klinkt met kracht een anti-pap-betoog.
Da's de proloog van 't eerlijk lied van d'arbeid - - - -
't Lied van de dijk van 't ritmisch steengeklop.
Wie zwoegt en zweet bij 't heerlijk lied van d'arbeid,
Die krijgt tot slot een keisteen naar z'n kop.

ii
Het doek gaat op, de eerste acte speelt hier op het plein.
Na zevenmaal serieus getel, weet niemand met hoeveel we zijn.
't Bereeknen van de borongan vult 't volgende bedrijf:
De nieuwe orde rekenkunst van twee maal twee is vijf.
Da's het begin van 't eerlijk lied van d'arbeid,
't Lied van de dijk ten bate van de ‘As’.
Wie zwoegt en zweet bij 't heerlijk lied van d'arbeid,
Die zwemt tot slot in een karbouwenplas.

[p. 183]

21
Post voor Kan in het kamp. Een brief van zijn schoonouders, die via het Rode Kruis op de plaats van bestemming kwam.

[p. 184]

 

iii

 

Het werk begint, de tandoes staan gereed tot 't bittre end.

 

De ene sjouwt, de ander klopt, de derde zit op z'n krent.

 

De ene ‘kumi’ noemt welwillend d'andere parij:

 

Een arbeidsschuwe kinderschaar met chronische ‘jasima’.

 

Dat is de toon van 't eerlijk lied van d'arbeid.

 

't Lied van de dijk - in felbewogen kleur!

 

Wat klinkt het schoon, dat heerlijk lied van d'arbeid.

 

Alleen wat vals en 'n beetje mineur.

 

 

 

iv

 

De derde acte brengt de lunch of ‘'t potje’ zo gezegd,

 

Van oebi rijst en bladergroen, maar 't smaakt beslist niet slecht.

 

Vergeet niet, dat het bovendien van ver wordt opgevoerd.

 

Nee geloof me, heus, het smaakt niet slecht, maar doodgewoon beroerd.

 

Dat is het loon voor 't eerlijk lied van d'arbeid,

 

't Lied van de dijk, van steenslag goochelaars.

 

Het klinkt zó schoon, dat heerlijk lied van d'arbeid

 

Voor Gandhi en zijn hongerkunstenaars.

 

 

 

v

 

De zon stijgt naar het hoogtepunt, dof klinkt het werkgegons,

 

De ‘kumi’ heeft een rooie kop en de ‘hancho’ champignons!

 

De ‘3 kubiek’ ligt kwart voor zes al klaar vol steen en grind.

 

Door 'n fout in de berekening ga j'om negen uur naar huis.

 

Dat is het slot van 't eerlijk lied van d'arbeid,

 

't Lied van de dijk; in 't donker je diner.

 

'k Moet op de pot van 't eerlijk lied van d'arbeid

 

Voor jou die dijk! - Geef mij maar L.B.D.⁵²

Burma, Kamp 108 14/10/'43

52 l.b.d.: Lucht Beschermings Dienst, de voorloper van de b.b. (Bescherming Bevolking).

Zondagmorgen 17 oktober

Op de boom bij de waterval. Gisteravond met succes 2de voorstelling gegeven. Alleen enige onrust bij publiek doordat Jap. wacht inzage vroeg van dit liederenboek. Niemand wist wat er aan de hand was... Kreeg gelukkig na 10 minuten alles weer terug. Heel aardig. Zongen potpourri van Vrolijk Voorwaarts: 1. Als je voor je 2 kubiek geboren bent; 2. In de barak; 3. Oebi, oebi; 4. We hebben een koe op veekraal; 5. Wie heeft de vis toch in de sajoeran gedaan; 6. Laat mij maar graven (wandelliedje). Daarna het lied over de dijk, Wij competeren, Solo's Hans, 80 jarige Spaanse oorlog. Avond ingeleid door de overste Platte. Erg aardig. Over eigen prestatie niet voldaan. Veel fouten en last van duizeligheid en moeilijk concentreren. Na afloop met luit. Kanters op bank buiten

[p. 185]

gezeten en koffie gekregen. Hij reuze aardig. Had ook het hele toneel voor ons verzorgd. Keurig gemaakt. Officieren van Wagale boos, omdat ik grapje over hen had gemaakt. Ook enige Jap. soldaten schenen te denken, dat het over hen ging. Wisten natuurlijk niet dat ik het altijd speciaal op onze eigen mensen gemunt had! Hedenmorgen om halfzeven ineens signaal alles aantreden. Dacht vast dat we moesten inpakken voor vertrek. Liepen een heel eind de weg op naar 3 Pagoden pas en toen weer terug. Alles zonder barang. Bleek oefening te zijn! In 't vervolg moeten we barang meenemen! Enfin, wacht maar af.

[Vanaf hier wordt het dagboek miniscuul klein geschreven.]

Woensdag 20 oktober, 10.30

Alleen op de boom. Erg down stemming weer eens voor een dag of 2.

Zie er [niets] maar dan ook niets meer in. Hoorde raming van 15 tot 18 maanden! Dan ben ik precies dood. Voel me erg matig. Zwerende voet, sterretjes bij het opstaan en aldoor moe en duizelig. Eten zeer slecht.

Rijst - geen vlees - anderhalve boon en niks. Waar dat heen moet! Van 1500 man - 900 no duty's. Gistermiddag in hospitaal opgetreden.

Hoorde dat Nico in de staf van 55 is opgenomen als onmisbaar element. Fijn voor hem en jammer voor mij. Moet er niet aan denken nu wéér alle feestdagen volgend jaar in gevangenschap te vieren. Mijn verjaardag - Prem, Ol, Pap, trouwdag! God!, wat een vooruitzicht. Enfin, als het eten zo blijft gaan we binnenkort wel dood.

Werd 3 dagen geleden gevaccineerd tegen pokken. Neem laatste vitamine c-tabletten in. Zwembroek vol gaten, shirt zonder knopen, broekje versleten, geen pyjama meer, geen sprei meer. Mooie boel. Bezig aan mijn laatste kousen. Nog geen economische officieren in het kamp terug. De waterval ruist net zoals die in het Beekhuizerbos. Zou ik die in een volgend leven nog eens terugzien? Geloof vandaag in reïncarnatie en verheug me er op geboren te worden in een wereld zonder oorlog. Als Hollander in Velp of Kudelstaart. Met ouders, die buiten wonen. 'k Wil mijn volgend leven meer van de natuur genieten en [er] ook wat van af weten. In kamp 100 (5e branch) hadden ze van 1 sept. j.l. tot 10 oktober 103 doden.

Zondagmorgen 24 oktober, 10 uur

Bij de waterval op de boom. Drukke dagen achter de rug. Ging vrijdag weer eens naar het werk. Laadde auto's met grint op. Erg zwaar. Kwam weer met voetwonden en hartkloppingen thuis. Verder werden er steeds kleren verdeeld, waarvoor vaak en lang moest worden aangetreden.

Sommigen kregen iets, ook wel met de stok en anderen moesten wat ze

[p. 186]

hadden weer aan anderen geven. Gisteravond ‘Wie en wat is dat?’ met veel succes door luit. de Boer gedaan. Bedacht meer vragen. Na afloop koffie + cake met luit. Kanters buiten op 't toneel. Reuze gezellig en aardig. Droomde vannacht van thuiskomst in de sneeuw in de Jol. Ol zag heel slecht uit. Hoorde dat onze januari briefkaarten op Java zijn aangekomen. 2 onbestelbaar terug! Cor op 70 maakte het goed. Zaterdag a.s. toneelanekdotes. De zaterdag daarop Cabaret. Hebben het erg druk.

[Op dinsdag 26 oktober schreef Kan de tekst voor het lied ‘Normaal en abnormaal’.]

i
Je las in boeken over heimwee en verlangen. En als het uit was at je een boterham met kaas.
Zo ergens in je kop bleef nog iets hangen van irreëel en vrij goedkoop gedaan.
Je stapte op je fiets terwijl je lachte, maar kankerde de hemel bij elkaar
Wanneer je één minuut op 't stoplicht wachtte. Nou wachten we al anderhalf jaar
En 't zijn d'alledaagse dingen, die het lied van heimwee zingen.

Refrein
Ik zou zo graag weer 's in Den Haag voor 't stoplicht wachten,
Als een doodgewone fietser in 't bedrijf,
Of in de rij van 't postkantoor geduld betrachten,
Zalig wachten op een postzegel van vijf.
'k Heb de queue van 't Volks Zeebad, waarin je 'n uur stond (als het meezat)
In het algemeen te weinig gewaardeerd.
Dat soort wachten wordt een pretje, een soort heel goedkoop verzetje
Voor wie 't wachten op 'n appelplaats heeft geleerd.

ii
Ach, het zijn dikwijls juist die doodgewone dingen, waar j'in vroeger dagen nooit op hebt gelet,
Die 't liedje van verlangen nu gaan zingen: de heimwee naar 't servies in je buffet.
Ik hunker om weer eens te telefoneren, gezellig 't foute nummer aan te slaan,
In m'n achtertuin m'n ligstoel te proberen en waterhalen zo maar uit de kraan,
Om een winkel in te lopen en gewoon een brood te kopen.

[p. 187]

 

Refrein

 

Ik zou zo graag weer 's in Den Haag een hoed gaan kopen

 

Op zo'n uitverkoop, die steeds een slagveld was,

 

Of voor een broek of shirt de Bijenkorf in lopen

 

En de bon verliezen even voor de kas.

 

Heerlijk als ze je weer sturen van het kastje naar de muur en

 

De verkoopster om je stommiteiten lacht.

 

Kleren kopen wordt een pretje, een soort ongekend verzetje

 

Voor wie kleding heeft ontvangen op honderd acht.

 

 

 

iii

 

En ga je alles weer us goed voor ogen halen, dan krijg je dikwijls zo'n gevoel van: ik kom nooit weer,

 

Dit abnormale leven schijnt 't normale. 't Verleden wordt een soort van sprookjessfeer.

 

't Schijnt meer normaal op 'n trein met rails te slapen, dan in Mitropa's slaapwagon verpakt.

 

Van rattelevers een diner te maken, is dichterbij dan: Slager, 'n ons gehakt.

 

Door dit onvermijdelijke vergeet men mak het tijdelijke.

 

 

 

Refrein

 

Maar op een keer, dan zit je weer bij Heck te eten,

 

Tot een rauwe gil het sein geeft voor paniek.

 

Na informatie kom je d'aanleiding te weten:

 

'n Hele grote rat liep dwars door het publiek.

 

Via je berichtgever, staar je naar je kalfslever...

 

Walgend denk je plotseling aan die rat van toen

 

En je kunt niet meer verklaren, hoe je ongeveer twee jaren

 

't Abnormale zó normaal hebt kunnen doen.

Payatouzu (108) 26/10/'43

Donderdag 28 oktober, 1 uur

Boven op mijn ‘bed’. De dagen gaan eentonig voorbij. Laatste 3 dagen regen. Vandaag weer mooi. Gisteren bericht; ik voortaan 10 roepi per maand!! en meteen eerste gage al ontvangen. Waarschijnlijk het werk van luit. Kanters, de Boer en Van Breukel. Erg aardig! Ben weer zuinig met papier. Verwacht einde oorlog ± 28 juni a.s. Allerlei oude bekenden aangekomen. Niemand weet wat er nu gaat gebeuren. Hans de Leeuw maakt muziek op nieuw liedje van me. Heb zelf weer veel beenzweren. Alles oud en versleten. Laatste (c) vitaminetabletten opgegeten. Goed nieuws omtrent vrouwen op Java. Beschermde wijken. 2 × per week naar buiten, 30 ct per dag eetgeld. Koken zelf. Ben benieuwd naar Ol.

Verlang onuitsprekelijk naar haar. Gisteren inspectie van de Jap. kolonel. Hebben kleren gekregen. Eten weer wat beter.

[p. 188]

Zondagmorgen 31 oktober, 11.15

Gisteravond ‘Bont’ programma. Oorspronkelijk idee om toneelanekdotes te geven niet toegestaan. Was volgens Jap helemaal niet leuk.

‘Engageerde’ toen een zekere Mackintosh (brrr) en Bennekom (net aangekomen) deed mee met ‘Ich küsse Ihre Hand Madame’ en Davids-potpourri. Nu moest er ineens weer meegezongen worden. Vertelde door het progr. heen mijn toneelanekdotes. Veel gelach. Onderbreking van 10 minuten, wegens regen. Allerlei mensen van Retpoe aangekomen, dat helemaal is opgeheven. Stokvis, Marijn, Joop enz. Retpoe 1 gaat (volgens gerucht) naar 114, waar de [kolonel] Nagatomo + staf ook zou komen. Fijn, dan zie ik Cor weer geregeld. Alles wacht nu op vertrek naar 114. Ben druk bezig een nieuw repertoire (voor elk kamp bruikbaar) te maken. Heb mijn kleren laten uitkoken en laten repareren (bij elkaar 1 roepi). Zie er nu weer fonkelnieuw uit. Wil niet vervuild of in lompen lopen zoals vele anderen.

Vrijdag 5 november, 10.30

Over de kali in 't bamboebos. Kentering. Veel hoofdpijn. Vroeg naar bed (9 uur). 's Morgens repetitie van nieuwe liedjes, 's middags ‘Wie en wat is dat’, met Kanters en Driessen. Eten weer veel beter. Luit. Osoda vertelt over groot offensief tegen Burma. Weinig nieuwe gezichtspunten. Schreef eergisteren klein gedicht over repetitie.

We zitten in de jungle op een omgevallen stam
En zingen liedjes uit een omgevallen wereld.
Zo van een meisje dat zoveel houdt van een kerel,
Te zamen met een lied dat zegt: ik hou van Amsterdam!

Accordeonmuziek is iets dat nooit in 't oerwoud kwam,
Het klinkt als 't zingen aan de Noordpool van een merel.
't Is net een teken uit een lang vergane wereld:
Van 'n orgel op een gracht of 't straatorkest van Volendam.

En zwijgt zo nu en dan de moe gezongen harmonica,
Dan zitten we opeens weer midden in de cholera,
Het oerbos, de onzekerheid en 't slechte eten.

Ik haal m'n portefeuille leeg en kijk de foto's na.
Waarop ik naast mijn Vrouw in keurig nette kleren sta...
‘We gaan nog niet naar huis’ laat de trekpiano weten.

[p. 189]

Gisteren een grote olifant op onze wasplaats en gewacht tot meneer weg was. Wachten op vertrek naar km 114. De anderen (Marijn, Lensing, Wensel enz.) al lang door. Gerucht dat staf daar komen zou. Cor? Kamp 132 verkend door vijandelijke jagers. Gisteren 2 grote Thailandse locomotieven gezien. Interessant.

Maandag 8 november, 9.50

Alleen met v. Drechts horloge op boomstam in het bos. Dag lieve, lieve Ol. Ik keek alle foto's nog eens even na. Wat hou ik toch veel van je.

Zouden we elkaar nou nooit meer terugzien? Ik zie er niets meer in.

Volgens krant 2de offensief tegen Burma ook vastgelopen. Ik had zo vast gehoopt op einde van dit jaar einde oorlog en 't ziet er zo helemaal niet naar uit. Alle mensen beginnen oud en vervallen te worden. Ik ook.

Voeding beslist onvoldoende. Kijk maar naar de ontzettende zweren van de meeste mensen. Ook mijn linkerbeen zit weer helemaal vol. Doe er maar niets aan. Word erg mager. Droogde 2 Burma bloempjes ter ere van Ol. Ze liggen verderop in het schrift. Geen bericht van Cor of Nico. Men zegt beneden kamp 100 geen p.o.w. meer.

Woensdag 10 november, 12.15

In 't bos met Henk v. Drecht onder getuige van Hans van Heusden gewed om een diner in 1ste klas hotel of 25 gulden. Ik zeg oorlog niet eerder afgelopen dan 1 oktober 1944. Hij zegt eerder. Haha!

