De Eerste Wereldoorlog door Nederlandse ogen

Getuigenissen - verhalen - betogen

1. Inkwartieringsproblemen

In zijn pas in 1981 bijeengebrachte herinneringen (zie bij het in rubriek 1 opgenomen fragment) bespreekt Jan Heijenk ook in het kort met welke problemen hijzelf en andere dienstplichtigen aanvankelijk te maken kregen bij het vinden van onderdak. Hoe het eraan toeging bij particulieren die soldaten in huis moesten nemen, is het onderwerp van het verhaal ‘Inkwartiering’, geschreven in naturalistische trant en afgedrukt in Eigen Haard, Geïllustreerd Volkstijdschrift (jrg. 41 = 1915). De auteur is Kees Valkenstein (= Alfons van Lier), een avontuurlijke onderwijzer, die ook jeugdboeken heeft geschreven.

[p. 142]

Dagbladadvertenties uit de mobilisatiejaren

[p. 143]

1a. Jan Heijenk: Nog meer mobilisatieherinneringen

We konden onder diensttijd ook cursussen volgen. Ik heb een cursus algemene ontwikkeling en een fruitteelt cursus gevolgd. Soldaten die in de burgermaatschappij onderwijzer of leeraar waren gaven deze lessen. Deze cursussen waren net goed op gang, toen het bericht kwam dat de 3e en 4e comp. overgeplaatst werden naar Enschede ter bewaking van de grens. Nog dezelfde avond, het was begin November, stapten we in de trein naar Enschede. Toen we daar aankwamen was het donker. We marcheerden door en kwamen na een uur in Aamsveen aan de grens, temidden van hei en struiken. Het vroor, en er waren hagel- en sneeuwbuien. Nu waren we dan aan de grens zei men ons. Maar wat moesten we er doen? De volgende dagen zou het ons verteld worden. Ze brachten ons in een boerderij. Op de deel bij de koeien mochten we uitrusten. Officieren en onderofficieren verdwenen in het voorhuis. Het was koud op de deel en we kropen tussen de koeien, daar was het warmer. Toen het licht was, marcheerden we weer af naar Enschede, en bracht men ons in een school aan de Oldenzaalsche straat. Lang waren we daar niet, want nog dezelfde dag verhuisden we naar zaal Lippinkhof aan het andere eind van de stad bij het station aan de spoorlijn naar Broekheurne. Als men door twee grote deuren de zaal inkwam, had men links de keuken en de bar, rechts het woongedeelte, doorlopende kwam men in de grote zaal. Een langwerpige vierkante ruimte van naar schatting 12 à 13 meter breed en 20 à 25 meter lang met aan de zijkanten ramen en enkele nooduitgangen. Zes rijen planken van zoo'n 30 cm hoog in de lengte door de zaal. Zoo'n 2 meter uit de kant, dan een meter voor pad, dan weer 2 meter en weer een plank. De andere zijde net zoo, zoodat er in 't midden een ruimte van ruim 3 meter overbleef, waar lange houten tafels stonden met aan weerszijden dito banken zonder leuning.

In die lange stroken van 2 meter breedte lag roggestroo van zoo'n 20 cm. dikte. Dat was ons leger. Zonder stroozakken en de ransel als hoofdkussen. Zonder lakens en de man twee dekens voor de warmte. Daar lagen we dan in 4 lange rijen in 't lange door de zaal. De voeten naar de beide paadjes. De gehele Comp., zoo'n 250 man was daar gelegerd. Het eten ontvingen we van zaal Lippinkhof uit de keuken. De eerste dagen waren nogal druk bezet. [...]

