De Eerste Wereldoorlog door Nederlandse ogen

Getuigenissen - verhalen - betogen

[p. 28]

3. Felix Rutten: In dagen van leed

De literator Felix Rutten (1882-1971) werd geboren in Sittard, maar studeerde in België en woonde lang in Rome. Hij was gehuwd met de schrijfster Marie Koenen en speelde een belangrijke rol in het katholieke literaire leven. Zijn werk vertoont invloed van de Tachtigers. Enkele oorlogsgedichten van hem verschenen in 1915 in het tijdschrift De Gids. In de novelle ‘In dagen van leed’, die van 24 juli tot en met 25 september 1915 verscheen in Buiten, Geïllustreerd Weekblad aan het Buitenleven gewijd, beschrijft Rutten hoe mobilisatie en oorlogsbegin werden beleefd in de garnizoensstad Maastricht. De hier gekozen fragmenten hebben vooral daarop betrekking. Een hoofdrol in het verhaal is weggelegd voor Nini: een verwend meisje dat verpleegster wordt bij het Rode Kruis en dan uitgroeit tot een zuiver denkende en voelende jonge vrouw. Zij raakt bevriend met de jonge kunstenaar Max Hartman. De enigszins nadrukkelijk idealistisch-realistische verteltrant is typerend voor veel proza uit deze tijd.

De mobiliseering was geëindigd. Wel had ze opschudding verwekt en de arme, eenvoudige menschen, van het land niet minder dan van de stad, waren in zorg en kommer om hunne jongens, die met ransel en geweer vertrokken.

In Maastricht zaten de schoolgebouwen vol manschappen. Er waren posten uitgezet rondom de stad, op de verschillende wegen. Huzaren reden af en aan de straten langs, door de menschen nagestaard, en auto's snorden met militaire overheden op en neer.

De oorlog was dan verklaard tusschen Frankrijk en Duitschland. Men vernam het als met een zucht van verlichting, daar het de duldelooze spanning brak. Zoo ver was men dan nu; in Gods naam....

Zoo ging de Maandag voorbij. Dinsdag 's morgens was alles weer kalm en betrekkelijk rustig. Het was maar een voorbijgaande opwinding geweest. Wel zagen de menschen van de Maasbrug uit naar de oude Augustijner-kerk waar de witte vlag met het roode kruis van Genève woei van de stang, die uit den geveltop oprees. De voormalige kerk werd als school gebruikt, het laatste jaar. Nu was ze tot hospitaal ingericht. Voorzorgsmaatregelen. Je kon nooit weten.

Het zag er alleen niet erg hospitaalachtig uit, het hoog gevaarte met den zwaren, donkeren gevel in Renaissance-stijl, gesierd met nissen en banden, en met bloemfestoenen rondom getrest als een feesthal. De Hollandsche driekleur hing in een lange baan voor den gevel neer.

Maar op eenmaal was er iets gebeurd. Het lag in de lucht, het kwam als uit den hemel vallen.

[p. 29]

Er was iets gaande.

Plotseling was het gekomen en was het overal; als een stortbui donderde het neer en op ieder gelijktijdig. Heel de stad was er vol van, binnen alle wijken, op één oogenblik.

Overal opgewonden praten. De gezichten werden bleek bij het vernemen. De menschen stonden in groepen van plaats tot plaats. Het verkeer werd gestremd. Rood-verhitte mannen liepen voorbij, dravend. Kinderen lieten het spel en droegen den ernst van het oogenblik in hun half-begrijpende oogen. Dames bleven poozen bij burgervrouwen en marktwijven. De politie verloor de kalmte. Auto's met militairen, soldaten te paard. Marktwagens bonsden zoo ijlings, het ging er tusschen door. Van den bok riepen de vrachtrijders de voorbijgangers aan. Honden keften en werden zenuwachtig op zij getrapt. Geestelijken werden aangehouden door jammerende menschen en ondervraagd. Schouder ophalen en hoofdschudden. Verder weer heftige gebaren van razende betoogers, in een stillen kring van luisteraars. Elk gelaat een spiegel van zielekommer. ‘Mijn God, mijn God.’ Plotseling roepen en beweging: ‘Op zij!’ Weer een snorrende auto, zoo vlug, dat men de inzittenden niet kon onderscheiden. En alles drong voort om weg te komen, en voelde toch telkens weer opnieuw den drang tot stil staan, om toe te hooren.

