De Eerste Wereldoorlog door Nederlandse ogen

Getuigenissen - verhalen - betogen

[p. 391]

4. A.F. Pieck: Dagboekbladen

Anton Pieck (1895-1987), die behalve als kinderboekenschrijver vooral beroemd is geworden als tekenaar, was tijdens de Eerste Wereldoorlog als sergeant gelegerd in Amersfoort en Den Haag. Tijdens zijn ziekteverlof begon hij vanaf 1917 te Bussum, waar ook de met hem bevriende Vlaamse dichter en ‘aktivist’ René de Clerq een tijd verbleef, een dagboek bij te houden. Dat werd in 1993 in een door Marcus van der Heide verzorgde editie uitgegeven onder de titel Dagboek 1917-1920, samen met de door dochter Betsy Pieck opgeschreven Herinneringen aan René de Clerq. Uit de hier gekozen aantekeningen over de maand november (zie p. 85-93), waarin ook gezinspeeld wordt op voorvallen die in rubriek 12 al ter sprake zijn gekomen, krijgt men een gevarieerd overzicht van deze woelige periode. Het aantal voetnoten bij persoonsnamen is beperkt gehouden.

11 November 1918

De wapenstilstand is gesloten, de Duitschers hebben alle voorwaarden, die zeer streng zijn, aangenomen. De ex-keizer is bij Eysden over onze grens gekomen. We zouden iets willen doen om onze vreugde uit te drukken, we kunnen niet anders doen, dan de volksliederen, in de eerste plaats ons Nederlandsen Wilhelmus te spelen en te zingen. - Jammer dat het weer zoo'n sombere, druilerige dag is! De wapenstilstand tusschen Duitschland, de Geallieerden en de Ver. Staten is geteekend en treedt heden om 11 u. des morgens in werking. Volgens den gewijzigden tekst der wapenstilstandsvoorwaarden hebben de geallieerden het beginsel van een internationale commissie aanvaard, teneinde de best mogelijke uitvoering der voorwaarden te verzekeren. De Duitschers geven het Bestuur in Polen uit handen, in Wurtemberg wordt de Republiek uitgeroepen.

De Duitsche bolsjewiki verzoeken draadloos om terugzending naar Berlijn van den dezer dagen weggezonden Russischen vertegenwoordiger Joffe en diens staf. De eisch tot eenzijdige vrijlating der krijgsgevangenen wekt in Duitschland hevige verbittering. De Lokal Anzeiger wordt het orgaan van de ‘Bolsjevistische’ Spartacus groep^* onder den naam: Die Rote Fahne; de Norddeutsche Zeitung het orgaan van de onafh. soc. dem. onder den naam: Internationale. Hindenburg^* stelt zich ter beschikking van de nieuwe regeering. De onafh. soc. dem. nemen zitting in het ministerie-Ebert^*. De revolutionaire beweging in Duitschland breidt zich gestadig uit. Bosnië sluit zich aan bij Zuid-Slavië. De Engelschen rukken Odessa binnen. De Duitsche Keizer is Zondagmorgen over de grens gekomen en begeeft zich naar Amerongen. De regeering heeft gedeeltelijke demobilisatie gelast. De revolutionaire en de moderne arbeidersbeweging willen den achturendag. De laatste eischen ook algeheele demobilisatie, algemeen vrouwenkiesrecht en afschaffing der Eerste Kamer. Marie is vanmiddag naar Utrecht geweest, ze heeft minstens nog een week vacantie. Hier zijn de scholen begonnen, toch heerscht de griep nog.

* Spartacus groep: uiterst linkse groepering in Duitsland, met als leiders de al eerder ter sprake gekomen Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg.

* Hindenburg: de al meermalen genoemde Duitse maarschalk.

* ministerie-Ebert: Friedrich Ebert was eerst tijdelijk hoofd van de Duitse regering geworden.