Vrijdag 12 november, 10 uur

In 't bos. Grote rep[etitie] met Hans. Morgen (als God wil) Cabaret.

Repeteer iedere dag hard en veel. Hans had het in de buik een paar dagen. Speelde gisteren voor luit. Osoda (take care of yourself). Eten zeer slecht. Morgen is ook 't vlees op. Er wordt vrijwel niets gefourageerd.

Oebi, laboe. Jap alles in overvloed. Zie erg tegen 5, 25 en 31 december op. En dan 1 jan. en 15. Brrr. Vanavond geïnviteerd voor vertellen over Holland van kap. Trebels. Mooi droog weer, 's middags soms buiïg.

Nachten alweer koud. Verrek van de kou onder mijn dunne deken!

Zondag 14 november, 10.30

In 't bos op de boom. Gisteravond grote succesvoorstelling Cabaret.

Goed programma: 1. Witte muizen; 2. Alles wijst erop; 3. Parodie Mens durf te leven; 4. Solo Hans; 5. Tafelbel; 6. Normaal en abnormaal; 7. Witte muizen slot. Tolk Kakebeeke steeds in de buurt van de beschermers. Zij vervelend en alles ‘no good’ vindend. Groot succes.

[p. 190]

Vrijdagavond geluisterd naar verhaal van kap. Trebels over de 5 oorlogsdagen in Nederland. Erg interessant, maar dacht voortdurend: mijn Holland te lief en te mooi voor zulke ontzettende dingen. Ben geen mens voor deze vreselijke tijd. De ‘Vesting Holland’ - - - - Holland is geen vesting. Het is een mooi lief groen polderland. Ik kots op alles wat oorlog is. Hier het eten op de rand van hongersnood. Gisteren (na al 3 zeer slechte dagen) het volgende menu genoten: 's morgens 7.30 aangebrande pap zonder zout of iets anders. Om half een rijst met 2 lepels bladeren van microscopische stukjes vlees en om 6 uur pap met zout en niks. Er waren nog 4 koeien, waarvan 2 geslacht werden, die beiden naar Japmans verhuisden (voor ± 30 man), 2600 man aten toen maar rijst met niks.

Waar moet dat heen? Geruchten over begin volgende week afvoer no duty's. Hans en Henk erg opt[imistisch] en ik pess[imistisch]. Koets en Kanters op hun hand. Na voorstelling nog prettig nagepraat met luit.

Kanters, Baks, Hans en ik. Baks had aapje gegeten!!! Erg lekker, soep van de handjes. Hu! De Leeuw at een schildpad!!!!

i
Waarom wordt de laatste dagen op het werk zoveel geslagen? Waarom
Heerste zo'n gespannen sfeer? Waarom zie je volle treinen met
Kanonnenvoer verschijnen?
Waarom draagt de schildwacht een geweer? Heus, alles wijst er op!
Heus, 't zit er bijna op. Geloof me de zaak gaat voor hen verkeerd,
Daarom ook zijn ze zo geïrriteerd. 't Ligt immers voor de hand;
Lees het maar in hun krant: d'oorlog staat met 'n paar weken stop...
Alles wijst er op.

ii
Waarom wordt de laatste dagen op het werk niet meer geslagen? Waarom
Hoor je nooit meer 'n vliegmachine? Waarom is op al die treinen
Die op 108 verschijnen nooit meer eens kanonnenvoer te zien?
Heus, alles wijst er op. Heus 't zit er bijna op.
Kijk maar, die schildwacht draagt geen geweer, die oefent zich al
Voor een vredige sfeer. 't Ligt immers voor de hand, dat straks
Zijn Vaderland plots'ling zegt: ‘de oorlog staat stop.’ Alles wijst er op.

iii
Waarom lopen wij in lompen? Zonder schoenen op houten klompen?
Waarom wordt er niks gefourageerd? Omdat 't niet meer de moeite
Waard is, daar de vrede al haast verklaard is. 't Ging immers voor
Hun allang verkeerd! Heus, alles wijst er op,

[p. 191]

 

Heus, 't zit er bijna op. Lees toch de krant, die

 

Heeft het bekend, in 'n lijvig artikel: het loopt op z'n end...

 

't Staat er wel niet zo hoor, maar tussen de regels door,

 

Voel je hun uiteindelijke strop... Alles wijst er op.

 

 

 

iv

 

Waarom al die nieuwe kleren? Waarom al dat fourageren, van die

 

Koeien, suiker en van vis? 't Kan immers alleen bedoelen, dat ze

 

Nattigheid gaan voelen en dat het al bijna vrede is - Heus, alles wijst er op.

 

Heus, 't zit er bijna op. Lees maar de krant, die

 

Heeft het bekend door niet te verschijnen.

 

Ze staan in d'r hemd. Alles wijst er op -

 

 

 

v

 

Meesters in het concluderen, in het pertinent beweren van veel

 

Nonsens met gewichtig air. 'k Kan aan jullie praten merken, dat de

 

Tijd begint te werken. Jullie 2e jeugd is niet meer ver.

 

Heus alles wijst er op. Heus, hou d'r snel mee op.

 

Langzaam maar zeker word je seniel: Al die conclusies zijn infantiel.

 

Voel hoe je langzaam an, van een verstandig man degradeert tot kip zonder kop.

 

Alles wijst er op.

Nov. '43 Kamp 108

i
Je leeft maar heel kort, maar een enkele keer en als je straks anders wilt, kun
je niet meer! Mens, durf te leven. Vraag niet elke dag van je korte bestaan:
hoe hebben m'n Pa en m'n Grootpa gedaan? Hoe doet er m'n neef en hoe doet er
m'n vrind? En wie weet hoe of dat m'n buurman vindt en wat heeft het Fatsoen
voorgeschreven? Mens, durf te leven!

ii
Je eet hier maar schaars, het rantsoen is niet groot. En wie zich niet bijvoedt,
die gaat misschien dood. Mens, durf te snierken! Vraag niet elke dag van een
doodgewoon blad of dat nou heus wel vitaminen bevat. Een rat is een rat en een
slak blijft een slak. En als ik die heerlijk in kaarsvet straks bak, nou geloof
me, dat ik dan plezier ken. Mens, durf te snierken.

[p. 192]

 

iii

 

Je leeft hier bedompt, er wordt heel wat ontbeerd. En al wat ze regelen doen ze

 

verkeerd. Mens, durf te griepen! De staf is natuurlijk weer hartstikke blind.

 

De weekdienst niet wijs en de dokter een kind. De keuken is gek met d'r oebi-

 

dieet en jij bent de enige, die hier iets weet. De and'ren zijn fout - in principe!

 

Mens, durf te griepen.

 

 

 

iv

 

Je hebt hier haast niks en een ander heeft meer. En die merkt het niet eens, als

 

je 't ‘leent’ voor een keer. Mens, durf te bietsen! Vraag niet elke dag; van wie

 

is toch die jas, kom neem hem maar mee, want hij komt van pas. Dat burgerbegrip

 

van mijn en dijn, laat dat nou voorgoed maar geschiedenis zijn. Laat heel je

 

beschaving maar fietsen. Mens, durf te bietsen!

 

 

 

v

 

Je leeft maar heel kort, maar één enkele keer. En als hier een vliegtuig komt

 

leef je niet meer. Mens, durf te lopen! Kijk niet eerst een uur in de hel blauwe

 

lucht. Sla als je iets hoort op de vlucht. Het bos is zo groot en je hart is

 

maar klein. Je hoeft ook niet bang, maar voorzichtig te zijn. Voor heldenmoed

 

kan je niks kopen. Mens, durf te lopen!!!!

Vrijdag 19 november, 11 uur

In de zon van kamp 70 (Hombo). Dinsdag terug uit bos. Dr. Brouwer: Jullie gaan naar 70. Tournee langs kampen ter gelegenheid feest 1 jarig bestaan 3de branche. 's Avonds kap. Trebels over krijgsgevangenschap en Duitsland en ontvluchten. Woensdag Hans, Mackintosh, accordeon en ik op reis! Kwamen niet verder dan kamp 105, captain Haily. Nog thuis kunnen ‘lunchen’. Diner op 105. Zeer goed. 's Avonds muziek.

Donderdag door per vrachtauto naar 70. Daar Cor, Nico (pas later) en alle anderen ontmoet (overste Pick, maj. Hazenberg, kap. du Chateau, To(venaar)). Met Cor in kantine. Meegegeten (2 ×). Koffie met suiker! Bij overste geweest en gezellig en vertrouwd met Cor gesproken. 's Avonds na het appel een soort openbare repetitie gegeven. Met Nico en Hans, Mac., 2 Austr., Pat Levy (imitatie van mij), Cor met 2 songs (heel goed). Zong zelf alleen ‘Normaal en abn.’ tot slot. Mooi succes. Tot 12 uur 's nachts met Cor gepraat. Tot 1 uur met Nico. Gezellig. Plannen gehoord: 3000 man blijven in Burma - in april naar Japan; 6000 naar 100 km van Bangkok. Misschien later naar Japan. 1000 man (invaliden) naar Bangkok, blijven daar tot het einde oorlog. Goed voedsel, ligging enz. beloofd. Echt paradijsachtig. Tonelen worden gebouwd. 't Is nu ± 6 uur. Interessante verhalen van Nico over 55 hospitaal, 66 man zonder been.

[p. 193]

30 november (dinsdag)

Weer thuis in 108. Op de boom met Hans. Vrijwel geheel zonder stem en doodvermoeid. Zondagavond om 10 uur thuisgekomen. In roes geleefd al die dagen. Niet getobd. Post meegebracht uit Java, 6 kaarten voor maj. Geissen. Veel ook uit Malang in Jap. karakters. Niets voor mij. Ook geen bericht voor Nico. Wel voor Joop Lensing. Zelfs met foto. Fijn voor hem. Erg jaloers. Niet te veel over denken. Hier volgt verloop tournee:

19 nov. - 's avonds in kamp 70, muziek bij het kampvuur. Opeens speedo speedo weg. Op vrachtauto met economie officieren (maj. v. Marle en luit. de Boer). Om halfeen aankomst kamp 95. Daar 30 lui (kaal geknipt) aan 't slapen. En wij tussen, achter, op en onder hen gelegen. Helemaal geen plaats, maar het ging toch. Lag vrij goed aan het voeteinde van maj. v. Marle. Sliep onder een regenjas en verrekte van de kou. 's Morgens geen pap meer, katjang idjoe met varkensspek. Heel voorzichtig. Ze stikten daar in de varkens! Schrille tegenstellingen. Om tien uur muziek met ‘zang’ voor de Jap. officieren. Om 11 uur weg. Via kamp 108, 114 naar 130 (Austr. kamp). Daar in Jap. barak tussen de Jappen gelogeerd. Alles heel netjes. Kaarsen cadeau. Goed gegeten.

's Avonds voorstelling. Op 21 nov. (zondag) om 10 uur voorstelling (officieel) 300 Hollanders uit Niki komen lopen om het te zien (overste Statini Muller). Kamerling gesproken. Zag er best uit. Toestand daar ook zeer slecht. Geen vlees. Bonen zeer weinig. Vele andere bekenden. Om 12 uur eind. Om 12.15 vertrek per truck naar 114. Daar speedo speedo gegeten. Joop gezien, maj. v. Vos (3 roepi's van hem gekregen. Erg aardig), Stokvis, kap. v.d. Schaaf, enz. Om 2.15 voorstelling. Einde 4 uur. Speedo speedo naar 108. Om 4.30 voorstelling. Einde 6.15.

Speedo speedo gegeten (zeer goed van de feestvarkens). Om 7 uur vertrek naar 105. Om 7.30 voorstelling (Aussi kamp: zelf niet opgetreden).

Koffie gedronken tot 10 uur met een paar Austr. officieren. Om 10 uur 's avonds vertrek naar kamp 100. Aankomst in pikkedonker maar reuze hartelijk. Oppassen voor de pannetjes. Nog soep gegeten. Om 12 uur gaan slapen. Nico en ik weer bij elkaar. Mooie plaats. Last van maagzuur en kou. 22 nov. om 9 uur progr. gebracht op staf. Daarna benen laten verbinden bij dr. Marijn. Om 10 uur voorstelling (Normaal en abn., Holland en Strategisch punt), 5de branch mensen. Was daar nog nooit opgetreden. Speelde tijdens de voorst, nog in hospitaal. Om 12 uur einde. Speedo speedo eten. Vertrek naar 55. Onderweg koffie in 70.

Niemand daar gezien. Aankomst 55 - 4 uur. Gebaad en naar ziekenrapport (overste Larssen, dr. Bloemsma, v. Gerven, v. Santen enz.). Om 7.30 voorstelling. 23 nov. vertrek naar 70. Bij aankomst daar gehoord kol. Nagatomo naar Moulmein en pas 26ste voor hem spelen. Toch voorstelling die avond (ik niet!) Vrij vervelend Jappen wat betreft repeteren. Mocht steeds niet. Nico nog 2 klappen gehad. Cor nogal druk die dagen en weinig gezien. Pat Levy: In Hollands en Engels

[p. 194]

geannonceerd. Veel met Both gesproken. In de zon gezeten. Ook in de kantine (Burmaanse, Thaise en Japanse meisjes). Ontzettend zoete koffie. 's Avonds bij kaarsje. Olle kunnen kopen (5 r. een fles). Op 26 nov. voorstelling voor kol. Nagatomo (zong: Borogan, Nieuwe Maatschappij en Wij competeren). ‘Plannen’ voor een permanente concertparty (????) (!!!!). Geen cadeaus, geen sarongs, geen drank. Niets! Wel zeer goed eten. 27ste klaar voor vertrek, maar niet gegaan. 28 weer klaar. Nico weg om 11 uur naar 55. Samen met Mudford. Wij om 1 uur. Overvolle auto.

Met sigaren, koffie enz. Om 4 uur in 95 en daar 3½ uur voor schut voor de deur gestaan. De lachende Retpoo sergeant niet zó aardig meer!

5 Jap. meisjes in de buurt. Eén mee in de auto. In 't donker gereden. To doodziek in 100 afgezet (het kamp met het grootste aantal doden; van de 1100 man ± 350). Om bij tienen pas terug in 108. Wij (Hans en ik) op de staf geslapen. Ik op de plaats van dr. Bessen (onder dr. Huls). Brachten post mee, een drum koffie en sigaren (particulier). Daarover direct al ruzies. Vond ineens bijna iedereen zo ‘kooiachtig’. Leefde zelf door alle nieuwe indrukken ineens niet meer als p.o.w. Werd ook overal heel apart behandeld. Trouwens tot nu toe op 108 daarover geen klagen. Tob nu alweer over Sinterklaasprogramma. Hoorde weer vele doden: kap.

Timmer (hij gaf ons in Tjimahi de portretten), luit. Treffers (lag 10 dagen in T. naast hem), Boudewijn (ook een slapie van me in T.), luit Lalais (reisden met hem van Sumatra naar Java). De schilder Zaayers.

Woensdag 1 december, 3.45

In 't bos in de zon. Wou even noteren dat gisteravond tijdens een verhaal van mij over Corry Vonk (alcoholvergiftiging bij Reynders met Cor Hermus en met taxi naar huis!) een schitterende vallende ster vlakbij was te zien. Erg indrukwekkend. Wenste vlug: spoedige vrede en gezond terugzien van Ol, maar zei het niet. Hoorde overigens dat Marco Polo al in 1300 en zoveel op zijn ontdekkingsreis naar Moulmein de 3 Pagoden passeerde. Eten geen eten meer te noemen. Rijst met 10 bladeren en niks. Iedereen ziek of onderweg. Heb zelf nog wat visjes + olie. Als dat op is, staat honger voor de deur.