Eén weifelde nog ongeloovig: ‘Zou het wel waar zijn?’

Nieuwe heftigheid, van verzekeringen: zelf gezien, gehoord van die en die, die het gezien heeft met zijn eigen oogen, die in Eysden was....

Weer militairen, geweer aan den schouder.

Een vrouw begon luid te snikken bij hun voorbij gaan.

Alles stond buiten, voorbij-gaanden aanhoudend, uithoorend, overredend en hoofdschuddend telkens.

De groentemarkt was leeg geloopen. Karren en kruiwagens met manden en korven, groenten en gevogelte, kisten en zakken, alles stortte en drong door de nauwe straten, mannen en vrouwen, de dieren aandrijvend en kinderen meesleurend; woelig en schreeuwend, overschreeuwd door politiekommando's, door gillen en geschrei, geblaf van de trekdieren voor de hondenkar, - honderd wilde geluiden van haast en angst, - en dit alles door één storm opgezweept, sidderend, zenuwachtig, zwetend van zomerwarmte en inspanning, wielend en woelend in een dolle warreling door elkander, naar de Brug toe, Wyck door, de stad uit, huiswaarts: ‘In Visé zijn de Pruisen.’

De stille stad had plotseling honderd monden. De verrassing, de schrik, de opwinding rumoerden uit ieder huis de straat op.

Het kanon dreunde met een zacht gebons, door de drukte nauwelijks hoorbaar.

Een doctor met een Rooden-Kruisband om den arm, snelde in een auto in vliegende vaart de brug over; aan het voertuig wapperde driftig de hospitaalvlag.

Met bange meewarigheid werd hij achterna gestaard, en de aandacht ging instinctmatig naar de oude Augustijner-kerk uit.

[p. 30]

De deuren stonden er wagewijd open. Groote beweging rondom. Drommen menschen er saamgepakt. Volk liep het gebouw in en uit.

Auto's stonden ook daar, alle met het gewapper der Roode-Kruisvlaggetjes. Er stormden padvindertjes af en aan, in costuum, eveneens met Roode-Kruisbanden om den arm.

‘Wat zal ons overkomen,’ steunde een vrouw. ‘M'n liefste mensch, 't is ál te erg,’ zei een ander.

‘Kinderen, kinderen toch...’

‘Ocherm, die arme menschen daar ginds.’

Een jongen kwam van ver langs de Maaskade: ‘Men hoort ze duidelijk schieten ginds,’ riep hij.

‘Wat,’ zegt hij, ‘stil eens.’

‘Ik hoor het ook.’

‘Hoort gij het niet? Boem, - daar! Hoort gij het nu?’

Boem, dreunde het zacht en gedempt uit de verte.

De vrouwen werden bleek.

Weer een auto voor: onbekenden stappen uit. De vrouwen verliezen zich in gissingen.

‘Och, God, ocherm, hoort toch eens.’

Boem, dreunde het, boem, met kleine tusschenpoozen telkens.

In de deuropening van het grauwe gebouw verscheen een dame en zag bekommerd over de straat uit.

Twee elegante jonge meisjes wenkten uit de verte met de inmiddels dichtgevouwen parasols en wolkten eenige oogenblikken later de trappen van het gebouw op.

De bevallige glimlach der beide kokette gezichtjes ontmoette niets dan teleurstelling op het gelaat der oudere dame; bestraffend monsterde zij den opschik der aangekomen Roode-Kruis-helpsters. [...]

Aan de zijde harer moeder wandelde Nini droomend voort. De beide dames waren van de Wolfstraat, de Groote Straat ingeslagen en gingen nu door de drukke winkelbuurt, waar het van menschen wemelde, die stil stonden voor de uitstalkasten der boekwinkels, met het laatste nieuws voor de ramen.

De beweging hinderde het jonge meisje. ‘Laten we naar het park gaan, waar het rustiger is.’

