Middelnederlandsche epische fragmenten

[p. 168]

IX.
Doon de Mayence.

Het volgende epische fragment werd ontdekt door de Coussemaeker in de archieven van Boubourg en in 1860 uitgegeven door Blommaert in de: Annales du Comité Flamand de France, Tome V, p. 89-103¹⁾. Wat merkwaardig is van hetgeen de uitgever mededeelt, neem ik hier over: ‘Ce fragment appartient incontestablement au cycle carlovingien, mais malgré les peines, que je me suis données, je n'ai pu découvrir à quel poème il se rattache. J'ai parcouru sans résultat les romans de Fierabras, de Rolland et de Guillaume d'Orange, etc. Je n'y ai trouvé ni les mêmes scénes, ni les mêmes événements. L'écriture de ce fragment appartient an XIIIe siècle ainsi qu'on pourra en juger par le fac-similé ci-joint. Chaque page a trois colonnes et chaque colonne soixante-deux vers ce qui forme un total de 372. L'encre a pâli en divers endroits, et est totalement enlevée en d'autres, de sorte que plusieurs passages sont restées indéchiffrables.’

Prof. Jonckbloet meent, dat het ‘blijkens de daarin voorkomende namen (Habigant, Vauclere) tot de sage van Doon de Mayence behoort’, terwijl hij in eene noot daarbij voegt: ‘'t Zou te bezien staan, of tot dit werk niet behoort het fragment door Bormans bekend gemaakt en waarvan wij onder den titel van den Saksenkrijg (hier: Gwidekijn van Sassen) gewaagden’²⁾.

Ik heb te vergeefs getracht in den roman van Doon de Mayence eene plaats te vinden, die overeenkomst vertoont met ons fragment, hoewel l'Aubigant en de stad Vauclere in dien roman werkelijk eene groote plaats innemen. Kon ik in dezen niet tot eene beslissing komen, ook het andere deel van Prof. Jonckbloet's hypothese moet ik laten, zooals het

1) Fragment d'un Roman de Chevalerie du Cycle Carlovingien transcrit d'après un parchemin du XIIIe siècle. par M.P. Blommaert. In het Mnl. Wdb. van Verwijs en Verdam is dit fragment geciteerd als: Fragm. Carl.

2) Gesch. der Ned. Lett. (3e druk) Middeleeuwen, I, 386

[p. 169]

is. Ik kan het niet tot waarheid maken, maar ook niet op afdoende wijze bestrijden. Laat ons zien, wat in dezen valt op te merken. Het fragment verhaalt ons van drie ridders: Fierabras, Elegast en Milo (Roelants vader), die gezamenlijk op jacht zijn geweest en nu terugkeeren naar de stad Vauclere, die door de Sarracenen belegerd wordt; zij drijven een met wild beladen ‘somerpaert’ voor zich uit. Onderweg ontmoeten zij drie Sarraceensche vorsten, men geraakt in twist en er wordt besloten, dat zij hunne krachten zullen meten buiten de stad Vauclere, op een in de rivier gelegen eiland. Allen gaan huns weegs; de ridders dus naar Vauclere. Hun weg leidt hen langs de legerplaats der heidenen; zij stormen het kamp binnen, alles op hun weg neerslaande en komen zoo aan de zijden tenten, waarin ‘die felle soudaen Calistyen // Ende Habigant ende alle de zine’ juist aan tafel zitten. Zij houwen de palen en staken, waarop de tenten rusten, om en de Sarracenen worden onder het doek gevangen ‘recht als vogel, die gevaen // Sijn ende liggen onder tnet’. Na nog vele vijanden te hebben gedood willen zij de stad binnenrijden, maar twintig duizend ‘payene’ snijden hun den pas af en een nieuw gevecht vangt aan, waarin de drie ridders wonderen van dapperheid verrichten. Dáár eindigt het fragment.

Elegast schijnt hier iets van zijne tooverkunst aan de twee anderen te hebben medegedeeld, in allen gevalle treedt hij zelf als toovenaar op. Immers Susas, een der Sarraceensche vorsten, zegt tot de drie ridders (vs. 68-71):

Ghi daet met uwer gokelrie
Ons allen royen in een boot
Ende Habigant den here groot
Dadi wezen vogelare

Indien de als El'e in den ‘Gwidekijn van Sassen’ aangeduide ridder werkelijk Elegast is, dan zou hier een punt van overeenkomst tusschen de beide fragmenten kunnen worden aangewezen. Maar, zooals men ziet, zekerheid is hier niet te geven. Een vergelijking, die betrekking heeft op de taal, waarin beide fragmenten zijn geschreven, levert ook niet veel op. Een vorm als: dochen voor dochten (Gwidekijn v.S. vs. 11: ‘dat dochen qualec gaen’) vindt men terug in vs. 167 van ons fragment ‘ter midder nach (nacht). Daarentegen lezen wij in den Gwidekijn nergens vormen als: haex, heylant, huutvercoren, huut en hure (voor de niet geadspireerde: aex, eylant etc.) welke in dit fragment voorkomen. De rijmen geven ook geen licht.

