Het monster van de oorlog

[p. 148]

Affiche uit 1914 van Willy Sluiter.

[p. 149]

5
Eenheid en verdeeldheid

Evenals in andere Europese landen groeide tijdens de oorlog ook in Nederland een nationaal eenheidsgevoel, met name als het ging om het tonen van ‘vaderlandslievende gevoelens’, die als een erfenis van de negentiende eeuw hoog in het vaandel stonden. Maar tegelijkertijd bestond er ook een onuitroeibare neiging om in allerlei praktische aangelegenheden het eigenbelang te laten prevaleren en bij bijna iedere nieuwe sociaal-economische maatregel te mopperen op de overheid (zie rubriek 7).

Veel van die ingrepen op het gebied van de handel en de verdeling van levensmiddelen en andere eerste levensbehoeften hadden te maken met het handhaven van de Nederlandse neutraliteit. Op zichzelf was die politiek ingewikkelde gedragslijn van het extraparlementaire kabinet-Cort van der Linden (1913-1918) nauwelijks omstreden, maar dat sloot vormen van partijkiezen niet uit. De meeste aandacht trok de vraag of men vóór of tegen Duitsland was, ook doordat de inval in België zo'n diepe indruk had achtergelaten. Vaak ging sympathie voor Duitsland samen met het erop na houden van conservatieve denkbeelden, maar generaliseren blijft hier riskant. Degenen die zich al geruime tijd hadden ingezet voor wereldvrede en verbroedering tussen de volkeren, hadden voor geen enkele van de strijdende partijen een goed woord over en konden de oorlog alleen maar zien als een mensonwaardig schouwspel dat op geen enkele manier viel te rechtvaardigen. Wie dan toch nog een relativerende houding probeerde aan te nemen, maakte algauw badinerende vergelijkingen met ruzies tussen buren en familieleden.

Dat de oorlog verschillende bovennationale eenheidsgevoelens had aangetast, leidde ook tot veel discussie. Dat gold niet alleen voor aanhangers van de Groot-Nederlandse gedachte, maar bijvoorbeeld ook voor al degenen die met name

[p. 150]

sinds de Tweede Internationale (1899) waren gaan geloven in een internationale solidariteit tussen de arbeiders die vroeg of laat een einde zou gaan maken aan alle wantoestanden waar het kapitalistische stelsel verantwoordelijk voor werd gehouden. Dat deze idealen toch overspoeld waren door nieuwe golven van nationalisme, leidde zowel tot diepe ontgoocheling als tot een hernieuwd geloof in een socialistische revolutie die in 1917 vanuit Rusland naar andere Europese landen zou overslaan.

Tegelijkertijd kregen allerlei vormen van pacifisme en anti-militarisme, die zowel binnen als buiten de sociaal-democratische partijen waren te vinden, juist door de verschrikkingen van de oorlog nieuwe impulsen. Gecompliceerd was de oorlogssituatie voor degenen die zich mede door de opkomst van de zionistische beweging sterk bewust waren geworden van hun joodse identiteit, terwijl zij zich toch ook burgers voelden van een land waarin hun voorouders vaak al eeuwenlang woonden en dat zij eventueel als soldaat wilden helpen verdedigen. Deze problematiek hield ook Nederlandse joden bezig. Daar kwam bij dat het uitzicht op een eigen Nationaal Tehuis in Palestina was toegenomen, doordat het Turkse rijk mede door de oorlog op instorten stond.

Anders weer lag de zaak voor al degenen die, gelovig of niet, het niet konden verdragen dat naties die zich allemaal christelijk noemden elkaar toch op zo'n vreselijke manier te lijf gingen en daarbij in voor- en in tegenspoed dezelfde God aanriepen. 'Schijnheiligheid' was trouwens in het algemeen een verwijt dat de oorlogvoerende landen vaak trof in een tijd waarin men nog maar een beperkt aantal communicatiemiddelen kende, maar heel goed wist hoe belangrijk propaganda was. Rekening houden met de publieke opinie was voor politici extra belangrijk geworden nu steeds meer burgers kiesrecht bezaten of op het punt stonden dat te krijgen.