Zij gingen nu over het Vrijthof, vol menschen onder den lindenlommer; op de stoepen voor de café's, rondom bont bespreide tafeltjes. Over het groote plein werd druk heen en weer gedrenteld; het is er immers het punt van alle samenkomsten. Wat wachtte men er, wat werd er gedaan? Niets. Het was uitkijken hier en ginds, of men niemand ontmoeten kon, die er vandaan kwam, van de grens, van ginds. Alle gedachten waren steeds ginds. Telkens kwamen weer vluchtelingen, die de politie dan naar de wacht leidde, om ze vervolgens onder te brengen in een der gebouwen,

[p. 31]

voor de dakloozen bestemd. Telkens waren er nieuwe tafereelen te zien, altijd weer zenuwschokkend en altijd weer even droef. Blootsvoets kwamen de vluchtelingen soms de stad binnen. Zij kwamen nu niet van den rechter Maasoever alleen meer, doch ook van de andere zijde der rivier, waar heele dorpen waren weggekropen in de onderaardsche grotten van de Mergelbergen. Er kwamen er volkomen haveloos, en anderen sleepten zware pakken voort, alles wat zij dragen konden, alles wat zij gered hadden. En allen nam de liefdadigheid van de burgerij in hare armen. Daar bleef niemand onvertroost, en roerend was het te zien, hoe de meest behoeftigen der stad de eersten waren, om gedienstig te zijn niet alleen, maar ook mededeelzaam.

Toen plotseling ontstond er een opschudding. Het was een samenscholen van volk bij het postkantoor. Van alle zijden liep men te hoop. Het werd een dichte drom, die naderde.

Onwillekeurig bleven ook Nini met hare moeder staan kijken.

Door de opstuwende menigte omringd, reed er langzaam een voertuig aan. Het was een boerenkar. Een boer zat als koetsier op een dwarsplank voorop. Wat hij reed, kon men van voren niet waarnemen. Alle volk kwam dan ook achterna. Aan den zijkant van het voertuig zelf was een stok opgericht, een ruwe tak, waaraan een wit doek fladderde. Schokkend kwam het nader. Met zijn dom gezicht zat de voerman er als in gedachten versuft en scheen de menschen niet te zien, die rondom opdrongen. Hij hield alleen zijn paarden in het oog.

‘Wat mag dat wezen?’ zei de oude dame, opmerkzaam op de ongewone drukte in het rond.

Toen de kar haar voorbij gereden was, konden zij er eindelijk van achter in kijken.

Mevrouw Lemmen schrok terug. Op stroo lagen er twee mannen, gewonden. De een was verbonden met veel zwachtels om zijn hoofd. Van den ander kon men het hoofd niet te zien krijgen. Een wollen deken was over de beide soldaten heen gelegd. Zij lagen onbewegelijk, maar hunne lichamen volgden met korte schokjes telkens het bonken van de plompe kar op de straatsteenen.

De menschen rondom spraken luide hun medelijden uit. Nini's hart bonsde.

Een oogenblik waaide het witte doek van den boomtak geheel open. Er stond een rood kruis op, geschilderd met ruwen streek.

‘Zie je het kruis?’ liet de stem van een vrouw zich hooren in het voorbij gaan.

‘Ja,’ antwoordde een jongen, ‘zij hebben het er op geverfd met menschenbloed.’

Mevrouw Lemmen trok hare dochter bij den arm. Zij spraken geen woord samen, in den afschuw en de deernis die haar beiden vervulden, tot zij voorbij het gebeeldhouwde portaal van de Sint Servaas waren.

‘Afschuwelijk,’ lispelde de dame.

‘Wat een ellende,’ zei Nini, ‘en waarom toch dat alles?’ [...]

Zilverig kaatste het zonlicht van de kegeltoppen der Lieve Vrouw, die geheel uit

[p. 32]

mergel gebouwd, haar vier torens als uit ivoor gewenteld, stralend boven de daken der oude kadeloodsen afzette, tegen de glanzende blauwte van den zomerhemel.

Nu spreidde zich om de wandelaarsters de koele parklommer. Plotseling schrok Nini uit haar droomen op, het was Hartman die naderde.