Woensdag 15 december, 1 uur

In bed. Sinds 4 dec. ziek. Zwerende voet, waarin door dr. Kal na enige dagen gesneden. Kan geen stap verzetten zonder stok. Veel pijn. Verder zware malaria aanval met hoge koortsen. 30 kininetabletten. Straalmisselijk en doof. Sinds 4 dec. helemaal geen honger meer. Maar goed ook, er is toch geen eten. Op aandringen van luit. Kanters toch als Sint Nicolaas opgetreden met 38 koorts en pijnlijke voet. Progr. mooi succes. Zong o.a. ‘Strategisch punt’. Verder parodie Sinterklaas en vertelde

[p. 195]

22
De Drie Pagoden Pas op de grens van Burma en Thailand.

23
Oorlogsgeld.

[p. 196]

(alles zittende) veel grapjes. Lig nu in bed te vervuilen. v. Drecht met dysenterie naar 't hospitaal. Ik in zijn bed. Hans malaria, maar weer beter. Lucas steeds malaria. Nog steeds geen definitieve verhuizing bekend. Men spreekt van Japan of Formosa. Dan maak ik mijn testament maar. Gisteren bericht van Both dat er op 70 ± 4 briefkaarten voor mij zouden liggen. Denk de hele dag aan niks anders. Velen ontvingen al bericht. Werd net ongerust. Voor Hans was er ook. Voor Nico ook. Ben reuze benieuwd!

Maandag 20 december, 4 uur

Op 17 dec. 4 kaarten + 1 foto van Ol ontvangen. Alles van ± 1 jan.-1 juni. Had mijn briefkaart nog niet ontvangen. Goede berichten. Woont met Puck in Houtmanstraat 11. Speelt elke zaterdag en zondag. Reuze blij. Slaap 's nachts met de briefkaarten in bed. Hans en ik ieder naar een verschillend werkkamp. Luit. de Boer heden een brief geschreven naar overste Pick om voor ons beiden ziekenkamp 1 aan te vragen. Lig steeds in bed met zwerende voet. Heden door Jan Mulder van top tot teen gewassen. Janus waste mijn witte pullover. Vannacht de hele nacht luchtalarm. Zie erg tegen ‘feest’-dagen op. Zeer slechte berichten uit Holland. Scheveningen ontruimd. Half Den Haag tegen de grond. Maak ernstige zorgen over Pap en Prem. Ol schrijft in briefkaarten steeds de groeten van Prem. Betekent dat dat we de auto nog hebben? Dr. Kal wel tevreden over mijn wond. Loop met stok. Een oud man. Als Olle me zag! Niemand weet wanneer verhuizing moet beginnen. Lig de hele dag op bed. Niemand weet waar Nico heen gaat. Kuneman zei: Bangkok. Gaan we binnenkort allemaal naar Japan? Het kan best, maar dan beleven we het eind van de oorlog waarschijnlijk niet. Maken nu plannen voor 31 dec. Thomasvaer en Pieternel (luit. de Boer en ik).

Kerstochtend zaterdag 25 december, 10 uur

Lieve Ol. Op deze 2de Kerstmis in gevangenschap wens ik je al het goede toe wat er te wensen valt. Als we het volgend jaar niet bij elkaar zijn, is één van ons beiden wel dood, want ik verwacht niet anders dan een beëindiging van deze oorlog in het komende jaar (juli-augustus?) De anderen (Lucas, Hans, Steinbach) zijn naar de kerk. Vanmorgen om 6 uur begon het al... 't gezang was duidelijk te horen. Alles ontzettend luguber en ongezellig! O, wat verlang ik naar een samenzijn met jou onder een echte kerstboom. De berichten uit Holland zijn wel heel slecht. Van Scheveningen staat ± niets meer. Weg lieve Cornelis Jol met je duizenden herinneringen. Onbegrijpelijk hoe alles waar je aan hecht in dit leven zo maar kan verdwijnen. Ik denk aan jouw droom Ol, met je broertje Henk op zoek in Amsterdam naar alles wat verdwenen was.

[p. 197]

Voorspelling??? Je had het ook met je nachtmerrie op de 9de mei 1940 in Soerabaja. Ik dacht zelf deze nacht aan Fouché, die ziek in 't hospitaal lag, dat ik hem zou bezoeken en aanmoedigen om te eten en nu vanmorgen het bericht van zijn dood. Hij was een aardige gezellige man en onze groepscommandant in Retpoe. 14 dagen geleden was hij nog hier. En nou al dood. 't Gaat heel hard. Gisteren heb ik je een briefkaart mogen schrijven. Ik schreef de goede ontvangst van 4 kaarten en 1 foto, meldde mijn goede gezondheid en vertelde dat ik net als jij geregeld optrad. Hopelijk ontvang je de kaart. 5, 6 en 7 januari zijn de grote verhuizingen. Waarschijnlijk blijven Hans en ik hier. Er komen maar 2 werkkampen 105 en 108. Beloften voor beter voedsel zijn binnen...

Rayer gaat naar ziekenkamp 2. Voor Hans en mij is kennelijk geen poot uitgestoken! De mensen die nu iets voor je over hebben zijn luit. de Boer, ‘de blauwe’, Mulder, Janus, Hans en Lucas. Van Drecht weer terug uit 't hospitaal. Vrij matig. En zo leven we maar verder en niemand weet waarheen we gaan en wat we doen. Alleen een groot verlangen naar huis, naar Ol, Prem, Pap, Jan en iedereen in Holland. Is het nog voor ons weggelegd een 2de mooi leven? Eens was het zo mooi. Komt die tijd nog terug? Dag lieve Ol. Ik hoop dat ik dit schrift bewaren kan. Dag! Zoeoenen!

Vrijdag 31 december, 7.45

't Is bijna donker Ol. Ik zit boven op m'n bed. Ik wens je het allerbeste. Het komend jaar zal de beslissing brengen of we elkaar in dit leven nog terugzien. Dat denk ik tenminste zo. Als we niet gaan varen lijkt me de kans niet slecht. En anders dan maar in vredesnaam in een volgend leven. Ik hoop om 12 uur vannacht te slapen, want hier is het een rotzooi. Volgend jaar samen? Te mooi. Ik geloof er haast niet meer in. Heb jij vertrouwen. In elk geval: het allerbeste. Hou je flink. Dag lieve, lieve Ol. Ik zoen je in gedachten.

Zondag 2 januari, 12.30

Oudejaarsavond ‘gevierd’ bij Lucas, Steinbach, Hans en luit. Kanters. Hij bracht, ondanks verbod, grote cake mee. Koffie - kaars. Geknobbeld om laatste stukje cake. Om 10 uur naar bed en op de rand mezelf toegesproken. Goddank om 12 uur in vaste slaap. Erg aan Ol gedacht. Ben overtuigd: dit jaar brengt beslissing over leven en dood - weerzien of niet.

Nieuwjaarsochtend eindeloos handen gedrukt. Om 12 uur met majoor Geissen, me niet prettig gevoeld en naar bed. Malaria? Om 5 uur voorstelling met koorts. Zong Kerstavondbrief. Vertelde jubileum, spoorwegmannetje en verder een serie geïmproviseerde nieuwjaars-

[p. 198]

nonsens. Groot succes. Speelde Thomasvaer en Pieternel. Overste van Lent belazerd. Ontzaggelijk veel gelach. Direct daarna de wens ook nog in 't hospitaal afgedraaid. Toen naar bed met koorts. Op avondappel mededeling bombardement van Bangkok en Kantchinabri (?). Maatregelen tegen luchtgevaar. De Boer nog voor me naar hr. Koets en overste Mantel geweest voor no duty enz. Goede toezeggingen. Voel me trouwens erg slap. v. Drecht erg in de put en weinig gezellig. Vertrek z.g. zieken 5, 6 en 7 a.s. Iedereen spreekt vandaag over de voorstelling. Veel opgang. Maar wat nu weer? Las De erfgenaam van A.M. de Jong. Zeer matig boekje, maar speelde zo gezellig aan de Rivièra waar ik met Ol overal was. God wat een tijd was dat. Menton - Monte Carlo enz. Johan voorspelde me op oudejaarsavond: augustus a.s. terug op Java. Hij wilde voorlopig niet zeggen waar hij het op baseerde. Toch deed het me goed. Als het eens waar was... Dit jaar leek een erg kort jaar. De tijd is omgevlogen. Zou Ol om 12 uur op zijn geweest? Gek he, dat je toch geen contact met elkaar hebt.

Donderdag 6 januari

Midden in de verhuizingen. Reuze rotzooi. Iedereen is weg, gaat weg. Majoor Geissen, Steinbach, Kuneman, Jan Mulder, Janus, dr. Kal, kap. v.d. Waarden (alle kapiteins trouwens) enz. Veel kerngezonden weg.

Veel zieken die blijven. Enfin. Nieuwe indelingen. Heb er weinig zin in. Kanters en maj. Bosman morgen weg. Krijgen nieuwe staf. Overste Mantel, luit. Koets, dr. Kloosterhuys in plaats dr. Kal. Moet straks naar ziekenrapport. Voet nog pijnlijk. Malaria weer voorbij. 2 januari cholera-injectie gehad. Ben er nog ziek van geweest. Hoofdstaf (brigadier, overste Pick en Cor Punt) toegevoegd aan Nagatomo in Siam. Gerucht dat Rayer nu op 105 zou zitten. Iedereen lult blijkbaar maar wat. Hans waarnemend groepscommandant geworden. Hoog! Zie no duty-schap somber in. Gisteravond al een tekort aan werkers. Puttelaar (50 jaar) e.d. heden naar buiten gestuurd. Mooi voorland! Dat komt ervan als alles zo handig wordt geregeld door ons en door de Jap. De schuld aan 2 kanten. Veel met Lucas samen. Spreken veel en gezellig over Ol, zijn verloofde, reizen en eten. Morgen laatste mensen weg. De Blauwe ook. Vroeg nog of-ie in het boek voorkwam. 't Water en vuurvrouwtje. We zullen hem missen. Hoe moet het nu weer verder...? Ben bang dat alles eindigt met lang zwemmen in de Zuid-Chinese zee en dan??? Van Lents eten niet te eten. Thomasvaer zeker nog niet scherp genoeg geweest. Iedereen heeft het er over.

Maandag 10 januari, 12.45

De ‘zieken’ zijn naar Thailand. Het is hier leeg. Grote verhuizing inwendig. Lig sinds gisteren prettig (voorlopig) met ons drieën tussen

[p. 199]

2 palen (Berends, Boyer en ik). Zij bouwden gisteren keurige tandoes. Ook voor mij. Links van mij ligt nu een neger. 't Geheel om me heen nogal donker, maar kan tot nu toe goed opschieten. Luit. Fick groepscom. Al 6 dagen barakziek. Voet schiet weinig op. Vanmorgen koffie bij Lucas. Hij woont nu met Schneider samen. Gisteren bonen van v. Lent! Platte blijkt om het geheel te lachen. Overste Mantel nu kampcom. Bericht van De Boer uit 70: ‘Er wordt aan gewerkt.’ Ben zeer benieuwd. Geloof er niet erg in. Er wordt altijd zo weinig op dit gebied gedaan. Merkte nog niets van onze nieuwe staf... Luit. Koets, kap. Mosman enz. Nico Rayer zit op 105. Eigen stemming: vrij goed, maar schrikachtig. Dacht laatste dagen gelukkig weinig na over alles. Een beetje afgestompt of versuft? Gek leeg hier. Eergisteren 200 man naar 114. Men zegt er komen geen nieuwe mensen de eerste maanden hierheen... Alles dus weer anders dan gezegd. Prettig bed nu op canapé-hoogte. Heb dr. In 't Veld nu als dokter. Lijkt erg aardig en consciëntieus... Hans doet veel voor mij. Haalt steeds water, eten enz. Hij druk als waarnemend kumisho... Van de staf kijkt voorlopig niemand naar me om. Als voet beter was zal ik wel weer us een verandering lusten. Vandaag alweer dubbele cijfers in januari. De tijd gaat snel (goddank). We rijden richting weerzien of zee... Begroet Ol nu elke dag (Zwitserlandfoto) en praat gezellig met haar... Zaterdag a.s. verjaardag. Weer 'n zware dag. Hoor steeds dat Ols huis in mooie wijk staat. Nieuwjaarsprogramma groot succes geweest. Voorste deel van onze barak wordt nu afgebroken. Zag gisteren tijdens de verhuizing ineens in wat voor ontzaggelijke rotzooi we nu eigenlijk wonen. De varkens zou je er niet injagen... Veel ratten. Lopen 's nachts over je gezicht. Veel wandberen. Ik niet zoveel last meer. Liet vandaag weer al mijn kleren uitkoken. Kan opeens zó goed met geld omgaan: iedereen met grote salarissen (b.v. Lucas) is blut. Ik heb nog ± 3½ roepi. Als dat later ook zo blijft worden we rijk. Eergisteren teng teng kunnen kopen. 1 stukje.

Vind je zoiets al heerlijk! Elke dag mooi weer. Alleen vrij koud vannacht. Lag onder (nog steeds) onze dunne grijze auto plaid. Gezellig idee. Wat zal Ol 15 jan. doen? Las Paladijnen in Péot door mr. Palet. Ontzettende onzin. Echte Indische rotroman (detective). In 't algemeen optimistische stemming in het kamp. Algemene opinie: ± juni, juli, aug.

12 januari '44, 10 uur

Heden verjaardag Jan. Hans dacht er aan. Bracht me zoals steeds in 't donker pap en feliciteerde. Hij doet erg veel nog steeds voor mij en erg attent. Nieuw ‘huisje’ met neger links en duister, B. rechts bevalt best. Stil en nogal... gezellig - - lach niet. Droom gekke dingen. Als ik de foto van Ol zie denk ik steeds de laatste tijd: da's Corry Vonk de ‘betrouwbare’. Wat zou dat nou zijn? Hedenmorgen vroeg in de kou

[p. 200]

met overste Mantel bij vuurtje gewarmd en gepraat. Hij zijn kamerjas binnenste buiten gekeerd... nou konden kolere luizen hem niet vinden! Las een boek uit ± 1900, De blauwe lantaren, een Duitse draak. Iets voor Jan Nooy. Amuseerde me er best mee! Daling van het kritisch vermogen? Niet veel werkers gevraagd. Stemming tot op heden in het kamp erg rustig. Hoelang? Heb gevoel dat we nu ergens op wachten. Bericht van de Boer van 70: ‘Er wordt aan gewerkt’... Zie er niet veel in. Hoop dat Nico dan ook mee zal gaan. Cor met staf zit er al. Hij zwijnt ook altijd.

Het eten is hier weer niet je dát. Brrr. Kochten mooie vis voor 6,50. Erg blij.

13 januari, donderdag

Hedenmorgen bij 2 ‘specialisten’ hand laten lezen. Zeer merkwaardig resultaat: 1ste Saturnuslijn links gestrekt, maar rechts gebogen betekent: nergens achteraanlopen, de zaak op zijn beloop laten, nooit ergens moeite voor doen, maar alles op je af laten komen! (Bijgeloof van mijn laatste 5, 6 jaar.) Verandering van beroep op ± 35ste jaar. Met veel reizen. Kan b.v. impresario zijn of radio. Hoeft niet ver van mijn tegenwoordige beroep te liggen. Journalistieke arbeid - moet geen romans schrijven.

(Olle: jij geeft niks om 't verhaal.) Lange levenslijn. Zonder veel ziekten. Mooie zonnelijn. Altijd geld om me heen, maar nooit schatrijk. Voldoende om van te leven.

Mooie relaties (ster rechts - rechterhand). Een meisje met trouwplannen. Daarna huwelijk... Van hier af fout. Dubbel leven? Bent u wel getrouwd? Grote moeilijkheden in 't begin? 2 kinderen? Kan goed met mensen omgaan. Gemakzuchtig... Gistermiddag de Boer op doorreis naar Thailand. 10 minuten gesproken. Volgens hem wordt er heus aan gewerkt. Vaste concert-groep. 't Is daar goed. Alles te koop: spiegelei 0.10, - sardines, melk, tandpasta, tandenborstel. Gezellig vanmorgen met Johan (die organisator was van de handleeskunde) zitten praten. Ochten omgevlogen. Op 70 worden beroepenlijsten samengesteld - - i.v.m. reis Japan? Enfin, nou mijn levenslijn zo lang is...