In zaal Lippinkhof werd het minder prettig. In diensttijd moesten we op zaal blijven, al hadden we niets te doen. Sommigen begonnen met kleedjes knopen, of ander handwerk. Ik had me plankjes gekocht en houtsnijmesjes om een naaidoos te maken voor Johanna, mijn verloofde. De meesten waren kaarters en lagen aan groepjes in het stroo. 's Avonds werden er veel café's bezocht en [werd er] veel gedronken en men had omgang met meisjes van slechte zeden. Er kwam een geval van geslachtsziekte. Kort daarna moest er weer één in het ziekenhuis opgenomen worden.

De nooddeuren die aanvankelijk gesloten waren, bleken niet allen meer op slot te

[p. 144]

zijn, zoodat sommigen beschonken en wel in 't holst van de nacht thuiskwamen. Het was van dien aard, dat de kapitein de compagnie op het appèl riep en een toespraak hield. We moesten niet zooveel café's bezoeken en niet zooveel drank gebruiken en geen omgang hebben met slechte vrouwen. Ik weet nog het slot van zijn toespraak. ‘Jullie hebben je verlof, de meesten hebben een meisje en anders zijn er op uw dorp wel wat. Zoek bij hen uw plezier, dan loopt ge geen gevaar van besmetting.’

1b. Kees Valkenstein: Inkwartiering

Meneer Deetje noch mevrouw Deetje hadden zich ooit kunnen voorstellen dat deze zoete after-dinner-stemming door zoo'n vorigendaags Handelsblad zou kunnen worden verstoord. En toch was het juist deze achterlijkheid van een dag die meneer Deetje op den namiddag van den eersten Augustus niet alleen beroofde van de zalige in-eenvloeiingen van politieke gedachten, krantenletters en dingen die hem omgaven in de serre, waarin hij zich had neergevleid op de breede zitting en in de mollige leuningen van zijn stoel, maar hem zelfs de kans ontnam van zijn partijtje whist met eventueel daaraan verbonden wegdraging der dubbeltjes des ontvangers, oversten en dominé's. Het eerste waar dien laten namiddag meneer Deetjes oog op viel was het dik zwart in het oog springende bericht der algemeene mobilisatie en meteen prentte het zich met gruwelijke duidelijkheid in zijn van zoete etensvoldaanheid vervulde binnenste, verstorend in één oogenblik alle heerlijkheden des gemoeds, die na 'n hartig diner met 'n toetje het doel plegen te zijn van den listigkrantenverschalkenden rentenier.

Meneer Deetje was geschrokken en mevrouw Deetje, die sedert veertig jaren haarfijn op de hoogte was van alle gelaatsuitdrukkingen, waarover haar man bij verschillende gelegenheden te beschikken had en al zijn willekeurige en onwillekeurige bewegingen wist te duiden, snapte onmiddellijk, dat die krant een jobstijding moest bevatten. Zoo keek hij en zoo bewoog reeds zijn mond als in het begin hunner over het algemeen fortuinlijke kruideniersloopbaan een kwitantie onbetaald bleef of een goeie klant naar 'n konkurrent ging. En net als in die dagen vroeg ze ook nu: ‘Dorus, wat heb je!’

Maar meneer Deetje gaf niet onmiddellijk antwoord. Hij bestaroogde de krant van gisteren en eerst toen mevrouw nog sterker aandringend vroeg: ‘Maar zeg het dan toch!’ kwam het bijna stotterend uit zijn keel: ‘Ze mo... be... le... seere.’

‘Meubeleseere?’ zei mevrouw... ‘Meubeleseere... welnou laat ze... Da's toch niks waar jij zoo betuterd van hoef te kijke?’

‘Mensch!’ stoof meneer Deetje op, ‘je weet er geen snars van! D'r is oorlog en al onze soldaten motte opkomme.’

‘Zel jou zwaar zitte... Wat hebbe wij daar nou in godsnaam mee te make?’

[p. 145]

‘Wat wij daar mee te maken hebben? Dat zel je gewaar worde!’

