Het monster van de oorlog

[p. 86]

Uit: Prenten van Albert Hahn, 1e bundel: De oorlog (1917).

[p. 87]

3
Het monster van de oorlog

Het uitbreken van de Grote Oorlog heeft in Nederland behalve schrik en angst ook veel oprechte woede en bittere verontwaardiging veroorzaakt. Hoe was het mogelijk dat ‘beschaafde’ en ‘christelijke’ naties elkaar met zoveel geweld te lijf gingen en zich zo ‘beestachtig’ gedroegen. Juist omdat Nederland zelf geen partij was, drong zich in sterke mate de vraag op welk motieven er eigenlijk ten grondslag lagen aan deze zowel uitzichtloze als meedogenloze krachtmeting, die niet terug te voeren was op het bestrijden van een onaanvaardbare ideologie of het verdrijven van een tiranniek bewind. Werden de oorlogvoerende landen allereerst gedreven door militaire geldingsdrang en gekwetste nationale trots? Of toch vooral door een weinig scrupuleuze behartiging van de belangen van eigen handel en industrie en uiteindelijk door het willen behouden dan wel verkrijgen van de economische en politieke leiding in de wereld? Of moest er misschien in een heel andere richting naar verklaringen worden gezocht. Was er bijvoorbeeld sprake van het al lang voorspelde en onvermijdelijke failliet van het kapitalistische systeem als zodanig? Of eenvoudigweg van rampzalige misrekeningen van politieke leiders die voortdurend onder druk stonden van de publieke opinie en de controle hadden verloren over hun politieke manipulaties? Maar hoe men ook dacht over al deze en nog weer andere veronderstellingen - een moreel verantwoorde reden voor al het bloedvergieten leek niet gevonden te kunnen worden, ook niet als men de schuld vooral bij de ene of de andere partij probeerde te leggen.

De diepe afschuw van het oorlogsmonster, die dagelijks werd gevoed door de media van die tijd en binnen nagenoeg alle politieke en religieuze gezindten is terug te vinden, versterkte de kracht van de talrijke vredes- en anti-oorlogsbewegingen (zie ook rubriek 9). Daarbinnen waren veel intellectuelen en kunstenaars actief, zoals de dominee Bart de Ligt, de dichteres Henriëtte Roland Holst, de juriste

[p. 88]

Clara Wichmann, de pedagoog Kees Boeke, de psycholoog Gerard Heymans, de schrijvers Marcellus Emants, Frederik van Eeden en Nico van Suchtelen. Zij voelden zich meestal nog goed thuis in de culturele klimaatverandering die zich tegen het einde van de negentiende eeuw in Nederland had voltrokken. Typerend daarvoor was een breuk met de sterk individualistische neigingen uit de jaren tachtig. Overheersend was nu het verlangen om zich met hart en ziel in dienst te stellen van de gemeenschap en zich opgenomen te voelen in één groot samenbindend menselijk, liefst ook metafysisch verband. Verregaand estheticisme had moeten wijken voor ideeën- of getuigeniskunst. En de intensieve aandacht voor de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid had plaatsgemaakt voor hernieuwde pogingen om door te dringen tot de hogere of diepere wereld die daarachter schuil moest gaan.

In dit ruime kader passen veel van de dichters die in deze rubriek en met name ook in rubriek 9 zijn opgenomen. Zij behoorden tot de generaties die respectievelijk rond 1880 en rond 1895 aan het woord waren gekomen, en gaven in deze jaren vaak weer de voorkeur aan een traditioneel taalgebruik en vaste versvormen. De soms hooggestemde toon in hun werk contrasteert op het eerste gezicht met de neiging tot hoon en cynisme die bij sommige leeftijdgenoten domineerde, maar lijkt in wezen toch daaraan verwant te zijn voorzover het ging om het uiten van de heftige emoties die de oorlogsgruwelen opriepen. Uit dezelfde tijd dateren ook de eerste modernistische experimenten van kunstenaars als Theo van Doesburg, die in de komende jaren stap voor stap drastische consequenties zouden gaan trekken uit een compromisloos streven naar een waarlijk geestelijke en universele kunst.