Vrijdag 14 januari, 10 uur

Slecht geslapen. Veel wandluizen. Droomde dat Prem en ik ter dood veroordeeld waren. Tegen Jan zei ik: 't was weer net als vroeger. Jullie mogen hier blijven ‘logeren’ en voor ons is het uit met de ‘pret’ (Warmond - Velp - Amstelveen). Ol was er niet. Las een reuze rotboek Het huis van Jan Hell. Toch boeit zoiets. Hij draaide het licht aan en ging in de stoel zitten en schonk een kop thee in! Beelden uit een ver verleden. Moet heden eens met hr. Koets over komende voorstellingen spreken.

Lees nu van Herman Robbers: Redding. Lijkt me veel beter. Veel mensen met horoscopen van april - grote verandering (o.a. Boelaars) 2 jaren berooid - Lucas 3 perioden van 2 jaar. Ben weer zó bijgelovig.

[p. 201]

16 januari (zondag) 1 uur

Gisteren verjaardag ‘gevierd’ - 's Avonds 14 jan. koortsachtig en op ziekenrapport. Malaria. Toch nog koffie zitten drinken bij Plooy met Hans, de majoor Schmitz, die als commandant naar 114 gaat. Koortsig en rillerig naar bed. 's Morgens 15 Hans met pap aan bed. Felicitaties. 200 man naar 114. Het kamp werd leeg. Om 11 uur koffie met cake bij Lucas en Schneider wiens zoon die dag 12 jaar werd. Ergens (zo hoopten wij) zaten nu dames in Bandoeng en vierden het feest ook. Misschien wel Corry met mevrouw Schneider... De hele middag op bed en veel geslapen. Nogal beroerd gevoeld. 's Avonds weer wat beter en met Hans en Lucas gegeten. Hans had 2 dagen lang bonen gekookt. Zo goedig!

Geen smaak meer an! Blikje van Ol opengemaakt uit Tjimahi met...

worstjes. Elk 3! Overheerlijk. Een volkomen vergeten smaak. Overste Mantel kwam persoonlijk feliciteren. Wel bijzonder vriendelijk. Luit.

Grendel kwam er ook nog... bijzitten. ‘Men’ vond dat niet zó geslaagd. Voetwond goed vooruitgaand. Nog steeds barakziek. Vanmorgen felicitaties van hr. Koets. Erg aardig. Lees Redding van Herman Robbers. Wel gezellig. Stelde me voor dat Ol bloemen bij mijn foto zou hebben gezet en het toch wel een beetje gevierd zal hebben. En 't volgend jaar...???? Prem en Pap dacht ik me in Velp en Jan voor het weekend over. Ach, misschien onzin. Zijn ze dood? Kreeg eergisteren van Johan kaakjes met iets er tussen. Zalig! Vroeger gaf je ze aan de hond. 8 voor 1 roepi. Ontving gisteren - via Hans - salaris. 7½ roepi + 1 (zieken).

Maandag 17 januari, 8 uur

Grote verrassing! Gisteravond thuiskomend briefje van Nico uit 105 met... 5 roepi! voor m'n verjaardag. Wat is hij toch een goed vriend. Om er aan te denken niet alleen, maar ook om zó royaal te zijn. Een van de weinige zonkanten van dit leven. Het leverde veel goeie vrienden: Nico, Cor, Hans, Lucas, Marius, Kalker enz. Liesje Peters in Batavia. Nico zelf 3 malaria aanvallen en erg beroerd. Nu weer veel beter. Werkelijk even van onder de indruk. Dus alle drie werkkamp. Bravo organisatie. Hij schreef: Cor had er de pé over in! Hier onrustige stemming: telkens 200 man naar 114. Nog maar 1000 hier. Verwachting: alles naar 114. Daar is 't ook niks volgens laatste berichten. Rijst met rijst. Smolten heden suiker op. Voel me behoorlijk beroerd momenteel. Dodelijk vermoeid, lusteloos en steeds misselijk. Hele stukken huid zijn ongevoelig. Ben van de kinine. Las met veel plezier Herman Robbers' Redding uit. Wel iets voor Ol misschien. Kreeg nu net De eerste brigade van Karel Capek.

Aardig van degene die 't mij leende. Denk ieder ogenblik weg te moeten gaan. Maar kan heel slecht lopen. Enfin, troost [me] met de lange levenslijn! Ol schreef eens: denk maar alles zal recht kom! Lief toch die Ol. Corry Vonk, de betrouwbare.

[p. 202]

Als ze anders waren...
(een niet gezongen lied)

 

't Is een liedje zo persoonlijk als een liedje maar kan zijn

 

Want de mensen staan er voluit in beschreven.

 

Het beweegt zich op een glibberig en griezelig terrein:

 

het noemt namen van de hoogsten uit dit leven.

 

Het idee is: dat een overste geen overste zou zijn

 

Als-ie in z'n jeugd iets anders was gaan leren.

 

Wat hem dan het best zou liggen volgens zijn karakterlijn

 

zal ik daad'lijk in dit liedje demonstreren.

 

 

 

Stel je voor overste Platte was geen overste geweest...

 

Maar dan zie ik hem toch weer in uniform,

 

'k haal hem als een vrachtschipkapitein het mak'lijkst voor m'n geest.

 

Rotsvast staat-ie op de brug in felle storm.

 

De bemanning spreekt vol eerbied als ‘de ouwe’ over hem.

 

Met die gammele schuit verricht-ie dan wonderen.

 

Ligt het hele schip voor pampus, dan schreeuwt hij met luide stem:

 

probeer je grootmoeder, maar mij niet te bedonderen.

 

 

 

En als de dokter In het Veld nou niet bij toeval was beland

 

als geneesheer in het land van de pagoden,

 

zag 'k hem in z'n tweede leven, met die kop zo rood verbrand,

 

als een skileraar in Wengen of Adelboden.

 

Hij is dé man van het plaatsje. Als een wet geldt zijn advies.

 

Alle vrouwen willen alles van hem leren.

 

En al breken ze d'r nek ook op die rare lange ski's,

 

hij zegt rustig: ‘'k zou het morgen weer 's proberen.’

 

 

 

Luitenant Miras van de keuken... 'k zet de klok 100 jaar terug,

 

'k zie hem in zo'n smalle broek met ruiten jasjes

 

als een polka onderwijzer. Wat verlegen en wat stug

 

leert hij lieve meisjes d'allereerste pasjes.

 

Ach zijn les is wat eentonig net als zijn menu vaak is.

 

Maar dat is misschien juist goed bij dit soort kinderen

 

want zijn meisjes zijn, net als zijn sambals, week maar niet pedis.

 

En gematigdheid kan 'm hier ook weer niet hinderen.

 

 

 

En tot slot - overste Mantel. Hij het laatst, da's niet expres.

 

Hij zou - als-ie eens geen krijgsman was geworden,

 

de gevierde directeur zijn van een meisjes hbs.

 

Bijna vaderlijk, maar toch volop orde.

 

Louki, Mary, Mimi, Mitzi hebben hem een beetje lief.

[p. 203]

 

Op de schoolfuif danst-ie tot het uur van sluiten

 

Maar de dag daarop weet hij hun overmoedig offensief

 

op 't kritieke punt strategisch weer te stuiten.

Kamp 108 januari 1944

Maandag 31 januari, halfzes

Zie met schrik - 14 dagen niets geschreven. Tot voor 4 dagen steeds malaria gehad. Erg beroerd gevoeld en volgens velen slecht uitgezien. Nu weer aan 't opknappen. Tot op heden niet veel bijzonders. Hans gezellig en mij steeds allerhartelijkst verzorgd. Lucas veel met Schneider en wij daar lang aan 't lullen, evenals ik vaak met Anton Plooy. Overste Mantel mij gevraagd toch op 30 jan. (Beatrix) op te treden. Ten slotte wel moeten toestemmen. Zong ‘Normaal en abnormaal’ en ‘'t Automaatje’. Vertelde over de valkuilen, Mantel-forie en Platte-partij en canis familiaris. Groot succes. Hans aardige solo, verdere programma ver beneden peil! Kregen inmiddels wat Rode-Kruis-barang: thee (goeie), sigaretten, makreel (5 man - 2 blikjes), witte suiker (2 lepels).

Nieuwe staf tot op heden prettig met Koets en o[verste] Mantel. Nieuwe Jap. kampcommandant - luit. Osoda naar 114. Zeer correct militair (sergeant). Dagen gaan snel voorbij. Lees Het gevecht op de ladder van Jan Knape. Lijkt me niet veel. Hoorde uit Bangkok zijde dat kap. Schaub dood zou zijn. Misschien zit daar dan Cor en Leo en Herman ook.

Nieuwe lijsten worden gemaakt met (sic) - 2, 5 of langere jaren in hetzelfde beroep. Blijkbaar voor afvoer naar Japan. Tob er veel en lang over. Krijgen ontstellend aantal tyfusinjecties.

9 februari, woensdag, halfzes

Veel malaria. Geen eetlust. Kinine en piasmachine. Eet ± niets.

Garnalen cadeau van Plooy. Hek om 't kamp. Nieuwe barakken.

Officieren rukken mee uit. Niet zo best. Voel me ontzettend slap en rot. Heden gebaad (sinds 7 dagen). Veel goede berichten uit Kamchinabi. Prachtig eten. Eieren, groenten, vruchten, vlees, vis. Watertanden bij 't idee. Hier alles veel minder. Geen geld meer. Label, Robij en kap.

Blokland dood. Totaal 22 doden. Inspectie op komst, die steeds uitgesteld wordt. Werk langzaam aan nieuw programma. Overste P. in de houding bij de wacht moeten staan wegens aantal werkers. Hele nacht goed verzorgd. Gerucht: deze maand nog allemaal weg - Singapore - Japan. Animo nihil. Telkens regen; vannacht ook. Er moet weer post op 105 liggen. Vol verwachting. Geen kranten, dus geen nieuws. Alle barakken zijn lek. Veel bij Lucas en Schneider en Hans. Overste Mantel gisteren 20 minuten mee gepraat. Gevoel van heel goed opgeborgen te zijn in deze jungle. Geruchten over 30% doden. Zou 't waar zijn?

[p. 204]

Zaterdag 12 februari, 12 uur

Heden verjaardag Prem. Zei het maar niet, maar herdacht het in m'n eentje. Wel gefeliciteerd Prem! Er waren te veel nare dingen. Gisteren een ploeg van ± 130 man (volbloed Europeanen) aangewezen voor vertrek naar Japan. Anton Plooy ook. Er mochten volstrekt geen zieken mee. Heden alles weer veranderd. Er moeten nog 100 man bij (geen officieren). Heb het gevoel dat ik er nu wel in zal pruimen. Enfin, alles is in Gods hand. Noem het toeval, noodlot of God. 't Zal elkaar in wezen niet veel ontlopen. En dan m'n gunstige handlijnen... De reis gaat via Singapore (zeker om de kortste weg te nemen). Zal het vandaag of morgen wel horen, maar er kan nog steeds veel veranderen. Voel me wel erg verslapt. Meeste zorg om m'n dagboek. Zou het - als ik zelf niet terugkom, zo graag aan Ol willen geven. Dan heeft ze tenminste een kleine indruk van m'n leven in deze 2 jaren. Zonde als alles voorbij zou zijn. Ben met weinig animo aan nieuwe liedjes bezig. 2 × soep van de dokter gekregen. 7 uur. Zojuist weer nieuwe namen bekend gemaakt van Japan-gangers. Ik er niet bij (voorlopig). Hopelijk Hans ook niet. Met Hans en Plooy buiten gebaad en bekaf thuisgekomen. Dacht heden met veel liefs aan Prem. Zou ik haar nog ooit terugzien en hoe? Het weer is drukkend.

Dinsdag 15 febr.

Gisteren 1 uur ‘alles aantreden’. Jap. dokter in 't kamp. Zocht lieden uit voor Japan. ‘Mocht’ weggaan en holde meteen weg. Heden weer malaria aanval. Dr. In 't Veld bezorgd en begon over opname in 't hospitaal.

Boe! Dan ga ik zeker dood. Hart niet zo prettig... Soms erg klop, klop en dan weer ineens weer heel langzaam.

Vrijdag 18 februari, 8.15

Met chronische malaria nog steeds barakziek. Ondervonden (Hans en ik) veel plotselinge vriendschap en hartelijkheid van de heer Broekhals uit de toko. Elke avond gist halen, thee, veel gezelligheid met ons drietjes.

Praten over huwelijk, godsdienst, spiritisme enz. Voel me overigens zelf wel erg slap, moe en vooral onrustig. Heden alle clandestiene binnenwerkers naar buiten gestuurd (Plooy, theekeuken enz.).

Woensdag 23 feb., 7 uur

Eergisteren zo'n hevige malaria aanval gehad, dat ik weer eens dacht dood te gaan. Over staan geven op ziekenrapport en met hoge koorts naar bed. Gisteren ook behoorlijk ziek. Vandaag weer wat bijgekomen en gebaad bij dr. Broekhals. Voor vanavond uitgenodigd bij de doktoren. Hans weer steeds geweldig behulpzaam en aardig. Bekend gemaakt dat

[p. 205]

binnen enkele dagen 140 mensen naar Kanchinabri gaan. (De ernstigste zieken.) Volgens dr. In 't Veld behoor ik tot de z.g. ‘Heavy sick men’. Schrok er nogal van. Vroeg met Hans samen te blijven. Maar hij hoort bij de light sick men. Scheiding zal wel volgen. Over ± 6 weken nog 300 zieken afgevoerd en 250 man naar Japan. Hier blijven nog 370 werkers.

Zondag 5 maart, 3 uur, tijdens luchtalarm. Kanchinabri - Thailand

Op 27 februari gehoord ik niet op lijst van 140 vertrekkende zieken. Op 29 feb. kleine uitbreiding van de lijst toegestaan en 's avonds om ± 7 uur van dr. Kloosterhuys gehoord - ik er ook bij! (Kwam afscheid van me nemen en versprak zich daarna, want lijst was nog Geheim.) Wilde graag weg, want volgende dag moest alles verhuizen naar 105. Zag er als berg tegenop! Arme Hans, die me zo prachtig verzorgde, moest met goede Broekhals achterblijven. Afscheid genomen van Platte en Mantel - doktoren enz. Iedereen even vriendelijk. 's Avonds nog in toko van ‘moeder Overste’ genoten. Volgende dag (1 maart) alleen Japanse partij met Heuvel Reynders blijft in 't kamp. Om 10 uur afmars van Hans + Broekhuis naar 105. Nogal weemoedig. Wij hele dag gewacht en om 5 uur vertrokken per open goederenwagen met 24 man. Lucas Kramer ook mee. Suiker cadeau van Plooy. 's Nachts geen oog dicht. Gelukkig niet erg koud. Geregeld eten onderweg (rijst met vis). Geen water. Hield toch nog over! 's Morgens 2 maart schitterende rit langs enorme ravijnen met uitzicht op rivier... ‘alsof de wereld daar gisteren begonnen was!’... Om 10 uur lichtelijk bevangen door de hitte en misselijk, om 4 uur (2 maart) aankomst. In gloeiende hitte alsmaar tellen, tellen. Kon niet meer en moest Lucas nog steunen die flauwviel. Kwamen in Austr. kamp vlak bij de grote spoorbrug! Overste Pick - dr. Huls en ten slotte Nico Rayer! Zag er beroerd uit van de malaria. Eindeloos tellen in de zon - barang uitpakken en weer tellen. Wat eten betreft paradijs! Eieren!

10 cent, pisang, koekjes enz. enz. Zelfs blikjes melk. Geen geld helaas.