Hij nam zijn hoed af en wilde voorbij gaan. Maar het jonge meisje stond stil en hield de hand naar hem uit. Iedere ontmoeting bracht verpoozen en mevrouw Lemmen Brenekamp kwam de afwisseling wel gelegen.

‘Hoe gaat het?’ vroeg Nini met innemende vriendelijkheid.

Zij vergat hare hoofdpijn, maar de moeheid over hare gelaatstrekken verried hare ongesteldheid wel. Doch Hartman bemerkte het niet. Hij was gejaagd en scheen overspannen. Zelf zag hij bleek als een zieke.

‘Kom met ons mee,’ vroeg Nini. Zoo wandelden zij samen.

‘Wat denkt u van den toestand?’ vroeg mevrouw.

‘'Ik weet niet, ik weet niets, mevrouw, ik denk niet en kan niet denken. Ik vind het afgrijselijk. En als ik het gedonder hoor, dan spring ik telkens op, dan hol ik maar weg, want het is me, alsof het schieten mij zelven trof, mijn eigen hart. Het zou een mensch waanzinnig maken.’

‘Of wij nog iets te vreezen hebben hier?’

‘O,’ antwoordde Max, ‘ze komen zeker hier door.’

‘Zeker is dat toch in geen geval, al blijft het natuurlijk altijd mogelijk, maar zeker...’

‘Ze zeggen van Oostenrijkers die hier voorbij zouden komen,’ had mevrouw gehoord.

‘En dat ze zeker door Limburg hun weg zullen nemen, blijkt al hier uit, dat de bruggen over de Maas overal geladen zijn. Gij hebt de versperring van de Maasbrug gezien hier in de stad. De vensters van de huizen rondom liggen vol zandzakken.’

‘Och kom...’

‘Onze mooie brug opblazen,’ ging Max hartstochtelijk voort, ‘een zeldzaam en merkwaardig kunstwerk als dat - en waarom? Dolle razernij! Men kan door het water waden...’

‘Er moet daar een vrouw plotseling gestorven zijn van schrik, werd er verteld.’

‘Ja, mevrouw, toen soldaten een mitrailleuse bij haar binnen brachten, om vandaar de brug te kunnen bestrijken.’

‘Louter voorzorgen,’ merkte Nini op.

‘Het is echter een feit, dat de Duitschers bij Visé maar niet over de Maas komen. Wat dan? Dan moeten ze wel hier door.’

‘En dan?’ vroeg Nini, hem strak aanziende.

‘Ja, wat dan, ik weet het niet,’ antwoordde hij moedeloos.

‘Dan verdedigen wij ons toch?’ zei ze kalm.

‘En zien onze stad te gruizel schieten, met alles wat er mooi is en kostbaar, - evenals Luik.’

[p. 33]

Zij zwegen een poosje.

‘En waarom,’ zuchtte hij hoofdschuddend, ‘onze mooie stad, - waarom toch?’

‘Zeg dat wel,’ stemde de oudere dame hem bij, ‘we leefden hier zoo gerust en goed. Laat ons wat neerzitten. Ik word moe, kind.’

Zoo lieten zij zich op een der parkbanken neder.

‘Misschien wel juist om ons te doen beseffen dat een gerust leven daarom nog altijd niet het beste leven is.’ Het woord was van Nini.

‘Houd u oorlog dan voor beter?’ vroeg Max scherp.

‘Natuurlijk vind ik het een ramp, doch ik denk aan het goede dat er uit groeien kan en zal. Is de oorlog dan alleen maar verwoesten?’

‘Ik geef zooveel niet om het eigen leven,’ zei Max ernstig, ‘doch ik zou niet gaarne willen sterven, vooral niet vermoord worden, zoo als er ginds gebeurt. Sterven, terwijl je leven bloeiend en krachtig is!... Maar wat is het leven van een enkel mensch bij de verwoesting om ons heen, bij den ondergang van de wereld onzer droomen en verwachtingen, die boven de wereld van menschen en dingen uit, haar lichte toppen beurde? De schoonheid wordt gemoord, de schoonheid in de kunst verwerkelijkt niet alléén, maar ook de schoonheid die er was in de verhoudingen van volk tot volk, en van mensch tot mensch...’