Meneer Deetje was opgestaan en gesticuleerde met zijn Handelsblad en uit deze zeer ongewone bewegingen maakte mevrouw Deetje de juiste gevolgtrekking, dat ze het volkomen mis had en de zaken ernstiger waren dan zij had meenen te mogen opmaken uit dit vreemde woord ‘meubeleseere’ dat haar geen onmiddellijk inzicht in de gevaarlijke situatie des vaderlands had kunnen bijbrengen.

‘Hier in de waterlinie,’ ging meneer voort, ‘hier vlak achter de Vecht zitten we d'r dadelijk middenin.’

Geweldig hard en ongewoon haastig klingelde de schel in de gang, het heele villatje vullende met onrustig geluid. Meneer Deetje liet zijn zwaaiende krant zakken en samen richtten zich de oogen van meneer en mevrouw naar de kamerdeur die wel dadelijk zou opengaan, nu ze de meid al hoorden stappend naar de voordeur. Ze wachtten zwijgend, lettend op de vreemde rumoerige geluiden, die van de voordeur tot hen doordrongen. De meid opende haastig, zonder kloppen, de deur van de kamer en boodschapte met een kleur: ‘Meneer daar binne twee soldaten.’

‘Twee... soldate!’ echode mevrouw.

‘Wat willen die?’ vroeg ferm meneer.

‘Die motte hier weze.’

‘Hier weze?’ zei mevrouw.

‘Ze hebbe briefies en ze motte hier slape.’

‘Inkwartiering,’ prevelde meneer Deetje.

‘Zeg maar an die soldate,’ kwam mevrouw haastig en eenigszins snibbig, ‘da we ze niet hebbe kunnen.’

Daar verscheen achter Mietjes piekerige blonde haar in het onzekere schijnsel van het ganglampje het ongeschoren gezicht van een landweerman, pet achterover en een kuif donker haar onder de klep. Zijn heele bagage, ransel, broodzak, veldflesch, patroontasch bungelde met zijn geweer naast zijn linkerbeen en in de hand had hij zijn inkwartieringsbiljet.

‘Met permissie mefrô, me binne hier ingekwartierd... ik en me maat en me binne moei... en me hebbe honger... De heile dag hebbe se ons in Nieuwersluis late staan en toen moste me hierheen marcheeren, asdat u wel begrape ken datte me half kapot binne.’

‘Pietje, neem de manne mee naar de keuken,’ gebood meneer Deetje niet zonder waardigheid. ‘We zullen zoo dadelijk voor ze zorgen.’

De soldaten verdwenen met Pietje en mevrouw Deetje plofte in een stoel. ‘Ja... daar is niks an te doen’... suste meneer. ‘We motte ze...’

‘We motte ze... we motte ze...,’ kijfde mevrouw..., ‘we motte ze niemendal. Twee van die vreemde kerels in huis... ik zou je danken.’

‘Luister nou es. Morgen kunnen we ze uitbesteden als je ze niet in huis wil houe. Maar vanavond gaat dat niet meer. Had ik nou ook maar die krant niet zoo laat gekregen... 't Bericht is al van gisteren... hadt jij me gisterenavond ook maar niet uit de

[p. 146]

soos gehoue... dan had ik het óók geweten... en dan had ik er vandaag al voor kunnen zorgen.’

‘Wat mot dat nou worde met twee van die kerels,’ klaagde mevrouw.

‘Ga jij nou eerst naar de keuken en zorg dat ze wat te eten krijgen. Die arme bliksems zijn natuurlijk uitgehongerd.’

‘Wel ja... dat zal toch niet zoo haast... Wat mot ik ze geve?... Jij hebt goed prate... en je laat er mij maar voor zitten... Dat komt natuurlijk allemaal weer op mij an. 't Is wat moois om je zoo maar twee vreemde kerels op je dak te sture voor niks niemendal!’

‘Voor niks niemendal’ zei meneer Deetje gewichtig. ‘Je krijgt er toch tachtig centen per dag voor per man.’

‘O,’ zei mevrouw Deetje iets beter gemutst, terwijl ze opstond, ‘dat verandert de zaak.’