Slechte organisatie. Met m'n laatste krachten om 7 uur in de rivier gaan zwemmen. Knapte flink op. Heerlijk eten met een koek en een ei. Voelde me als een kind in een vakantiekolonie. Viel om half 9 tevreden in slaap. Volgende morgen vertrek. Barang hoefde niet gedragen te worden. Toen weer wel, maar liet het alles berustend achter. Vier km gelopen en in Holl. kamp aangekomen. Overste Reesink kampcom. Riep waar ik was en bood me al z'n hulp aan. Had in ± 10 minuten tijd 2 grote mokken gist en 8 dengdeng te pakken! Iedereen even vriendelijk en behulpzaam. Kap. v. Beek en hr. Ditmar, Kuneman, Spen, Mulder, Jacob Spaans, Bloemsma, v. Gerven, Malpurgo en... To! Hij betaalde een vent 1 tikal waardoor ik naast hem kwam te liggen in groep 6 bij luit. Coomen (erg aardig). Kreeg 2 gebakken eieren van To en verder ± de halve toko

[p. 206]

cadeau. Dit duurt tot op heden voort. Koffie, koekjes, eieren, een borstel, water, tandpasta, suiker enz. Bepaald benauwd want hij wil geen cent terug hebben. Hij is ontzettend hartelijk. Zit weer ineens onder de zweren en iedereen zegt, dat ik er erg slecht uitzie. Zie het zelf ook wel. Een beetje doodskopachtig. Ben dr. In 't Veld toch wel heel dankbaar tot nu toe... Cor, Joop, Stokvis, Marijn enz. in 't andere kamp. Hedenmiddag reeds bericht van Cor! Wil Nico en mij daar hebben. Wordt moeilijk! To te aardig om in de steek te laten. Enfin - zal wel zien. Eten hier best, ligging erg nauw. Klimaat warm. Loop hele dag in zwembroek. Hoeveelheid barang + praktische graad - zeer goed. Ben benieuwd wat er verder gaat gebeuren. Van Nico weer veel vriendschap en gezelligheid. Voel me slap, maar alweer veel beter. Aan deze kant inderdaad 30% doden. Kreeg zomaar 5 tikals van onderluit. Oudshoorn, 1 van Lucas (geleend) en wisselde 16 gulden in voor 4 tikals.

Dinsdag 14 maart, 3 uur

Cor hier een week geleden even op bezoek en mij 7 tikals gegeven.

Geweldig hartelijk. Leende er 5 aan Nico. Zaterdag j.l. met grote benauwdheidsklachten + hoofdpijn naar dr. Kal. Opname hospitaal. 2 grote Burma zweren. Dreigement van uitlepeling. 48 uur liggen knijpen. Tot nu toe geen ongelukken... Hartonderzoek van dr. Reeling Knap. Zeer serieus (2 ×). Vermoedde dat klacht ontstond door vetgebrek. Hart ‘hangt in de lucht’. Met dat al ± 4 dagen voor lijk gelegen. Niets dan geslapen. Hele stel van Thambyusyat weer compleet: Houdelink, Bloemsma, v.d. Ree enz. Vanmorgen gewassen door Mulder. Hij altijd geweldig geschikt. Lig nu in barak 8. Gezellig uitzicht op de bergen en de spoorlijn. Doe niets dan slapen, maar hart nog ‘roezig’ zou Prem zeggen. Droomde weer eens van Ol. Gezellig. Denk en tob zo min mogelijk. Leef er maar op los. Eens moet er toch een eind aan komen? In '45 of '46 komen we wel thuis. En '44 gaat al weer hard.

Donderdag 16 maart, 1.30

Gisteren weer gerucht dat ik naar het echte hospitaal zou gaan. Dr. Bloemsma ...maar lig heden nog hier. Vanmorgen weer 4 tikals van officieren van hut 6 en een uur daarna 10 tikals als vaste maandelijkse ondersteuning - ook in dit kamp. Kap. v. Beek kwam het zelf brengen. Thans man in bonus. Kocht 25 Holl. guldens. Heel warm. Hart nog ‘roezig’. Nico nogal ziek. To weer geweldig - ‘attent’. Mij gisteren weer geschoren. Goed bericht van Hans uit 105 (briefje). Hedenmorgen pestinjectie. Zweren vrij goed. Eetlust komt langzaam bij. Hedenmorgen alles weer naar buiten. Nachtelijke ruzie van ‘ik steek je overhoop en zo’. Eten zeer goed. Behandeling goed, maar kunnen de handen niet thuis

[p. 207]

24
Lijst met boeken, die Kan tijdens z'n krijgsgevangenschap las.

[p. 208]

houden. Verlangen naar Ol en een rustig leven. Bedacht laatst toch ook nog eens in het Gooi te gaan rondkijken. Je kunt nooit weten. 't Is misschien beter voor Olle's gezondheid. Lees nu weer Schothorsts Geschiedenis der Ned. letterkunde. Interessant. Luit. Yamada gaat weg.

Jammer vooral voor Cor. 3de jaar krijgsgevangenschap ingegaan.

Dinsdag 21 maart, 4.30

Vandaag in Europa de lente begonnen. Zal me een mooie lente zijn! In godsnaam laat dit het laatste oorlogsjaar zijn. Ik houd het niet meer uit. Laatste dagen verlangen naar Ol weer zo ontzettend groot. ‘Er knaagt iets van binnen.’ 't Is nou mooi genoeg geweest. Laat het ophouden.

Snikheet hier. Ook 's nachts. Geen energie om iets te ondernemen. Tel de maanden, weken, dagen en uren. Heden inspectie verwacht van Jap. kolonel. Tot nu toe niet verschenen. Veel hoofdpijn. Niks doen, helemaal niks. Daar gaan je beste jaren. Daar gaat je leven voorbij dat zo mooi had kunnen zijn. Hebben we het té goed en té mooi gehad?

Donderdag 22 maart, 8.15 (avond)

Gisteren heel onverwacht Jap. partij vertrokken. Naar Japan? Geen mens die 't weet. To er ook bij. Wel weer heel jammer. En Erik Nöggerath ook - ondanks tropenzweer! Vandaag ineens 17 verplegers ook weg, waarbij Mulder en Malpurgo. Ook dr. Bloemsma is nu weg. Cabaret ligt uit elkaar. Speculaties op Nico en mij, maar wij voorlopig niet thuis.

Zondag 26 maart, 10.30

Gebaad met 2 pannetjes (om de andere dag). Stinkwater. Schouders ontstoken en vies door slecht baden. Ontzaggelijke hitte. Voel me zeer matig. Slaap slecht. Heel gauw moe. Dr. Reeling Knap gisteren ineens vertrokken. Dr. Bloemsma weer terug... Hij nu onze dokter. Verplegers zouden ook weer terugkomen. Er moeten nog 150 man mee. Niet zo best. Volgens verhaal raak je al je particuliere goederen kwijt. Barak hier prettig leeg. Weet niet hoelang dit zal duren. Mensen aardig voor me.

Geniet al van 2de blikje melk (2,25). Heerlijk in de pap. Bezit nog 17 tikals. Mooi. Heimwee gaat wel. Niets te lezen. Ned. letterkunde boek ten 2de male uit. Interessant. Lucas en Nico vaak op bezoek. Kanters mee naar Japan. Van Cor geen nieuws. Eten zeer goed. Verse groenten, gisteren verse vis. 2 à 3 eieren per dag. Teng teng, koffie, gist, pisang.

Loop veel in m'n zwembroek. Wel erg kapot. Niet veel eetlust nog. Nog een maand en dan Ol al weer jarig. Tijd gaat wel heel snel.

[p. 209]

Donderdag 30 maart, 10.30

Nog steeds mensen weg naar Japan. Inpakken nog voor de pap! Totaal 150 (vandaag z.g. de laatste 50). Keesje Maas in dysenterie barak.

Onrustige stemming daardoor in 't kamp. Erg leeg. Denk tegenwoordig aan eigenaardige dingen. Kleine Wim en vliegtuigtocht Amsterdam-Rotterdam. Waarom deden we dat toch? 't Was nu al 10 geweest. Aardig idee. Zie Ol al weer zitten in kleine stoel in Bronckhorststraat. Zielig.

Over zulke gekke dingen tobt nou een p.o.w. Kamp 105 gemitrailleerd. 1 dode - 12 gewonden. Niet zo best voor Hans. Iedereen nu weer bij luchtalarm weer in de loopgraven. Ik nog niet. Grote hitte. Overmorgen 1 april ben ik 12½ jaar aan 't toneel. Oud voel ik me. Winkeltje in Kudelstaart trekt me aan. Gezellig. Of boswachter in Velp, in Beekhuizer bos. Ben 13 tikals ‘waard’. Verlang naar onze meubels in Holland, het Zweedse eetservies en ons Uddelermeer thee- en koffieserviesje. Zó lief.

Zondag 9 april, 8 uur avond, 1ste paasdag

Snikheet. 4 × luchtalarm met afweergeschut en verkenningsvliegtuigen in 24 uur! Schurft! Onder de jeuk en van boven tot onder in de zalf! En stinken! Mag niet baden. Geen oog dicht 's nachts. Om 5 uur in slaap. Dubbele extra voeding van Bloemsma gekregen en elke dag 1 aspirine! Geruchten over bombardementen van bovenkampen (30-147 doden?) Niemand die er 't juiste van weet. Veel hoofdpijn. Doodmoe. Las: Te duur gekocht (Kennemer serie. Wel aardig), Rubber (viel wat tegen), Spook van Voreshegij (gezellig Velps), Vissers voeren uit (mooi!), Een man en een tjalk (nog in bezig). Zweet weg. Wat doet Ol deze paasdagen?

Zaterdagavond 15 april

Alles naar cabaret. Sinds 2 dagen in hospitaal 1. Dr. Bloemsma maakte zich ‘ongerust’ over me! Ben (volgens hem) bezig te ‘vereenzamen’. Moet meer vertier hebben en nogmaals extra voeding! Krijg nu binnenkort een dieet wat slechts 7 mensen in 't kamp hebben. In Burma steeds mitraillerende vliegtuigen langs de lijn. Paniekstemming onder onze mensen. Arme Hans! Hij is nog boven. Nu hier weer allerlei keuringen: voor Bangkok, Burma, Indo-China (tuinbouw in de bergen). Gisteravond dr. Steen en Austr. majoor met dr. Bloemsma aan 't keuren; bij mijn bed ook. Dr. B. hield pleidooi voor m'n zwakke gezondheid. Toen werd m'n nummer opgeschreven. Maar weet niet wat dat betekent. Naar Bangkok gaan alleen maar 1000 man van de 3de branche en alleen mensen die voorlopig nergens meer toe in staat worden geacht. Dr. Steen zei: ‘Zo kan je niet bij Corry komen!’ Lees veel. Las heden prachtige novelles (Juffrouw Stolk, schrijfster onbekend), Een man en een tjalk, ook zeer lezenswaardig. En nu weer Het witte kasteel in de dode vallei van

[p. 210]

J.B. Priestley. We gaan hier binnenkort allemaal wel weg volgens algemene opvatting. Het eten wordt weer minder. Kuneman moet met ± 100 man naar Kamp 1. Burma? Pastoor en dominee allebei aan mijn bed.

Zondagavond 23 april

Vrijdag Ol jarig. Ingedeeld in Bangkok party eerste urgentie! Lig gezellig naast meester Klevant. Denken komende week als non-combattanten naar nieuwe kamp te gaan. Vind het erg prettig. Eerste urgentie slechts 140 man. Jap. dokter alles nog snel gekeurd. Thans wachtend op vertrek. Gerucht: nieuw kamp onder Thaise bewaking... Betonnen vloeren, douches - - - haha. Las Het witte kasteel, nonsens. Beleg van Haarlem door P.C. Hooft. Machtig interessant. Net als nu de overgave in Bandoeng.

De wereld verandert nooit. Lees nu Lodewijk xiv - de zonnegod.

Interessant. Weeg nu 61½ kilo. Halve kilo afgevallen. Verheug me op vertrek hoewel Nico en Lucas niet meegaan.

Woensdag 26 april, 5.30

De legende ‘wil’ dat wij vrijdag vertrekken. (Op Ols geboortedag dus!) Verschillende werkparties vertrekken inmiddels al - richting Burma? Treinen met krijgsgevangenen rijden voorbij in beide richtingen. Te mooie berichten over 't nieuwe kamp! Thais beheer? Administratie? Hevige warmte. Benauwd. Las Lodewijk xiv. Interessant. Schrijver onbekend. Een Hollander. Veel plezier met de meester (Klevant). Nico hedenmorgen hier in hospitaal opgenomen. Koorts - buikloop - slijm. Lucas weer malaria en druk met vragenlijst van de Jap beantwoorden. Van kamp 1 gaan alle 3 de urgenties mee. Van ons kamp en kamp 3 alleen de eerste. Vermoed sterk geboft te hebben. Als gezondheid nu maar snel terugkeert! Hoop ook op post!

Donderdag 27 april 1944, Kanchaubury - avond, 7.35

Motregen met zon.

Lieve Olle!

Omdat we morgen om 12 uur naar onze nieuwe bestemming moeten vertrekken schrijf ik je vanavond vast de bekende felicitatiebrief, die je misschien later toch nog wel eens zal bereiken. Wees dan, hoe ver we ook van elkander afzitten, overtuigd dat ik al weer een paar dagen met je meeleef. Ik stel me voor hoe je van de dag van morgen, misschien samen met Puck en/of Lya en enige mensen die ik niet ken, toch nog wel iets zult weten te maken. Komt mijn portret nog op tafel? Welk? O, ik wou dat ik eens om de hoek kon kijken! En huil je misschien van heimwee of

[p. 211]

lach je toch nog? Ach, dit zijn voor ons allemaal hier de zwaarste en moeilijkste dagen. Voor jullie ook? We denken zo sterk aan jullie. Ik zie je helemaal voor me. Maar 't volgend jaar...? Enfin, de mens wikt...

Eens zullen we toch wel eens samen deze dag mogen vieren! Mijn grootste wens. We gaan nu morgen weer het onbekende tegemoet. Weer een hele nieuwe periode. Laten we hopen dat het de laatste zal zijn. Het is beloofd door de Japanners, maar je weet het nooit. Wij zijn de z.g. non-combattanten - wij doen niet meer mee! Vandaag doodop van 't inkopen doen en afscheid nemen. Kocht 4 gekookte eieren en 10 teng teng. Kreeg m'n 10 tikals ondersteuning ook nog. Erg aardig. Nou Ol, in 't volgende kamp ga ik weer verder (als het boek niet wordt afgepakt). Wees vanaf heel ver hartelijk gefeliciteerd en maak iets van deze dag.

Dag engeltje. Veel zoenen voor jou van mij.

Dinsdag 2 mei Nakompatony (?), 4.30

Op 28 april om 8 uur al aan het inpakken. Dr. Bloemsma met een stok. Haast. Om 12 uur afmars. Alle stretchers breken doormidden. Overste Reesink vertelt bij afscheid officiële cijfers van Burma en Thailand: 50.000 man en 7.200 doden, d.i. ± 14%. Eén Singapore party niet meegerekend van 10.000 met 5.000 doden! Opgewekt beeld. Enfin, afscheid van Nico, Lucas, Steinbach enz. Om 12.15 in open veld bij de spoorrails. Brandende zon. Bericht: trein komt pas om 4 uur. Allen naar kamp 3. Aldaar in kerk 'n soort ‘receptie’ gehad! Volgens Lensing en Stokvis 309 bezoekers! Veel oude vrienden. Gezellig maar doodvermoeiend. Om 5 uur vertrek in plasregens en onweer. Zware zieken in de modder. Ik zelf doornat zonder regenjas. Zielig. 6 uur trein. 35 man in wagen. Ontzettend nauw, geen plaats voor benen. Stank! Pis! Stront! Kak! Bah! Afschuwelijk gezelschap. Op 't station op 'n zijspoor tot 12 uur 's nachts. Hele nacht gereden. Om halfzeven ergens in pikdonker uitgestapt. Bleek eindstation. Elektrisch licht! Ineens grote exprestrein voorbij uit Singapore naar Bangkok. Restauratie. Slaapwagen. Keek ogen uit. Ver van de wereld. Gelopen bij 't ochtendgloren naar 't kamp. Dwars door aardige dorpjes. Vrouwen met manden fruit en eieren naar de passar. De Caspars (baby luit.) tegengekomen. Somber! ‘'t Is hier niet bijzonder.’ Even later: ‘Ze hebben hier harde bamboes.’ Alle moed in de schoenen. Kon ineens wel huilen van moeheid, ellende en stommiteit dat ik er weer ingevlogen was! Even later: alles valt weer mee. Kamp nog in wording. Prachtige barakken. Ruime ligging. Prettig met Klevant en Van der Noort. Overste Larssen hier ook. Corbeau! Elstrot! 3 × eten die dag. Alleen weinig tot op heden. Kantine. Kocht eieren, pisang, tomaten, en... een emmer voor 2½ tikal. Dolblij met m'n emmer. Neem hem mee naar huis. Alleen geen water. 2 × gebaad tot op heden. Alles nog erg ongeregeld. Kamp gaat pas 1 juni open. We bestaan nog niet!

