Het monster van de oorlog

[p. 48]

Prentbriefkaart ca. 1914. Uitg. Cl. Goffin, Maastricht.

[p. 49]

2
Vluchtelingen en slachtoffers

In zijn herinneringen aan de jaren 1914-1918, getiteld De donkere poort, heeft de latere radiospreker P.H. Ritter jr. beeldend beschreven hoe Nederland met name na de val van Antwerpen op één groot opvangcentrum begon te lijken. Het aantal vluchtelingen liep in korte tijd op tot boven de één miljoen, met inbegrip van ongeveer 40.000 buitenlandse militairen, terwijl het gastland zelf toen nog maar ruim zes miljoen inwoners telde. Het mededogen was groot. Tal van particuliere comités schoten direct zo goed mogelijk te hulp en ook de overheid ging zich verantwoordelijk voelen. Maar op zo'n korte termijn voor zoveel mensen tegelijk zorgen was eigenlijk ondoenlijk. Onderdak, vervoer, eten en drinken, medische verzorging, dekens, extra kleding - aan alles was gebrek. Spanningen en wederzijdse irritaties bleven dan ook niet uit, soms door een gebrekkige organisatie, maar meermalen ook door onbegrip, tegenwerking en wangedrag aan beide kanten.

In 1915 was het merendeel der Belgen weer naar hun eigen land teruggekeerd, maar een honderdduizendtal kon of wilde dat niet. Wie niet over eigen opvangadressen beschikte of niet in staat was voor zichzelf te zorgen, belandde al dan niet onder dwang in speciale ‘vluchtoorden’. In die nogal troosteloze barakkenkampen te Nunspeet, Uden, Ede en Gouda viel niet te ontkomen aan vormen van tewerkstelling, maar ook onderwijs en ontspanning kregen aandacht.

De buitenlandse militairen die hier hun toevlucht hadden gezocht, vormden een aparte categorie. Op grond van internationale afspraken moest Nederland als neutrale natie hen ontwapenen en interneren. De Engelsen werden ondergebracht in Groningen, de Duitsers in Bergen (N.-H.), de Belgen uiteindelijk in nieuwgebouwde barakken bij Zeist en Harderwijk. Ook gewonde soldaten moesten na hun genezing naar zo'n interneringskamp, waar met name de slechte huisvesting, het gedwongen nietsdoen en de behoefte aan meer bewegingsvrij-

[p. 50]

heid felle protesten in de hand werkten. Er vonden tal van ontsnappingen plaats en ook scheldpartijen en diefstal kwamen voor. Berucht werd de opstand in Kamp Zeist, waarbij door de Nederlandse bewaking met scherp werd geschoten. Nieuwe maatregelen moesten de leefomstandigheden draaglijker maken.

Ook in andere gevallen waarin voorzichtig manoeuvreren was geboden, raakte de overheid toch gemakkelijk in de problemen. Na verloop van tijd nam bijvoorbeeld het aantal uit Duitsland ontsnapte krijgsgevangenen toe. Zo mogelijk werden zij naar hun eigen vaderland overgebracht, maar bij de Russen en de Polen lag dat heel moeilijk, zodat juist die groepen veel problemen veroorzaakten. Verder rees de vraag hoe er omgegaan moest worden met de Duitse deserteurs, die volgens de regering eigenlijk geen militairen meer waren, mits zij echt konden waarmaken dat zij recht hadden op een speciale behandeling. Nog weer een andere groep vormden de militairen die mede door Nederlandse bemiddeling in aanmerking kwamen voor een uitwisseling van krijgsgevangenen tussen Engeland en Duitsland. Ook daardoor gingen buitenlandse soldaten en officieren in verschillende steden tot het gewone straatbeeld behoren. Vooral de Engelsen waren geliefd bij de meisjes (zie ook rubriek 7).

In de meest letterlijke zin waren de slachtoffers van de oorlog uiteraard de talrijke omgekomen burgers en gesneuvelde militairen. Zij werden in Nederland niet alleen in algemene termen herdacht. Het kwam ook bij herhaling voor dat men moest rouwen om de dood van eigen familieleden en vrienden. Verhalen over de gruwelen en rampen die zich op het vasteland of op zee hadden afgespeeld, gingen van mond tot mond en verschenen, al dan niet voorzien van sprekende illustraties, in kranten, weekbladen en verschillende algemeen-culturele tijdschriften. Tot de oorlogscorrespondenten die zich tijdens de eerste oorlogsmaanden op eigen waarnemingen konden baseren, behoorde ook de cabaretier Jean Louis (ook wel gespeld als Jean-Louis) Pisuisse. Dat hij naar aanleiding daarvan een roman heeft geschreven, getiteld De franc-tireur van Warsage (1914), is niet algemeen bekend.