Het monster van de oorlog

[p. 224]

Broodrelletjes in Amsterdam. Tekening van G.J. Staller in Het Leven, 9-4-1918.

[p. 225]

7
Zorgen van alledag

‘We leven in een nare tijd,/ Sinds de oorlogsmare werd verspreid,’ zegt een van de vele straatliederen over de kleine, maar toch zo belangrijke zorgen van alledag tijdens de jaren 1914-1918. Er waren heel wat praktische moeilijkheden waaraan de gewone burgers het hoofd moesten zien te bieden en zij klaagden dan ook vaak en luid, liefst met de overheid als mikpunt. Dat diezelfde overheid het niet gauw goed kon doen, was overigens vaak ook de schuld van diezelfde klagende burgers of althans van hun eveneens klagende buren. Want waarom begonnen rijk en gemeenten begin augustus 1914 bijvoorbeeld met de uitgifte van gedrukte ‘zilverbonnen’? Omdat iedereen bij de eerste oorlogsberichten het zilveren muntgeld oppotte, uit angst voor een forse waardevermindering van het papiergeld. En waarom moest er eerst een levensmiddelenwet en later een distributiewet worden ingevoerd? Omdat leveranciers van schaarse producten de prijzen probeerden op te drijven, omdat huisvrouwen bij ieder gerucht op grote schaal hamsterden, omdat de binnenlandse markt vaak veel minder lucratief was dan de export naar Duitsland, omdat het woord ‘O.W.'er’ (= oorlogswinstmaker) niet zomaar tot het gangbare taalgebruik ging behoren. En dan was er ook nog de winstgevende smokkelhandel, die op zo'n grote schaal werd bedreven dat de Duitsers de Belgisch-Nederlandse grens afschermden met onder stroom staande prikkeldraadversperringen (‘Todesstreifen’ ofwel ‘draden des doods’) en de Nederlandse regering een apart opsporingsapparaat in het leven riep, naast het anti-smokkelbureau van een grootaandeelhouder van De Telegraaf.

Dat alles nam uiteraard niet weg dat de meeste problemen in essentie te wijten waren aan de internationale oorlogssituatie. In de eerste plaats ging het in veel opzichten slecht met de wereldeconomie. Daar kwam bij dat zowel de Britse als de Duitse regering de Nederlandse handelsvloot er a priori van verdacht de vijand

[p. 226]

te willen bevoorraden. Verder was de invoer van steenkool ten behoeve van de industrie afhankelijk van allerlei verplichte tegenprestaties, werden ook vissersschepen bij herhaling opgebracht door de Engelsen en gingen de Verenigde Staten op den duur de graanexport bemoeilijken. Het kabinet-Cort van der Linden probeerde zo goed mogelijk regulerend op te treden. Het kocht zelf voorraden op om die tegen vaste prijzen beschikbaar te stellen, voerde een systeem van bonboekjes en bonkaarten in en nam ook meer specifieke maatregelen zoals het laten vervaardigen van regeringsbrood en eenheidsworst. Daarnaast kwamen er organisaties tot stand voor de regulering van de buitenlandse handel. Desondanks werd er met name in de jaren 1917 en 1918 in Nederland veel honger en gebrek geleden, zodat er soms flinke rellen uitbraken. Op allerlei gebieden bestond er schaarste, de werkloosheid was sterk toegenomen, rondkomen van een maximale (!) vergoeding van één gulden per dag was voor steeds meer echtgenotes van gemobiliseerde soldaten ondoenlijk. De steuncomités hadden dan ook handenvol werk en aparte huurcommissies moesten oplossingen zien te bedenken voor armlastige huurders.

Bovenstaande opsomming, met name gebaseerd op de overzichten van Ritter en Moeyes, geeft globaal aan in welke samenhang de problemen gezien moeten worden waar de Nederlandse gezinnen in de oorlogsjaren op het huishoudelijke vlak mee te maken kregen. Kwesties rond de inkwartiering en de aanwezigheid van allerlei groepen buitenlanders kwamen daar nog bovenop.