[p. 212]

Enorm groot. Komen 50 barakken elk van 200 man. Elektrisch licht. Rode Kruis. Toekomstmuziek. Niets te lezen. Veel en goed geslapen.

Zal 2 eieren en 2 pisangs p.d. krijgen. Bijvoeding! Palmen. Zon. Droog en warm. Laatste kamp? 't Is m'n 13de: 1. h.k.v.; 2. l.o.g.; 3. Treinkampement; 4. 10de Bat. Batavia; 5. Tacoma Maru; 6. Rangoon; 7. Moulmein; 8. Thambyusayat; 9. Kamp Wagale; 10. Retpoe; 11. Kamp 108; 12. Kamchinaby; 13. Nakompatom. Bennekom hier ook. Voorlopig verbod van voorstellingen. (Goddank!)

Dinsdag 9 mei, 10.15

Verhuisd van hut 9 naar 7. Lig prettig met de meester, De Vroom en Helle. Het kamp tot nu toe in stijgende lijn. Alles zeer groot. Al 4000 man binnen. Merk er niets van. Heden nieuwe pomp in werking. Waterprobleem vrijwel opgelost. Bij hevige regenbui (3 dagen terug) halve kamp onder water. Waar moet dat heen in a.s. natte tijd (eind mei)?

Dagen vliegen eentonig voorbij. Gisteren hr. van den Honest uit treinkamp ontmoet. Weinig veranderd. Geen kranten, geen nieuws. Bestaat die oorlog nog? Geen cabaret. Zei tot voorlopig nog af. Geen begeleiders trouwens. Vrij vaak luchtalarm. Lees De rode pimpernel en zijn orkest.

Gezellige onzin. Daarvoor 3 onleesbare boeken, niet uitgelezen.

Vrijdag 12 mei, 5 uur

Het regent al vaak. Koeler weer. Veel schaak. Engels lezen in Dickens' Dream Children. Aardige plaatjes voor Ol. Geen bijzonderheden. Dagen galopperen voorbij. Paul Thieme veel hier. Slaap heerlijk. Wanneer komt het einde?

Maandag 15 mei

Heden winnaar schaakwedstrijd (klasse c). Rode-Kruisbarang aangekomen. Iedereen er vol van. 1500 kisten. Elke kist voor 4 man? Het Jap. Rode Kruis zal het verdelen ‘as soon as possible’. Vol verwachting... Kap. Schaub liet liedje achter en droeg het op aan mij. Heb nog niet ontvangen. Kap. Teeuwe ook dood. Elke middag Engels met Thieme.

Donderdag 18 mei

Hemelvaartsdag. Heden verjaardag Pap. Wel gefeliciteerd Pap. Met de Rode-Kruispakketten ging het ongeveer als volgt: 9 wagens barang barang aangekomen. Hele blikken met chocola door onze mensen gestolen en ten slotte weer teruggegeven - 18 vrachtauto's 't kamp in met 1500 kisten, elke kist 20 kilo in 4 verdeeld voor 4 man. Inhoud

[p. 213]

éénmanspakket: boter, melk, jam, 200 Chesterfield sigaretten, Gilette + 6 mesjes, tandenborstel + tandpasta, geconcentreerde vitaminen, Marmite, chocola, suiker, blikje varkensvlees, sokophouders, corned beef, kaas, 4 blikjes nurse (???) + briefkaart van onbekende juffrouw in Amerika, pruimen - - Verdere berichten: melk en boter zouden eruit gehaald worden voor het hospitaal - uitreikingsdatum varieert tussen ‘as soon as possible’ en 1 juli - door onze mensen, door de Jap, door hutcommandant enz. enz. Afvloeiingen: 4 auto's met kisten naar Nonpladok - Auto's gesignaleerd met vieze kistjes (Jap. R. Kr.?) Er komen 1000 man bij binnen 1 of 2 dagen, dus weer minder barang. De helft uit alle pakketten gehaald en aangevuld met Jap. R.-Kr. barang. Captain Horn zegt: 't zou 17 mei zijn uitgedeeld, maar 't komt heden 18 mei (?!?!) Er zijn nog maar 12 artikelen over (naar keuze) - Al het oorlogsnieuws is op de 2de plaats gekomen. In barak 25 is officieel de uitdeling beloofd (!?!) - Alles afgevoerd. Hedenmorgen: nog 600 pakketten in 't kamp. - 18 man 1 pakket. Wanneer uitdeling absoluut onbekend.

Nog vergeten: meningsverschil tussen maj. Fischer en kol. Black of ze de zalm aan de dysenterie patiënten zouden geven, ja of nee - of alle eetwaar naar de keuken zou gaan of direct naar de mensen enz. - Laatste berichten: wagens met ham binnengekomen. Volgens Bennekom alle barang nog in het kamp. Klein deel eruit. Nader: 3 auto's met barang weg - weer teruggekomen met de barang (vergissing!) Bovendien nog binnengekomen: jassen, dekens en schoenen!

19 mei

Heden Paul Thieme foto van Ol laten zien. Ik: Vind je het niet reuze lief? Hij: Ja. Onbegrijpelijk dat ze daar in is getrapt! Op 't zelfde moment valt hij onderste boven van het stoeltje van de meester. Ra, ra, wat is dat? Zeep cadeau gekregen van Ben. Nieuwe mensen aangekomen. Warm, onweersachtig. Na afloop van de oorlog gaan we 3 maanden naar West-Australië om op te knappen. Einde gerucht. Hedenavond nog laat 57 slechte sigaretten en 1 stukje blauwe zeep gekregen. Einde Rode-Kruispakket.

21 mei, zondag

Regen. Onder de zweren enz. Met 11 man 1 blikje jam gehad en elk 6 kaakjes plus 12 doperwtjes. Hoofdkwartier geallieerden van Calcutta naar Bombay. ‘Kan nog jaren duren.’

[p. 214]

25 mei, donderdag

Verjaardag van v. Bennekom. Gisteren 19 sigaretten gekregen. 220 pakketten verdeeld over 5655 man! Leven 't Rode Kruis. We lezen nu van Charles de Coster Uilenspiegel. Heel interessant. Veel schaak. Warm. Slecht geslapen. Pellagra jeuk. Grote bijvoeding dank zij dr. Larssen - 2 eieren, 2 pisangs, katjang idjoe, duddukpap, Ovomaltine. Verlangen naar Ol en naar huis. Eindigt het nooit?

Zaterdag 27 mei

Rode-Kruisbarang ontvangen. Verscheidene blikjes moesten verdeeld over 3, 4, 6, 7 en 11 man. Goede rommel. Van alles weinig maar lekker en kinderlijk blij ermee. Ook blik ‘poeder’ chocolade getrokken met 4 man. Liggen gezellig. Lezen veel. (Thijl! prachtig historisch boek.

Interessant ook voor Ol.) Schaken veel. Eng. les. Slecht slapen. Veel jeuk (schouderbladen). Boeken maken gelukkig. Verhaal van Paul over ellende in km 100 en zijn aankoop van Dickens. (Las het tijdens pokken isolatie.) Morgen pinksteren. Wanneer naar huis? Duitsland voor de 29ste maal gecapituleerd, zei een Thai.

Zaterdag 3 juni, 3 uur

Hedenmorgen kampioen schaken geworden van 3de branche c klasse. Laatste 2 partijen van 2 Aussies gewonnen. Post aangekomen uit Holland en Java. Niets voor mij! Hoorde nog geen berichten. Mocht briefkaart schrijven zonder enig nieuws naar Ol. Wat is alles toch ontzettend.

't Valt vandaag weer opeens loodzwaar op me. Genoot geweldig van Thijl Uilenspiegel. Overigens bijna geen goede boeken te krijgen. Weer drukkend. Toekomst zwaar gesluierd. Last af en toe van de maag. Bezit nog 13½ tikal. Erg verkouden. Slecht slapen. Jeuk. Lieve Heer, wanneer eindigt dit alles?

Dinsdag 6 juni, 6.30

Gistermiddag groot luchtgevecht boven 't hoofd. ± 20-40 vliegtuigen. Er werd geschoten. Griezelig. Schaak veel en intens. Er wordt veel gelachen met de meester en Vroom.

Donderdag 8 juni, 9 uur

Lees Europa in de branding van John Gunther. Boeiend! Eten van de Jap slecht. Wie niet kan bijkopen is opgelaten! Vele serieuze mannen overwegen verkoop trouwring. Bezit zelf nog 13 tikals. Daarna - als bijvoeding zou worden ingetrokken - betekent dat honger, berri-berri, pellagra. Huiver bij het idee lieve dierbare ring te moeten verkopen.

[p. 215]

Maar wat heeft Ol liever: een enkele trouwring die nog thuiskomt of een man zonder ring? Geval van cholera in hut 21. Alles geïsoleerd.

Eergisteravond met overste Larssen en Paul tot 10 uur staan praten en lachen om allerlei dwaasheden.

Maandag 12 juni, 7.30

Trouwdag Pap en Prem. Wel gefeliciteerd! Eerste regen. Pomp 2 vanaf morgen geen water meer. Geen Ovomaltine meer. Lees Europa in de branding. Slaap wanhopig slecht. Jeuk, wandluizen!

Dinsdag 13 juni

De Jap in andere kamp maakte bekend: op 2 juni landing geallieerden bij Le Havre. ± 200.000 man, 4.000 schepen en 11.000 vliegtuigen. Duitsers weggelokt door poppen aan parachutes. Geheel zal 90 dagen duren. Heden geheel onderzocht door overste Larssen. Behoorlijke pellagra in onderbenen. Het hart enigszins bij klank, misschien gevolg van angina of malaria.

Woensdag 21 juni

± 600 volbloed Europeanen (werkers) moeten nog heden vertrekken.

Richting Singapore-Japan. Bennekom zou er ook bij zijn. Van slapen komt sinds 4 dagen niets meer. Pellagra, jeuk en wandluizen vormen gewoon een plaag. In boeken lees je over zo iets heen. Valt niet te beschrijven. Europa in de branding uit. Rusland meest interessante deel. Zit 's nachts bij Paul Thieme. Dronk vanmorgen thee. De zomer is begonnen. Verwachting: juli dit jaar of april volgend jaar - einde. Denk over verkoop trouwring. Ja Ol, de toestand is kritiek. Eten zeer slecht. Alleen bijvoeding kan je redden. Bezit nog 10 tikals. Geef 15 cts per dag uit. Zonder geld is het hier niets. Alles kapot: broek, shirt, klamboe en kan niets bijkopen of herstellen. Maar voorlopig heb ik mijn ring nog. Wie weet???

Zaterdag 24 juni

Gisteren weer lezing Bouwmeester-revue (3de ×) gehouden. Veel succes. Dinsdag en woensdag weer. Overste v. Gulik en 3 dominees opgepakt.

Bekeken kaart Malakka. 5 man vannacht over ka wat geweest. 1 man dood (gerucht). Zware regenbui vanavond. Overdag warm. Klamboe laten herstellen. Groot succes. Vannacht weer eens geslapen. Gerucht over weggaan alle werkers, Indische jongens en lichte zieken. Waarheen? Per prauw naar Java. Boe. Niets te lezen. Veel schaak. Post voor Australiërs. Foto's kijken van geallieerden.

[p. 216]

Maandag 26 juni

Afscheid van v. Bennekom. Vertrekt met 100 man naar Japan.

Portefeuille + foto van hem ter bewaring. Kom hem misschien nog wel achterop. Hoop het niet. Overste Larssen weer aan 't werkers zoeken.

Nergens rust. Steken onder de voeten, last van hartkloppingen bij waterhalen. Jap noemt gevangenis ‘no good house’. Vroom e.a. lezen boek van Remarque, Flotsam, over jodenvervolging in Duitsland. Kregen dit boek met 200 anderen van de Jap. Overigens stemming geprikkeld. Lees zelf nu De ontwikkelingsgang der historie, een geschiedenis schoolboek van dr. Rijpma en Roelofs (van 1815-1941) - Heel interessant. Over 2 dagen 11 jaar getrouwd. Het valt op dat er geen van de officieren eens naar ons omkijkt. Alleen de dokter komt om de 2, 3 dagen. Later krijgen ze pas weer praats. Heel veel ‘minderen’ hebben geen bijvoeding en geen cent en moeten nu weer aan het werk. ‘Aangesterkt door 't potje’ zoals Baks zou zeggen. Erg warm. Af en toe lichte regen.

Woensdag 28 juni, 2 uur

Ergens heel ver weg denkt Olle nu weer net zo sterk aan mij als ik aan haar. Vreemd idee. Wat zal er volgend jaar om deze tijd gebeuren?

Bestaan we dan nog? Bezit nog 8 tikals, maar trakteerde mezelf toch op een heerlijke kroket vanwege het feest. Niemand dacht er tot nu toe aan. Geniet van m'n geschiedenisboek. Probeer geld te krijgen tegen accept, maar 't is moeilijk. Mijn ring blijft aan mijn hand. Heden inspectie geweest van Jap. generaal. Ben benieuwd hoe 't Nico en Hans gaat.

[Donderdag 29 juni]

Slechte en sombere voorgevoelens al sinds 'n paar dagen. Afvoer? Dit z.g. ziekenkamp wordt langzaam aan werkkamp. Geruchten over alles gaat naar Formosa of Japan. Dan schrijf ik thuiskomst maar af. Niemand gisteren aan trouwdag gedacht (heden 29 juni). Sliep slecht en tobde.

Rare onzekere voorgevoelens. Zware regen vannacht + onweer - Alles onder water.

Zondag 2 juli

Warm, motregen, halfzes. Las uit de bijbel ‘Het boek Esther’: ‘kom ik om, zo kom ik om’... Geschiedenisboek bijna uit. At een kroket.

Bijvoeding wordt veranderd. Geen nieuws. Zie er niets meer in. Opnieuw pellagra (jeuk). Alles vervelend.

Maandag 3 juli

Bijvoeding voor mij gelukkig onveranderd (2 ei, 2 pisang, katjang idjoe). Geschiedenisboek uit. Oorlog duurt tot '47 ...staat ergens in een boek.

[p. 217]

6 juli donderdag, 2 uur

Lezing Bouwmeester-revue wegens zware regens gisteren niet door. Het kamp één modderpoel. 5 barakken reeds onbewoonbaar. Bij ons nog alles goed droog. Lees een erg aardig boek: Ongecensureerd, 20 jaren van avonturen en reizen door Alexander Powell (554 bldz.). De meester leest ‘de krant’ voor. Verder deinen de dagen vrij rustig voorbij. Zojuist bloed onderzocht. Uitslag nog onbekend.

Zaterdag 8 juli, 3.30

Wind en zon. Roezig weer! Bedacht nieuwe naam voor ons huis aan de plas. ‘Villa de Jol’ als een herinnering aan het lieve huis in de Cornelis Jol waar we zo menig prettige dag hadden en dat nu volgens de verhalen in puin moet liggen. Lees prettig in Ongecensureerd. Sterk verhaal, zou je zeggen, maar toch aardig.