De slotsom uit deze weinige gegevens op te maken, is dus, dat wij het fragment voorloopig nog onder de onbekende moeten rangschikken. De mogelijkheid, dat het deel uitmaakt van een oorspronkelijk Nederlandschen ridderroman bestaat natuurlijk, al acht ik dit niet waarschijnlijk.

[p. 170]

 

‘Ten es wonder boven der aerde,

 

Dat hem so groot ye verbaerde,

 

Dat men met wapinen mochte vellen,

 

Of met consten, verstaet mijn tellen,

5

Sine soudent tonder doen,

 

Fierabras,¹⁾ Elegast ende Myloen.’

 

Die ander seiden: ‘dat es waer.’

 

Do slougen si met speren daer

 

Die felle leewen, die daer hingen;

10

Robbrecht beghanre oec na springen,

 

Ende slouch²⁾ se metter haex³⁾ van stale:

 

Als dieze vellen wilde te dale;

 

Maer dat was dinc, dat niet besloot.

 

Doe reden vorwaert die genoot.

15

De leewen bleven hangende daer

 

Also lange, dat es waer,

 

Dat se de lucht al verterde,

 

Ende die vrome heren vermerde

 

Sijn te Rozenborch comen;

20

Also Sansun heeft vernomen,

 

Ontfinchize met blider chiere;

 

Doe reden si dor die duwiere,

 

So dat si quamen te Vauclere.

 

Nu eist tijt, dat ic kere

25

Toet Fierabras ende toet Elegaste,

 

Ende te Mylen, die altoes vaste

 

Ende ghenendelike jaghen;

 

Een⁴⁾ somerpaert const cume gedragen

 

Twilt, dat si hadden gevaen;

30

Doe lieten si haer jagen staen.

 

 

 

Si wilden riden te Vauclere;

 

Doe sagen si met groten ghere

 

Drie coninge comen ghereden

 

Spelen met solaesliicheden,

35

Ongewapent, dat es ware;

 

Maer elc hadde enen sporeware

 

Staende friscelijc up sijn hant.

1) Het hs. heeft Fb.: uit de andere verzen blijkt, hoe de naam moet worden aangevuld. (Zoo staat Robb' voor Robbrecht).

2) Het hs. heeft: slouchen.

3) Hs. hacx. (Of las B. verkeerd?)

4) Hier en elders staan in het hs. Romeinsche cijfers.

[p. 171]

 

Men hadde vonden in geen lant

 

Vromer payene dan si waren.

40

Haer namen sal ic u verslaren:

 

Deen was coninc van Slavenyen,

 

Ende die ander in Tarteryen,

 

Ende die derde Putagor

 

Van Antioetsen¹⁾; herde dor

45

Waren deze coninge drye.

 

Het sachse comen, geloves mye,

 

Fierabras, Elegast ende Myle.

 

Doe drougen si over een ter wile,

 

Dat sise zeker souden vaen;

50

Metten worden reden si hem aen.

 

Doe seiden die vrome ridders²⁾ fier:

 

‘Here payene putertier,

 

Ghi sijt gevaen sonder liegen,

 

Ter armen tijt so voerdi³⁾ vliegen;

55

Dat suldi seggen tuwen bouf.’

 

Susas doe die tale up houf:

 

‘Trouwen, ghi heren, dies es gheen noot,

 

Al lijn wi van wapinen bloot,

 

Men mochte ons niet so lichte ringen;

60

Ende dat ghijt daer toe sout bringen,

 

Het soudu werden zere te sure;

 

Maer hort, ic sal u setten cure:

 

Ic kenne u wel alle drye,

 

Ghi sijt die ghene, geloves mye,

65

Die te Vauclere sonder lette

 

Bootscap brochten van Mamette,

 

Dat al gader was truffernye;

 

Gi daet met uwer gokelrie

 

Ons allen royen⁴⁾ in een boot,

70

Ende Habigant den here groot

 

Dadi wezen vogelare.

 

Nu hoer, wies ic u verclare:

1) Het hs. heeft volgens B.: ‘van antroetsen.’ Vgl. over deze plaats het Mnl. Wdb. i.v. dorre. Ik geloof echter niet, dat dor betrekking heeft op Antioetsen (Antiochië), gelijk het daar wordt voorgesteld; blijkens vs. 41 en 42 komen de vorsten niet alle drie uit A. Misschien heeft dor hier de bet. van: stug, die het ook M. Loep IV, 346 heeft.