[p. 392]

12 November 1918

De Duitsche import staat volkomen stil. De Geassocieerden stellen weer levensmiddelen enz. te onzer beschikking. Honderdduizenden ontslagen krijgsgevangenen op weg naar Nederland. Het broodrantsoen wordt 300 gram en de qualiteit wordt aanmerkelijk beter. In den eersten termijn der demobilisatie zijn 100.000 man begrepen. Daarvan hebben 30.000 zakenverlof. Van de overblijvenden hebben 25 à 30.000 steun noodig. Daartoe worden commissies benoemd, waarin de betrokkenen vertegenwoordigd zijn. Albert Ballin, directeur van de Hamburg-Amerika-lijn overleden. Hindenburg stelt zich met het leger ter beschikking van de nieuwe regeering. Duitsch-Oostenrijk sluit zich aan bij Duitschland. De groothertog van Oldenburg afgezet. De vorst van Reuss, Jongere linie!, doet afstand van den troon. Hessen een republiek. Een volksregeering in Baden ingesteld. De ex-Keizer is te Maren [lees: Amerongen] op het kasteel van Graaf Bentinck gehuisvest. We hebben vanmiddag weer uit de [Eerste Bussumsche] keuken van [H.J.] Hopman [Lindelaan S; bonboekjes voor 10 diners f7,- (advert. 1-2-17)] gegeten met toevoeging van aardappelen en boter. - Te Rotterdam zeide mr. Troelstra o.m. dat de arbeidersbeweging altijd den sikkeneurigen parlementairen weg heeft moeten volgen, nu kan zij den korteren weg volgen. Het Landelijk Revolutionair Comité vraagt afschaffing Koningschap, diplomatie, staatsschuld en nog veel meer. De Vrijzinnig Democraten en het Christelijk Nationaal Vakverbond houden morgen ook spoedvergaderingen. In de landen der geassocieerde naties heerscht groote vreugde over het sluiten van den wapenstilstand. De Duitsche regeering doet een beroep op de proletariërs van alle landen om te protesteeren tegen de handhaving van de blokkade.

13 November 1918

We hebben den geheelen morgen gebruikt voor het voorlezen van het ochtendblad. De minister van B[uitenlandse] Z[aken] verklaarde gisteren in de Kamer, dat de economische onderhandelingen een gunstig verloop hebben. Als contra-prestatie voor een ruimer aanvoer van levensmiddelen enz. zullen wij wellicht gedurende vijfjaar aan de geallieerden een crediet moeten geven van 150 millioen rentende 5%. Het uitvaarverbod van stoomvisschersvaartuigen is opgeheven, maar er is nog gebrek aan bunkerkolen. In een congres-rede zegt president Wilson^* dat den volkeren der Centrale rijken de behulpzame hand moet worden geboden, bij het zoeken naar den weg die leidt naar de verwezenlijking van hun verwachtingen. De overeenkomst met Engeland inzake de visscherij is geteekend. Opheffing uitvaar-verbod trawlers wordt ieder oogenblik verwacht. De Engelsche pers protesteert tegen het feit, dat Nederland den Duitschen Keizer gastvrijheid verleent en eischt zijn uitlevering. Keizer Karl^* doet afstand van elk aandeel aan de Staatszaken. Hoover, de Amerikaansdie voedsel-regelaar, komt weldra naar Europa om de levensmiddelenvoorziening van de bevrijde gebieden te organiseeren. De nieuwe Duitsche regeering zal voorloopig geen wijziging brengen in de bezetting der buitenlandsche diploma-

* Wilson: Thomas Woodrow Wilson was van 1913 tot 1921 president van de Verenigde Staten en oefende veel invloed uit op de vredesonderhandelingen.

* keizer Karl: de nieuwe Oostenrijkse keizer.

[p. 393]

tieke posten. In Elzas-Lotharingen is een nationale raad gevormd. De Duitsche kroonprins is te Maastricht aangekomen. De groothertog van Oldenburg doet voor zich en zijn dynastie afstand van den troon, ook de vorst van Lippe en de regent van Anhalt. Liebknecht schijnt uitgeschakeld te zijn als één der leiders van de revolutionaire beweging in Duitschland. De Duitsche regeering doet een beroep op de plattelandsbevolking, om de steden van levensmiddelen te voorzien. Algemeene staking in Zwitserland. We hebben weer van de keuken van Hopman gegeten, 5 porties boerenkool (stamppot) a 20 cts. [...]