Zondag 9 juli

Alles naar de kerk. Werd gisteren door Olaf gevraagd voor lezing hoge omes maandag a.s. Nieuwe lezing voorbereid: ‘Toneelfiguren van heel dichtbij’ - V. d. Lugt, v. Dalsum, Laseur en Mary, Verkade en tot slot Davids. Dinsdag en donderdag a.s. weer Bouwmeester-revue. Gerucht Japangangers niet naar Japan, nog in Nonpladuk. Bezit nog 6 tikals.

Ring op ± 20 getaxeerd. Zou hem later voor f 1,75 weer terug kunnen kopen van zekere Berlien. Kan er toch niet goed van scheiden. Liet oude kleren opknappen. Zwembroek ook, het kost 60 cent. Thans een kapitaal. Bij Ol is 't nu ook zondag. Wat zou ze doen? Post uit Australië. Niets voor ons. Kwasi ernstige mensen noemen we ‘trammetjes’. De ernst van een kind dat trammetje speelt. Grauwtje (Grey) slaapt. Kreeg met 57 andere Amerikanen mooie nieuwe ‘hoefjes’.

Woensdag 12 juli

Maandag lezing gehouden voor overste Larssen en Van Gulik en andere hoge lui: ‘Toneelfiguren van heel dichtbij’. Sprak 1 uur. Overste v. Gulik zéér waarderend! Gisteren weer Bouwmeester-revue. Ongecensureerd nog niet uit. Lees onder de hand: De kleine parade van Henriëtte v. Eyck. Zeer matig, nogal geforceerde humor. Las van Edgar Allan Poe een kort verhaal: ‘De zwarte kat’. Griezelig! 't Staat in Wij en de dieren van Siegfried E. van Praag. Allerlei korte dierenverhalen. Heb geen tijd meer ze nog te lezen, want het moet terug. Krijg staalpillen (bloedarmoede). Droomde vannacht zo van Ol dat vandaag hele stemming er door bedorven is. We hebben nu een lieve poes. Mies. Met ons drieën (Vroom, meester en ik). Hij is erg lief en ligt aan een touw (dag en nacht touw). Vroom vangt visjes voor Mies. Zo zoet!

[p. 218]

Zondag 16 juli, 9.45

Allen naar de kerk. Olle ook? Heb het in de buik wegens staalpillen.

Eetlust aan 't slinken. Pak weg. Ben nu weer ± 20 tikals waard. Mies erg lief aan het z.g. ‘dag en nacht touw’. Gezelligheid in huis. Kleine parade uit - zo! Ongecensureerd bijna uit. Viel me ook wat tegen. Maandag en donderdag a.s. weer Bouwmeester-revue. Kots ervan. Grote fantasie.

Aantekeningen voor toekomstboeken. Eind volgend jaar misschien einde. In Europa en hier alles heel langzaam. Z.g. ‘klamboe bloksysteem’ werkt best. Droom opeens veel van huis, tante Aatje en toneelschool (Verhagen). Bestaan ze nog? Verhuizing binnen het kamp wordt verwacht + blinden uit Singapore. Las lang in het dagboek.

Vrijdag 21 juli

Gistermorgen groot appel. Algemene telling van krijgsgevangenen, naar men zei in heel Thailand (voor overgave bewaking aan de Thais?)

Daarna om ± 2.45 een gedeeltelijke zonsverduistering. 's Avonds allerlei geruchten. Lezing gehouden in barak 24 voor de overste v. Gulik, Larssen, dr. Berlijn, kapiteins enz. Sprak over eigen ervaringen en toneelfiguren van héél dichtbij. Succes scheen me zeer goed. Veel gelach en applaus. Grote voorraden rijst en vis aangekomen. Men zegt voor 2 maanden. Moeilijkheden verwacht met zout- en suikervoorziening.

25 juli, dinsdag, 7 uur

Na enkele dagen van verveling zonder lectuur (ontzettend) thans overstroming van boeken [op] één ochtend; Bloemlezing uit de Nederl. letterkunde (Rijpma), Nummers van Willy Corsari (roman uit cabaretleven). Ben op bldz. 140. Speelt in Berlijn. Niet onaardig, maar wat ouderwets en lichtelijk overdreven hier en daar. Schrijf nooit een toneelroman zonder een betere achtergrond dan perversie. Geeft geen goeie kijk op het een en ander. Bespreek met luit. Tiemeyer (neef van acteur) groot plan voor ons Kudelstaart-huis. Hij aan 't tekenen. Erg mee bezet. Verder veel jeuk en slecht geslapen. Binnenkampse verhuizing op komst. Erg veel wind. Roezig weer.

27 juli, donderdag, 9 uur

Zijn druk aan het Kudelstaart-huis bezig. Komt nu weer in de plas te liggen d.w.z. oprijzend uit het water. Tekening van ‘De Jol’ gezien. Erg enthousiast. Lief mooi huis. Plannen worden uitgewerkt. Druivenplukkers uit. Niet bijzonder. Nummers niet uit kunnen krijgen.

[p. 219]

25
Rolverdeling voor het door Kan geschreven toneelstuk ‘Roland - ons kind’. Met rechtsboven, naast de titel, een Japans stempel, hetgeen betekende dat het goedgekeurd was door de Japanse censuur. (Eerste bladzijde van een apart schrift waarin het hele toneelstuk staat.)

[p. 220]

30 juli, zondag, 10.30

Er gaan weer ± 90 mensen weg. Waarheen? Las Zischka's boek over Japan gisteren uit. Niet erg bemoedigend. Kan nog jaren duren.

‘E filmerodag’.⁵³

53 E filmerodag: het staat letterlijk zo geschreven en betekent: het is een ‘ik-voel-me-zo-rot’ dag.

Woensdag 2 augustus, 12.30

In 2 dagen Dr. Vlimmen opnieuw gelezen en er 2 × zoveel van opgestoken. Moet het Ol voorlezen en zelf goed lezen voor ooit een boek te plegen. Aardig idee om dr. Fokkema te laten optreden enigszins ‘verindiest’. ‘Ga maar in ja blote tida ada staan, dan komt dokter het wel even oeroesen.’ Vrijdag verhuizing. Komen meester en ik in 36-40 (general medical) - Vroom en Hille blijven. Wij nemen poes mee. Mooi weer met zware avondbuien. Trakteren af en toe onszelf op ‘neutgie’.⁵⁴ Lezingen enz. nog niet toegestaan. Eten voldoende. Weinig rijst. Goede bijvoeding. Mogelijkheid tot schrijven van toneelroman overwogen in huis Kudelstaart. Zou dan ongeveer mezelf als hoofdpersoon plaatsen in huishouden van Hans en A. in Warmond. Dus veel meer tegenwerking en contrast groter. Laten trouwen met een niet toneelvrouw. Van toneel via cabaret naar de revue laten gaan. Lees Vlimmen! Kreeg Engels lesboekje van Van der Noort te leen, Common Things. Hoop dus weer Engels te gaan studeren. Verstaan gaat iets vooruit. Gisteren het huis in perspectief gezien. Laaiend enthousiast. Zie Ol er zo gezellig in rondlopen!

54 Neutgie: geen borrel, maar een zoetig hapje.

Zondag 6 augustus, 4 uur

Vrijdag j.l. verhuisd met de meester naar barak 36. Geen wandluizen tot nu toe en geen ‘klamboe bloksysteem’. Stemming hoopvol. Eind van 't jaar vrede? Gerucht van 1400 man die weg zouden moeten. Altijd hetzelfde vertrouwde liedje. Heden plattegrond van het Kudelstaartse huis gekregen met tekening in perspectief. Reuze gezellig. Kon ik het nu maar eens aan Ol laten zien. Bedacht dat de naam ‘De Jol’ ook een samentrekking van ‘je Ol’! Knap bedacht hè. Bezig nog ± 16 tikals.

Eten neutgies - 1 per dag. Barak ligt erg open en midden in 't water.

Einde.

Zondag 13 augustus, 1.30

Onweersachtig. Regen 's nachts. Ben aan een kuur van 50 tabletten gisteren begonnen (10 per dag) tegen wonden en huidaandoeningen. 't Slaat op de maag. Voel me vrij beroerd. Lig prettig met de meester en meneer de Jonge (erg stil) en Efilmerodag. Mies soms down, soms goed. Veel plezier van luit. Tiemeyer. Las aardig boek: Zijde van S. Merwin. De poes groeit. Voel me slap. Slaap vrij goed. Heel zuinig.

[p. 221]

Zondag 20 augustus

Lees van Willem Elsschot Villa des Roses. Heel aardig. Hij blijkt ook de auteur van Lijmen wat ik destijds van Jons las. Ook schreef hij Kaas. Wil beide boeken nog wel eens graag lezen. Er komen 500 nieuwe mensen (van onze groep?) aan, maar ze zijn er nog niet. Zou Rayer er bij zijn? Veel jeuk en weer opeens veel wandberen. Denk veel aan Ol en aan de Jol en aan ‘ons huis’ aan de Westeinder. Lig met prettige mensen. Bezit nog 15 tikal. Kreeg 44 sigaretten en 8 kaakjes (Rode Kruis). Na een week vol regen nu prettig mooi weer. Eten erg goed. Nasi goreng en bollen. Kerstmis nog in oorlog.

Maandag 21 augustus, 9.20

± 350 Hollanders gisteren uit Kancenbury gekomen. Vele bekenden.

Brieven van Rayer, Hans (nog niet ontvangen) en v. Drecht. Deze laatste bericht voor mij van zijn vader uit Holland in antwoord op zijn briefkaart van 1 jan. '43 waarin-ie schreef dat ik er ook was. De brief uit Holland is gedateerd 4-7-'43 en luidt: We were glad to hear that one of your friends in the camps is Wim Kan. Immediately we informed his family of this. They did not yet receive a postcard as we received from you. Nevertheless they were glad to hear that news. They are all well... En in de volgende brief van 25-8-'43: At the present I seldom see Jan Kan. His office is in Apeldoorn as the different department offices have been placed in the east part of the country. Ours is in Utrecht, but we are still here. Ben overblij met dit nieuws sinds 3 jaar! Misschien Pap en Prem wel aan 't Uddelermeer. Verder goeie berichten van Nico. Erg fit. Misschien naar Japan? Hans niet zo goed. Komt hierheen. Stokvis gezond. Hoorde niets over Cor. Hans z'n accordeon kwijt en nog niet terug. Heel erg voor hem, maar hij gelukkig terug uit Burma (nogal ziek en slap). Voel me erg geïnspireerd.

Dinsdag 22 augustus, 9.30

Gisteren weer opgewonden dag. Keuringen voor de Jap. dokter. Veel griezeligs en tegenstrijdigs natuurlijk. Een en ander nog niet helemaal gezakt. Lees nu tegelijk met God en de mensen ook Puberteit naar het stuk van Cor Ruys, als roman bewerkt door de schrijver John van Druten (gedichten vertaald door Louis Borel!⁵⁵) Alleraardigst boek tot nu toe. Kreeg idee voor éénakter of zoiets voor Ol en mij om quatre-mains te spelen. (Vader en zoon, en/of 2 verloofdes, man en vrouw, oude mensjes.) Voor uitbreiding en verandering vatbaar. B.v. als 2 politici.

55 Louis Borel: bekend acteur (1905-1973), bevriend met Wim Kan. Stuurde in 1946 vanuit Hollywood Kan twee kostuums en een winterjas. Maakte in seizoen '49-'50 deel uit van het abc-cabaret in het programma ‘Meester abc’.

[p. 222]

Donderdag 24 augustus, 11 uur

Gisteren aardige dag. Briefjes van Kamerling en Lucas Kramer uit Tamarken met respectievelijk 5 en 1½ tikal. Reusachtig hartelijk van allebei. Verder een handdoekje van de ‘bedeling’, mooi wit en briefje van Lensing. Las Puberteit. Vind het stuk mooier, maar afgezien van kleine onwaarschijnlijkheden toch mooi goed boek, vooral de slotscène. Geniet ook van God en de mensen van v. Selms. Iets om Ol nog eens uit voor te lezen. Ben nu weer 20 tikals waard!

Maandag 28 augustus, 2 uur

Feestdag Ol en man. Zou Ol er nog aan denken? Zal wel met meatrolls en neutgies gevierd worden. Las Brood van Maurits Dekker. Nogal schreeuwerige roman. Communisme nogal goedkoop daarin. De poes erg lief. Parijs een mooie stad. Eten zeer goed (‘eieren minder’). Bericht: iemand heeft ergens 2 brieven van mijn vader voor me zien liggen.

Wachten leer je. Het weer goed. Emmer een mooi bezit. Steeds helder pompwater voor 't uitlenen. Geen bijzonderheden.

Donderdag 31 augustus

Het beloofde feestmenu schijnt niet door te gaan. In plaats daarvan moeten er 2000 man weg (terug naar hun basiskamp?) Mooi begin van deze dag. Verkocht mijn corned beef voor 3 tikals. Nog geen geld ontvangen. Rotzooi. Regen (een beetje). Slechte bui. Lees Rood koren. Hoogst interessant. Poes blijft zoet.

Zondag 3 sept., 7.30

Stemming best! Heden 5 jaar geleden begon de oorlog. Misschien niet ver meer van het einde? Nog geen mensen weggegaan. Er blijven hier maar 5000 zieken + 500 werkers i.v.m. voedselvoorziening. Ben benieuwd naar alles. Droomde vannacht van thuiskomst in Holland.

Lijn 8 reed idioot hard door de ontboste Scheveningse bosjes. Ol had ons huis lief, maar afschuwelijk ingericht... Vol verwachting naar de 6de sept. Stemming heel goed. Huis slecht. Aussi zei tegen de meester, dat ik met de mooiste vrouw van Holland was getrouwd. Vergiste zich - de liefste! Mooi verhaal overigens. De poes springt op mijn schoot. Ben 20 tikals waard. Krijg nieuwe kuur van 50 tabletten ‘sulfro...kaat’ of zoiets. Vies goed. Lees van Selma Lagerlöf Charlotte Löwenskold. Erg apart boek.

Dinsdag 5 sept., 10.30

Vannacht 3 uur luchtalarm. Grote zwarte vogels kwamen langs en één recht over 't kamp. In de verte afweervuur als op Koninginnedag. Even

[p. 223]

later het gedreun. Alles bij elkaar zenuwachtig. Duurde tot ± 5 uur.

Thans weer medische inspectie van dr. Larssen. Charlotte Löwenskold bijna uit. Merkwaardig boek. Keek in dagboek over een jaar geleden en was toen net zo gek optimistisch als nu.

Vrijdag 8 sept., 11.30

Eergisternacht hevig bombardement op Nonpladuk, 17 km hier vandaan. Duurde 1 uur. Hevige branden, afweergeschut en bommen.

Alles erg griezelig. Gisteren bericht 82 krijgsgevangenen gedood door 5 bommen die in het kamp vielen. Zonde. Namen nog onbekend. Lichte maannachten. Hedennacht alles stil. Consternatie door 500 man werkers die weg moesten naar Chungkai (?), groep 11. Kamp zou ontruimd worden... Enfin het oude lied. Overste Larssen zou ook gaan en kolonel Koets, maar ten slotte bleven ze, voor zolang het duurt. Beer, Frits, De Graaf, Majaar en overste v. Gulik alles weg!

Dinsdag 12 sept.

Bezoek van overste v. Lingen en maj. Hazenberg. Beiden erg aardig.

Maj. H. bood financiële steun zelfs aan, maar had het voorlopig niet nodig (19 tikals waard). Zwaargewonden aangekomen van Nonpladuk. 102 doden! Gaan misschien weg naar Chunkai. Stemming goed, maar nerveus. Kap. Matthes van treinkamp ook gedood bij bombardement. Maj. Hazenberg vertelde mij thans ± 18% doden (995 v/d 5500). De poes wordt groot. De spinnewielen worden nu weer uit de ‘spinnerij’ gesleept. Gaat niet door. Er blijven 3000 mensen in dit kamp + 300 werkers. De rest gaat terug naar de kampen. Iedere dag verdwijnen er nu ploegen. Lees nu weer met intens genot Lin Yutangs Levenswijsheid met een glimlach. Bladerde wat in Langs Frieslands wijde wateren. Gezellig. Stemming is goed. Optimistisch. Op Ols verjaardag vrij!