‘Of ze de forten van Luik nu toch nog niet hebben?’ vroeg mevrouw Lemmen.

‘Ze krijgen ze zeker, mevrouw, want één hebben ze er al. Loncin is in elkaar geschoten. Daarom zou het maar goed zijn, dat ze hun allemaal zoo gauw mogelijk in handen vielen. Anders moet Luik het boeten. De schoonheid moet vernietigd worden, zoo zorgvuldig bewaard van eeuw tot eeuw... Hoe trotsch waren we in het besef van haar waarde; eindelijk had de wereld die dan leeren verstaan! En nu valt alles.’

‘Alles?’ vroeg Nini.

‘Althans het beste van ons stort het eerst te gruizel: ons geloof in haar, ons geloof in ons zelven. Niet alleen dat zij haar onttroonen, maar zij knechten ook ons, die haar minnaars en haar dienaren zijn. En alles houdt op. Het grove geweld is koning en alleenheerscher.’

‘U zult er ook den terugslag van ondervinden,’ vroeg de oudere.

‘Voor mij persoonlijk is het al zoo erg,’ antwoordde hij met een oprechtheid die tragisch aandeed, ‘al zoo erg als het voor iemand zijn kan. De kunst is een weelde in het leven en de meesten kunnen haar missen, - moeten haar wel missen voor het oogenblik. Zelfs als we gespaard zouden blijven voor een inval, zullen we allen armoe lijden; daar kan niets me voor beveiligen. Want waartoe ben ik goed, wanneer ze mijn klavier te gruizel slaan? Dan mag ik me gelukkig heeten, als ik ergens de ploeg kan drijven door het ruwe veld. Ik heb nooit een geweer in handen gehad en ben zelfs niet bruikbaar voor de ambulance.’

‘Dacht u dan, dat u voor niets dienstig zijn kon?’ vroeg Nini, doch er was geen zweem van spot in haar trekken.

‘Zelfs niet om signalen te blazen, al kon ik het ook; want ik gruw van bloed.’

[p. 34]

‘Heeft U zich vrij geloot?’ vroeg Nini's moeder.

‘Ik werd afgekeurd, mevrouw, voor mijn oogen, en daarmee veroordeeld voor de maatschappij, sinds er alleen maar meer soldaten gelden. En dus veroordeeld tot den hongerdood, wanneer de oorlog mij ruïneert.’

‘Is dat nu spreken,’ merkte Nini op.

‘Ik weet niet wat U met het woord bedoelt,’ verklaarde hij, ‘doch het is onomwonden uitgedrukt wat ons kunstenaars wacht.’

‘Het lof begint immers om zeven uur?’ vroeg mevrouw, die huiverig was voor woorden, als Hartman sprak.

‘We hebben tijd genoeg,’ zei Nini, op haar horloge-armband kijkend, en zich onmiddellijk weer tot Max wendend: ‘en uw roeping als kunstenaar dan, is u daarvan af te brengen bij den eersten schok? Ik vind de vrees voor het onderhoud iets voor vrouwen, voor moeders, om daarover terneergeslagen te zijn. Als ik een man was, zou ik in mijn vaandel willen sterven in elk geval, in den strijd op het veld, of in den strijd om mijn ideaal.’

‘Idealen,’ hij herhaalde het woord bijna met bitterheid, - ‘zij worden ons immers nu voor den voet geworpen. De tijd vraagt om ijzer en brood; anders geldt er niets. Wij mogen nu onze vlucht nemen naar de eenzaamheid om er te verhongeren. Wie zal het weten?’

‘Meent u dat werkelijk?’ twijfelde Nini.

‘Doch wat zou ook het leven van een of meer, of van honderd en meer, wanneer zelfs de tempel instort, waaraan allen hebben gearbeid, in het vaste geloof dat hij den tijd overheerschen zou? Een verschrikkelijke reus haalt er de zuilen omver. En de kunst is verdoemd.’

Dit laatste woord, met nadruk gezegd, deed mevrouw Lemmen onaangenaam aan, alsof het een vloek geweest was: ‘Zouden we niet opstappen?’ [...]