De Regeering vaardigt een proclamatie uit waarin wordt gewezen op de verlichting in den toestand, die weldra intreedt, doch die op losse schroeven wordt gezet als het wettige gezag wordt aangetast. De Regeering doet een beroep op de medewerking van alle medeburgers. De Duitsche kroonprins is geïnterneerd op het kasteel Swalmen. De A[rbeiders-] en S[oldaten-] raad heeft het Nieuwe Paleis te Potsdam, waar de keizerin en de kroonprinses o.a. zich bevinden, onder zijn bescherming genomen. Een nieuw politiek kabinet voor Pruisen is door den A. en S. raad benoemd. - Het brood was vandaag beslist beter dan anders, 't Is op straat veel opgewekter en levendiger dan vroeger, maar nu komt de revolutie van de heeren Troelstra en Wijnkoop^* de gemoederen weer in onrust brengen. We ontvingen een opruiend strooibiljet van de S.D.A.P. voor een demonstratie in Novum. Een pakje maïzena, dat vroeger 14 cts. kostte, betaalden we met f 1.50. Het bakmeel is afgeslagen op f 1.75. Voor het atelier krijgen we nog 2 eenheden brandstof.

* Troelstra en Wijnkoop: zie hierboven bij afdeling 2.

14 November 1918

De gemeenteraad nam gistermiddag een spoedvoordracht aan, waarbij het verboden wordt in de voor het publiek toegankelijke lokaliteiten en inrichtingen, bedoeld in art. 213 der algemeene politieverordening, sterken drank te verkoopen op 13 tot en met 19 Nov. a.s. en voorts op andere dagen van demobilisatie nader door den burgemeester bekend te maken. Een tweede spoedvoordracht, waarbij het verboden wordt optochten te houden in strijd met de door den burgemeester of de politie gegeven voorschrift, wat betreft het tijdstip, de plaatsen van opstelling en ontbinding, den te volgen weg en de samenstelling werd ook aan genomen. De schoenen weer vrij!!

Blijven de vooruitzichten gunstig, dan wordt van 5 December af het broodrantsoen 311 Gram. De visschersvaartuigen mogen alle weer uitvaren. Bij de cavaleriekazerne in Amsterdam zijn gisteravond bij een betooging van het Rev. Soc. Comité drie personen gedood en negen gewond. De Entente overweegt gewapende actie tegen het Bolsjewisme in Zwitserland en andere neutrale landen. De koning van Saksen en de vorst van Waldeck en Pyrmont doen afstand. Duitsch-Oostenrijk tot een republiek verklaard. Voor ons ontbijt gebruikten we een bordje dikke maïzena-pap, ons middagmaal bestaat uit stamppot van knolraap met een ‘lawaai-sausje’ [d.w.z. dun, mager] en voor avondmaal gebruiken we pannekoekjes, die zoo meteen gebak-

[p. 394]

ken worden. Overleden: het kamerlid H.W. Bogaardt, de opperrabbijn S.A. Rudelsheim en het vroegere Amsterdamsche Raadslid G.P. Wynmolen.

Wilson belooft hulp tot leniging van den nood in Duitschland. De geallieerde vloot is door de Dardanellen gevaren en voor Konstantinopel aangekomen. Te Berlijn verklaren de soldaten zich nadrukkelijk tegen alle terreur. De Rijksmunt heeft dezer dagen 50.000 KG. zilver uit Duitschland ontvangen. Van middag bij René de Cl[ercq]. geweest met B. om hem te feliciteeren. Hij was gisteravond thuis gekomen en nu blijkbaar met zich zelf in 't reine. Hij is aan een nieuw Bijbelsch drama [Maria Magdalena] bezig. 's Avonds zijn de kinderen er geweest met bloemen, een schilderijtje en een teekening als geschenken. Zij hebben zich best vermaakt. De vergadering in ‘Novum’ is stellig kalm verloopen, een troepje van ongeveer 10 man kwam om half elf langs onder het zingen van de ‘Internationale’. Vanmiddag bij de raapjes moest het lawaai-sausje achterwege blijven, de patatten waren gestoofd. De pannekoekjes waren heerlijk, toen de kinderen thuis kwamen was er nog voor ieder een groot en één klein met jam en daarna een stukje kaas. De distributielijst voor de komende week ziet er niet slecht uit: gort, havermout, erwten, boonen elk ½ ons, zeep, vleesch, visch, worst, aardappelen (4 KG.).