Dinsdag 19 sept., 10 uur

Na zware regens thans droog. Bijna ondergelopen. Percentage doden (Eng., Austr., Nederl. enz. totaal ± 50.000) op half mei j.l. 15% (dat is ± 7.000). Veel prettige gesprekken met Tiemeyer. Ideeën: Lied over filialen en idealen (Albert Heyn en zijn zoon?) Verder iets in het genre van ‘En waarom niet’?

Donderdag 21 sept., 10 uur

Onrustig gevoel alsof er weer iets in de lucht hangt. Gistermiddag onder boom met Tiemeyer brief van zijn vrouw gelezen. Gezellig iets uit een

[p. 224]

andere wereld. Daarna heimwee en terstond Ols brieven nog eens gelezen. Prettig. Droom elke nacht (sinds 3 dagen) van Ol, Prem en thuiskomst. Heimwee.

Zondag 24 sept., 4.10

Hoor juist dat er een soort verhuizing in de lucht hangt op korte schaal. 't Moet voor 6 uur zijn gebeurd en we weten nog van niets. Da's weer zo'n zondags grapje. Hart klopt angstig in de keel. Enfin, berusting.

Hoelang nog dit leven? Er valt overigens niet veel te vermelden. Een verkenner vloog vanmorgen over - (luchtalarm!) De poes wordt elke dag mooier en zwaarder. Ik geniet van de geschiedenis van San Michele (ruim 550 bldz.). Morgen verjaardag van Tiemeyers vrouw. Ook iets van een keuring voor een Jap. dokter, geloof ik. Van der Noort gaat weg. Ook de hutcommandant. Eten is uitstekend. Veel katjang idjoe, sambal en hèche (?). Verder doevres (bollen), extra ei en pisang. Warm en winderig weer met wassende maan en wassende levensverlangens naar Olle. Met Ols verjaardag misschien wel vrij. Prem en Pap en Jan nu al? Dreigend papiergebrek - - (10 minuten later) Het gevaar voor de verhuizing is voor de 4de maal gezakt. Hoelang zullen we het hier nog uithouden?

Vrijdag 29 sept., 10 uur

De katten, 3 in getal, buitelen over mijn tampat (Efil, Zus en Poes Mies, de bedelares). Efil is allerliefst en wordt steeds mooier. Denk er serieus over hem mee te nemen voor Olle. 's Middags is zijn à la carte controle uniek! Het weer is koud met zware onweersbuien. Slaap geweldig. Snel vermoeid + hoofdpijn. Denk en droom aanhoudend van Prem en Olle. Ook vannacht. Genoot van San Michele. Verlang naar eenvoudig buitenleven, zonder rompslomp van grote bezittingen. Volg mooie lezingen van dr. Brouwer over zijn onderzoekingen bij de Papoea's in Nw. Guinea.

Maandag 2 oktober, 7 uur

Prachtdag tot nu toe! Om 2 uur vielen er 6 stronttonnen vlak voor de deur om. Een lucht! Niet te harden! Toen Tiemeyer die 5 tikals bracht (cadeau). Was net weer erg zuinig geworden. En toen 3 brieven uit Holland met best nieuws van Pap, Prem, Jan, Ols familie enz. Nu nog weer eens bericht van Ol s.v.p.! - - Gisteravond overste van Lingen en majoor Hazenberg. Kwamen afscheid van me nemen. Waren hier 6 weken geweest en 5 × verhuisd. Nu weer weg. Het gekkenhuis in volle gang! - Volle maan met vrij veel regen (gelukkig).

[p. 225]

Maandag 9 okt.

Gisteren weer eens verhuisd naar 35. Nogal doelloos. Grote schurft behandeling. Alles mooi. Las Smith, wel aardig. Mooi weer. Onweer + regen 's avonds. Stemming op en neer gaand. Misschien Ols verjaardag alles afgelopen? Droom veel en duidelijk van Ol. Onrustige sfeer. Hangt vast iets in de lucht (letterlijk!)

Zondag 15 oktober, 4 uur

Ben sinds woensdag klerk van de huidarts (dr. van der Meulen). Prettige baan met veel getram.⁵⁶ Veel lijntjes trekken enz. Reuze gewichtig. Heel veel regen 's avonds. Dagen vliegen voorbij. Vertel met succes anekdotes. Lees deel 1 van Lin Yutang! Mooi. Droom over kleine huisjes in Kudelstaart en als we oud worden in Velp of Adelboden. Schonehagen (suikerziekte) zeer slecht. Klamboe laten repareren voor 25 cent. Moet nu héél zuinig zijn! Nachten worden al koud. De poes ongezeggelijk 's nachts. Lief overdag. Slechte huid zelf + brandende voeten.

56 Getram: uitdrukking voor: gewichtig doen over onbelangrijke zaken. Het begrip ‘trammen’ beschrijft Kan zelf in zijn dagboeknotitie van zondag 9 juli 1944.

Zaterdag 21 oktober, 3.15

Zeer drukke dagen. Op stap met dr. van der Meulen als z.g. schurftschrijver. Woensdags en zaterdagavonden lezingen over Bouwmeesterrevue en toneel. Woensdag a.s. lezing in het gekkenhuis. Liet me strikken voor cabaret op 5 dec. a.s. Ben er al aan bezig. 7.30. Weer eens gerepeteerd. Erg gezellig. Was heel enthousiast en zou direct willen beginnen. Erg warm! Geen vooruitzichten t.a.v. spoedige vrede. Droom veel van Ol. Veel schurft + /of jeuk!

Donderdag 26 okt.

Gisteravond lezing in 't gekkenhuis. Veel werk als klerk! Veel blote billen. Elke woensdag, zaterdag en zondag lezingen. 14 dagen vooruit besproken. 's Avonds doodmoe naar bed. Tob over Holland en Olle.

Veel gezelligheid van de meester, Tiemeyer, Paultje, Eskes, v. der Noort, Verbeek, Jimmink enz. Erg warm kenteringsweer. Omroeper in de barak. Ben 16 tikals waard! Poes spoegde vannacht alles onder (te veel vis). Eten best! Toekomst??? Bezittingen slinken. Mensenkennis stijgt! Getram!

Zondag 29 okt., 11 uur

Stemming opeens erg gezakt en down. Weer eens last van het oude verschijnsel heimwee en er niets meer in zien. 't Denken nooit meer thuis te zullen komen. Wat moet er van het lieve Holl. terechtkomen? Alles naar de maan! Wat doen Pap en Prem, Truus, Jan en alle anderen?

[p. 226]

Waar moeten ze blijven? Vannacht grote luchtaanval in de buurt. Bijna volle maan. Met Jimmink samen in de rats gezeten. No good! Bommen! Afweer! lichtkogels - enfin volop feest en geen denken aan slaap!

Vandaag vrij van dienst. Lusteloos, ingezonken. Waar is Ol? Heeft ze nog vertrouwen? Ik doe er 1½ jaar bij. Dan zijn ‘we’ 35! Gisteren schrift cadeau gekregen v. kap. v.d. Noort. Lezing gehouden Bouwmeesterrevue bij hem. Gerepeteerd: Sprookjes, Automaatje en Ome Hein. Zie er niets in. Met Sinterkl. verhuisd? Dood? Alles verboden? Geloof niet dat er iets van komt.

Woensdag 1 november, 4.30

Gisteravond cabaret gezien. Ontstellend afschuwelijk. Tiemeyer ziek. Druk werk met de dokter en met lezingen. Verwachting nog ± 1 jaar! Geduld - geduld. Volle maan. Warm. Vanavond lezing bij Verbeek.

Zaterdag 4 nov.

Donderdagnacht weer groot feest! Veel Amerik. vliegtuigen in de lucht (één zelfs met volle verlichting aan). Twee luchtalarmen; 1 om halftwaalf en 1 om ± 4 uur. Weinig geslapen. Druk werk met de dokter. Heden en morgen vrij. Er moet gerepeteerd worden voor 5 dec. Erg warm. Ook 's nachts. Stemming weer goed!

Zondag 3 december, 10.15

Er zijn weer opwindende zaken! Alleen wat weinig afwisseling: het oude lied, er moeten weer 2000 lieden weg. Opwinding, agitatie. Beer en Corbeau vanmorgen voor de keuring + werkende doktoren en meer van die lolletjes. Wij in de loop van de week. Enfin, kortom het aloude refrein van al deze jaren. Vannacht en woensdagnacht vliegtuigen en ver verwijderde bombardementen. (Bangkok?) Ook overdag laatst 30 toestellen. No good. Loop 's nachts rond met omgeslagen deken. Kon m'n ring verkopen voor 41 tikals. Deed het niet. Nog niet nodig! Ben benieuwd waar we nu weer al zwervend terecht gaan komen. Had zo gehoopt dat dit m'n laatste kamp zou zijn, maar het ziet er niet erg naar uit. Toch niet pessimistisch. Eind volgend jaar...?!?!? Vatte kou en zei mijn lezingen af. Zwerf met dr. v.d. Meulen het hele kamp door en verwonder me over de stand van zaken in dit gekkenhuis. Orders bekend moeten maken in 't genre van: artiesten voor Kerstmis gevraagd!

Morgen 4, 5, 6 en 7 moeten we ons S. Niclaas programma geven. Heb weinig vertrouwen in de rustige afwikkeling van een en ander. Het beslissende jaar staat voor de deur. Tanden op elkaar en nog even flink doorbijten. En dan maar us kijken of het nieuwe leven in die z.g. nieuwe wereld nog de moeite waard zal zijn...

[p. 227]

Woensdag 6 dec.

Al 2 voorstellingen achter de rug. Succes! De Jap stoorde de eerste net toen de 2 Sint Niklazen op 't toneel zaten (Meyer en Rombouts). Er werd zó hard gelachen dat de Jap. luit. er in zijn kamp last van had!

Vanaf dat ogenblik alles veel zachter... Gisteravond enveloppe met 40 tikals gekregen. Geweldig blij. Net 's middags geweigerd mijn trouwring te verkopen voor... 52 tikals. Had zo'n gek gevoel van het toch maar niet te doen. Poep blij! zou Bergman zeggen. Zong: ‘Limmericks’ - ‘Sprookjes’ - ‘Rampen, schatten en geluk’ - ‘Kinderpotpourri’ ‘Die moet in de zak’ -. Alles prachtig succes. Plannen voor Kerstmis en Nieuwjaar.

Zaterdagavond 7 uur, 9 dec.

Ontzettend koud opeens. 4 Sint Nkl. voorstellingen vlot verlopen met daverend succes. Wel erg moe. Stelde mijn lezingen uit, maar repeteerde vandaag voor Kerstmis (Ballade + brief). Voorbereidingen voor Thomasvaer en Pieternel alsof er hoogstens 3 maanden tussen zaten in plaats van een jaar. De overste zegt nog 1½ jaar! Lijkt me uitgesloten.

Komend jaar - - enfin als steeds. Luchtalarm, oefening en echt. Loopgraven met water erin. Was vanmorgen even bij Baks. Nog steeds niet weg! Zag hem 1 week geleden helemaal bepakt voorbij trekken! Over 60 jaar zijn we allemaal dood en vergeten? Ol en ik worden stiekem oud. Te koud om te baden.

Maandagmorgen 18 dec.

Of er nooit een end aan komt? Over een week Kerstmis zonder Ol! De 3de. Droomde vannacht van Ol. ‘Het bekende verhaal.’ Drukke dagen. Kerstprogram met Henk Eskes aan 't instuderen en Jimmy van Linden (Traumerei - largo v. Händel) en ik ‘Ballade’ - ‘Normaal en abnormaal’ en ‘Kerstbrief’. Moeten op avond vóór Kerstmis in 4 hutten optreden (4 × 20 minuten). Ben benieuwd wat dit nou weer gaat worden...

Schreef Thomasvaer en Pieternel. Gematigd aardig... Met Rombouts als Piet. Donderdag j.l. grote opwinding. Keuring Jap. dokter. 73 man kregen bij ons een e. Ik zwijnde en trok een c uit de bus! Arme Jimmink met een e! Nu weer opwinding over vertrekkende mensen, lijsten (van lui die hier zouden moeten blijven o.a. de Band) (wij natuurlijk niet).

Overste Larssen zou er wel voor zorgen! Deken in bruikleen gekregen wegens koude nachten. Rib een beetje gekneusd. Zaterd. en zondag weer 2 lezingen gehouden. Nu voorlopig niet meer! Moet kerstdag in 't gekkenhuis en bij de tbc-patiënten optreden. Ben 31 tikals waard. Veel bombardementen in de buurt en overvliegende vliegtuigen. Geen nieuws verder!

[p. 228]

Zaterdag 23 december

Sinds donderdag met malaria in bed. Kotsen, koorts (40°) overgeven enz. Niet warm te krijgen. Overste Larssen erg aardig. Kinine en nakuur Atibrine. Kerstprogramma afgelast! Jammer, hum, hum. Nu al weer erg opgeknapt, maar doof en slecht ter been. Ontstellend veel bezoek, wegens ‘poster’ die bij de kantine hangt met kerstprogr. + ziekte. Veel aardige dingen doen de mensen om me heen (‘de mensen menen het goed met de mensen’). Kreeg 5 tikals uit een zekere kas voor onbetaalde werkers. De Jap. Kampcommandant komt op Kerstmis met 5 officieren bij onze leiding eten. Spreek weer vrij veel en slecht Engels. Geen aanleg! Geen geheugen! Vertel zoveel en vaak over Ol dat ik haast niet meer over haar droom. Hele week al een beetje beroerd. Repeteerde Thom. en Piet. Niet zo geslaagd. Leer het nu. Alles wat te gehaast. Dr. v.d. Meulen nog aan het bed. Dr. Berlijn ook. Aardig. Niet erg veel aan Kerstmis denken deze dagen. Las Kerstboom van Martinus Nijhoff. Mooi gedicht (Moeder - wij waren veel te lang niet samen).

Dinsdag 26 december, 6.30

De Kerstmis muntte uit door veel eten. De keukens werkten zich volledig rot. Verder weinig honger. 5de kininedag. Kerstmannetje (Rombouts) aan mijn bed met namaak kerstkrans. Aardig idee van Tiemeyer. Overdag doorlopend bezoek. 's Avonds tot 12 uur ongeveer alleen. Gaf niet. Was erg moe en had mijn eigen gedachten. Niet zulke opgewekte!

Volgend jaar niet thuis - 't Kan nog wel lang duren. Om 12 uur gingen de lichten uit en was de ‘Kerstmis’ die bij de Engelsen meer op een Kerstmis lijkt, voorbij. Hoe vaak nog? Corbeau en Beer naar andere hut.

[Hoe miniscuul klein Kan ook schreef, het grote dikke dagboek is vol. De laatste dagen worden uit papierschaarste op de achterkant van de droomhuistekening genoteerd. Kan probeert nog wel een dagboek bij te houden op losse bloknootvellen, maar deze zijn helaas niet bewaard gebleven. Pas als hij een zakformaat notitieboekje cadeau krijgt, gaat het dagboek verder. Er zijn dan vier maanden voorbij. Ook de laatst opgebouwde groep vrienden is uit elkaar gescheurd. Omdat de meester weg is en de dreiging naar Japan verscheept te worden dagelijks groter wordt, besluit Kan zijn dagboeken, die ook alle liedjes en conferences bevatten, in een blik in de grond te begraven. Nog steeds zijn er voor de kampbewoners slechts drie onderwerpen van belang: geruchten, eten en de vraag wanneer de oorlog is afgelopen.]

49 ‘Wij competeren’: een gangbare uitdrukking in het KNIL die betekent: wij hebben recht op. Veel krijgsgevangenen leefden in de veronderstelling dat als zij na de bevrijding thuiskwamen, zij voor de rest van hun leven door de maatschappij getroost en vertroeteld zouden worden.