En ze stevende de kamer uit.

Meneer Deetje stond nog even in gedachten en overwegend of hij nu maar niet meteen naar de soos zou gaan, daar zou nieuws genoeg zijn. Dat zakie in de keuken daar diende je toch als man 'n oogje op te houden. Morgen kon hij de lui uitbesteden. Twee man in de keuken met zoo'n groene hit van een meid, - dat was ook niet alles.

Onder het denken ging hij als vanzelf zijn vrouw achterna en stond in de keuken of eigenlijk in de gang want de keuken was maar erg klein in het soort villatje, dat meneer Deetje bewoonde, vlak achter mevrouw, die bevelen gaf aan Pietje, de meid.

‘Kan jullie dien rommel niet zoolang buiten zetten?’ informeerde meneer Deetje over mevrouws schouder heen, doelend op de geweren en verdere equipementstukken der landweermannen, die op den grond in een hoek der keuken de buitendeur volkomen barrikadeerden.

‘Nai meheir, da gaot absoluut niet,’ protesteerde de landweerman met de kuif, die al in zijn hemdsmouwen zat maar zijn kepie nog ophad. Zijn blauwe soldatenjas hing heel gezellig aan den wand aan denzelfden spijker die Pietjes werkschort droeg. ‘Zoo'n spuit roest allemachies gauw en dan mô je 'm maar weer opdoffe, anders ga je d'r morgen al dadelijk op. Daar hê 'k niks geen sjenie in.’

‘O sou!’ bevestigde zijn kameraad. ‘Sussie,’ dit tot Pietje, die op last van mevrouw boterhammen sneed, ‘gaif jy me nog maor eris 'n paor van die boutrammetjes. Se smaoke as koek, sjonge meheir me hebbe fandaog sou 'n erremoe geleije.’

Het overhemd van den landweerman met de kuif zag er een beetje goor uit, had in den rechtermouw aan den elleboog 'n flarderig gat en de boordjes aan de polsen hadden franje. Zijn kameraad was niet te takseeren op zijn ondergoed, want daar kwam niemendal van te zien. Mevrouw Deetje vond haar gasten minder geschikt voor de logeerkamer, maar ze had op dat moment geen keus, omdat alleen de logeerkamer slaapgelegenheid bood. De mannen moesten voor dien eersten nacht maar bij elkaar slapen. Dat ging niet anders, want in die kamer stond het groote

[p. 147]

tweepersoonsledikant, waarin meneer en mevrouw zelf gedurende hun kruideniersperiode hun nachten hadden doorgebracht. Als renteniers hadden zij dat ledikant op non-activiteit gesteld en nu sliepen ze in een ‘litjumeau’.

Mevrouw maakte met Pietje het bed in orde en de landweermannen maakten geen tegenwerpingen. Ze verdwenen na het eten in het voormalige echtelijke ledekant en meneer en mevrouw hoorden hen binnen het kwartier allergezelligst snurken, terwijl zij met eenigszins ontstemde gezichten hun thee slurpten in de serre. Het villatje was dunnetjes gebouwd. Snurkende landweermannen stonden niet in het bestek, toen de bouwmeester het plan voor het villatje ontwierp.

Mevrouw maakte de opmerking: ‘Ik doe vannacht geen oog dicht.’

‘Stil maar kind,’ troostte meneer Deetje, ongewoon beminnenswaardig, ‘morgen bestejen we die armoedzaaiers uit. Wij zijn niet ingericht op zulke logé's.’

‘Hoe komme ze d'rbij om ons inkwartiering te geve,’ zei mevrouw, ‘'t Is gewoon 'n schandaal! Die soldaten hooren in 'n kazerne.’

‘Dat is 't 'm juist, vrouw, die hebben we hier niet. Ik ga nog eve naar de soos. Ik mot es informeeren hoe dat inmekaar zit met dat uitbesteje.’