15 November 1918

Verhoogd broodrantsoen! 280 gram! Schitterend winterweer, al licht en glans. Zus en Groet zijn er vroeg op uit, na 't gebruik van een bordje maïzena-pap, een half sneetje brood met jam en een kopje koffie. De ‘Almelo’ en de ‘Minerva’ zullen graan, vetten en katoen uit Amerika gaan halen. Bij het interneeren van een Duitsch vliegtuig te Kampen zijn drie menschen gedood. Minister Ruijs [de Beerenbrouck]^* acht Donderdag 28 dezer, des voormiddags, het meest geschikt voor een biddag. In de kamerzitting verklaarde mr. Troelstra, dat hij het woord ‘staatsgreep’ nooit had gebezigd, dat hij van geweld afkeerig is. Waarop de heer Dresselhuys zeide, dat als men met zulk een misverstand te doen had, dit dan maar dadelijk overal moet worden meegedeeld en aangeplakt. Te Haarlem is het Gerhard, die in een S.D.A.P.-vergadering van een ‘misverstand’ spreekt.

De S.D.A.P. wil géén geweld gebruiken. Te Arnhem trokken 500 soldaten, met een Oranjevlag voorop, vaderlandsche liederen zingende, door de stad en manifesteerden voor ‘Musis’ [Sacrum], waar de socialisten vergaderden. In den Haag is een Bond van regeeringsgetrouwe militairen opgericht. Engeland trekt de in- en uitvoerverboden voor 160 artikelen, meest chemicaliën in. De Duitsche Spartacusgroep constitueert zich als zelfstandige partij. De burgerij in Duitschland tracht invloed op de regeering te krijgen. De groothertogen van Mecklenburg-Schwerin en Baden en de hertog van Saksen-Coburg-Gotha doen afstand. De verzending van 80.000 zak[ken] maïs uit Z. Afrika voor de Nederlandsche armen is thans verzekerd. De Britsche geïnterneerden zijn uit Groningen vertrokken. Op verschillende plaatsen zal de rustige burgerij tegen ordeverstoringen in het geweer komen. De Belgische troepen hebben heden Antwerpen bezet.

* Ruijs de Beerenbrouck: Charles Ruijs de Beerenbrouck was sinds september 1918 de minister-president.

[p. 395]

Ons menu voor heden was stamppot van wortelen en uien. Om half vijf hadden we één broodje en vier boterhammen, daarbij 't broodje met kaas, de boterhammen met jam en een bord broodpap toe. We voelen ons al beter gevoed, 't Is de eerste echt koude winternacht. 'k Heb vanmiddag juist bijtijds onze planten binnengehaald. Toen ben 'k met B. naar de leeszaal gegaan, daar zat R.d.C.^* kranten te lezen. Wat is hij mager en bleek, 't is voor hem ook wel hard, het spel verloren te hebben. Toen zijn we ‘de Breed’ omgewandeld tegen een vinnig Oostenwindje in. Toen de kinderen na het eten in het dorp kwamen, waren ze getuige van een prachtige manifestatie, een paar honderd soldaten trokken in volmaakte orde met oranje- en nationale vlaggen door het dorp, terwijl ze vaderlandsche liederen zongen. De bijeenkomst in Novum gisteravond is mislukt door contra-manifestatie, vanavond zal mevr. Roland Holst in de tuin van Concordia optreden. Vanmiddag gingen de soldaten ook zingend naar het fort ‘Offensief’ [voor Naarden]; 't oude liedje: ‘Weg met de socialen, leve Wilhelmien!’ De geschiedenis herhaalt zich. [...]

* R. de C.: tegen verschillende Vlaamse activisten werden na de oorlog processen gevoerd; René de Clerq werd wegens samenwerking met de Duitsers bij verstek ter dood veroordeeld, maar aan hem werd later amnestie verleend.