Het monster van de oorlog

[p. 319]

10
Tussen de oorlog van gisteren en morgen

De oorlog van '144-'18 had de wereld ingrijpend veranderd. Zowel binnen als buiten Europa waren veel oude staatsgrenzen door nieuwe vervangen en stabiliteit was meestal ver te zoeken. De Vrede van Versailles vormde van het begin af aan een bron van nieuwe conflicten, niet in de laatste plaats door de harde vredesvoorwaarden die vooral door toedoen van Frankrijk aan Duitsland waren opgelegd. Toch brachten nieuwe internationale afspraken zoals het verdrag van Locarno (1925) op den duur enige politieke ontspanning. Mede door het Amerikaanse Plan-Dawes (1925) bloeide ook de economie weer op, althans op sommige plaatsen en in sommige sectoren. En wie zich graag in het uitgaansleven stortte, kon ook in andere opzichten vaak iets te horen en te zien krijgen van de ‘roaring twenties’, met de charleston als het bekendste symbool van een gretige en vrije manier van leven, waarachter echter ook wel eens vage angstgevoelens leken schuil te gaan.

Rond 1930 nam in brede kring het pessimisme weer snel toe. De legendarisch geworden ineenstorting van de beurs in New York leidde ook in Europa tot een zware economische depressie, met massale werkloosheid en nieuwe armoede tot gevolg. Enige jaren later maakten het binnentrekken van het Japanse leger in Mantsjoerije en de verovering van Abessinië (Ethiopië) door de Italianen overduidelijk dat de Volkenbond, als het erop aankwam, een machteloze organisatie was. De democratie verkeerde duidelijk in een crisissituatie en het geloof in totalitaire stelsels nam toe. De nederlaag van het Volksfront in de Spaanse Burgeroorlog kwam hard aan bij degenen die waren blijven geloven in een linkse revolutie, maar stemde militante fascistische en nationaal-socialistische bewegingen tot tevredenheid. Het gevolg van dergelijke ontwikkelingen was dat opnieuw de vraag rees wat je moest doen als je je zowel wilde keren tegen een noodlottige bewape-

[p. 320]

ningswedloop als tegen oude en nieuwe vormen van onderdrukking.

In deze rubriek komen dichters aan het woord die geboren waren rond 1900 en dus de Eerste Wereldoorlog alleen als kind of opgroeiende jongeman vanuit de verte hadden meegemaakt. Dat die periode hen toch dikwijls diep aangreep, was niet alleen het gevolg van de vele schokkende publicaties die verschenen in de periode dat zij zichzelf in literair opzicht aan het ontplooien waren. Ook het besef dat met name door het optreden van Hitler een nieuwe gruwelijke oorlog met de dag dichterbij dreigde te komen, verontrustte hen hevig: met name wanneer zij afkomstig waren uit christelijke en linkse milieus waarin de afkeer van militarisme en geweld diep was geworteld.

De hier gekozen voorbeelden laten zien hoe de Eerste Wereldoorlog op uiteenlopende manieren is gebruikt om te waarschuwen tegen een nieuwe uitslaande brand. Daarbij wordt ook iets zichtbaar van de verzuiling van het toenmalige literaire leven in Nederland, waarbij zowel de confessioneel als de politiek gebonden jongeren over eigen programmatische tijdschriften beschikten om zich af te zetten tegen elkaar of tegen hun niet-gebonden leeftijdgenoten. De Spaanse Burgeroorlog is buiten beschouwing gelaten, omdat Huub Hermans daarover al een bloemlezing heeft samengesteld: Littekens in een gelooide stierehuid. Nederlandstalige schrijvers over de Spaanse Burgeroorlog 1936-1939.

Wie zou willen achterhalen hoe breed het verzet tegen een nieuwe oorlog indertijd heeft geleefd onder Nederlandse schrijvers, zou zeker de bundel Schrijvers getuigen tegen oorlog en militarisme moeten raadplegen, in 1936 uitgegeven én herdrukt voor de Jongeren Vredes Actie. Daarin kan men niet alleen bijdragen of steunbetuigingen tegenkomen van al wat oudere literatoren zoals Lodewijk van Deyssel, Frans Coenen, Henriëtte Roland Holst, Nico van Suchtelen, Marianne Philips of Dirk Coster. Tot de medewerkers behoorden eveneens enkele jongeren die géén plaats in onze bloemlezing hebben gekregen, omdat zij nu eenmaal niet specifiek over de Eerste Wereldoorlog hebben gedicht, al komt S. Vestdijks ‘Ballade van het oorlogspaard’ bijvoorbeeld wel in de buurt. Typerend voor de harde uitspraken in het schrijversprotest van 1936 is het volgende citaat van Menno ter Braak: ‘Wie in deze eeuw, in dit Europa, een woord ten gunste van de oorlog of het militarisme te berde brengt, is óf een phraseur óf een imbeciel, als hij tenminste geen wapenhandelaar mocht blijken te zijn.’

[p. 321]

Affiche uit 1931, met daarop de litho ‘Nie wieder Krieg’ van Käthe Kollwitz.