2) Het hs. heeft volgens B. Ws. dat hij verklaart met: Wigants. Maar dit woord komt, meen ik, zelden in het meerv. voor en Rs. (ridders) is de gewone uitdrukking, die in zulke gevallen gebruikt wordt.

3) B. werdi.

4) B. myen.

[p. 172]

 

Ghi sijt kerstijn alle drye,

 

Ende wi loven die Mamettrye.

75

Hets waer, wi haddent hier te quaet,

 

Na dat de dinc¹⁾ gescepen staet,

 

Wildi ons emmer beraden noot;

 

Ghij sijt ghewapent ende wi bloot,

 

Wi waren varinc te ghenaden,

80

Na dat ghi heet van vromen daden.

 

Wildi ene dinc bestaen,

 

Die ic u sal leggen aen,

 

So prisic uwe vromichede:

 

Dat ghi laet wapinen onze lede

85

Ende nemen scilt ende spere;

 

Wi sullen comen te Vauclere,

 

Alle drie, bi Tervogant

 

Buten daer staet een heylant

 

In die riviere onder die muer;

90

Wi sullen daer sijn u gebuer,

 

Ende met u vechten onder ons drien.

 

Die daer mach tgeluck²⁾ gescien,

 

Dat hi den anderen matteert,

 

Ende doet lyen vor sijn zweert,

95

Hi sal moeten, sonder waen,

 

Te sinen reymersoene³⁾ staen,

 

Up dat hi niet ne blivet doot.’

 

‘Bi den here,die mi geboot,’

 

Sprac die stoute Fierebras,

100

‘Willen uwe gezellen das

 

Consenteren, wi sullent doen.’

 

‘Jawi,’ seiden Saragoen,

 

Bi den voget⁴⁾ Tervogant.’

 

Doe clopten si an haren tant,

135

Dat was vaster dan gesworen,⁵⁾

 

Ende die ridders welgeboren

 

Hilden hem wel gepayt daer aen.

1) B. dine.

2) hs. gheluch.

3) B. reymer, soene.

4) B. wiget. Vgl. b.v.R.m.d. Swane vs. 22.

5) Dezc wijze van zweren komt ook voor in den Karlmeinet. A. 33. Men leest daar:

Der konynck kloppde up synen zant
Dat was syner hoesten truwen pant

Een dergelijke eed komt voor in de Lorreinen (Jonckbloet) II, 1181-1183:

Dat willic hem na sijn begeren
Op die tonge van Mamette sweren
Ende op die cnien van Apoline.

[p. 173]

 

Elegast sprac: ‘Doet ons verstaen

 

Den tijt, dat wi u zullen sien.’⁵⁾

110

Doe sprac Gherdiflant, die payen:

 

‘Morgen metter zonnen¹⁾ upghange.’

 

Doe ne letten si niet lange,

 

Sine staken metten sporen;

 

Maer onze ridders huutvercoren

115

Beeten alle drie ter erde,

 

Ende vergorden hare perde,

 

Ende hingen te pointe hare scilde.

 

Den sterken zomer metten wilde

 

Dreven si vor hem te diere tijt;

120

Elc up sine stegebande rijt

 

Den rechten wech te Vauclere,

 

So lange dat si sagen there,

 

Daer Susas of was rewaert.

 

Die heren ..... vermaert

125

Reden daer in ter zelver stont.

 

‘Monyoie!’ roupen si, si u cont,²⁾

 

Ende slougent al onder voet,

 

So wat quam in haer gemoet.

 

Si slougen ontwee der tenten corden,

130

Mengen Torc dat si vermorden:

 

Peyene vloen gelike sporewen;

 

Maer recht oft waren wilde leewen

 

Verslougen si die Torkiene.

 

Der tenten seven werven tiene

135

Velden si, geloeft mi das,

 

Doe so reden si over tpas,³⁾

 

Als die waren onvervaert;

 

Emmer wachten si tsomerpaert,

 

Dat hem niewer ontsapperde⁴⁾

140

Aldus voeren die heren gherde

 

Int ander here van Habigante,

 

Ende quamen daer recht als die Persante

 

Ter maeltijt saten, geloves myen;

 

Die felle Soudaen Calistyen

145

Ende Habigant ende alle de zine

 

Saten in die tente zidine,

 

Die was des soudaens van Persi.

5) Deze en de volgende regel zijn mij onverstaanbaar. Zijn de rijmwoorden misschien corrupt?

1) zullentsien.

2) B. zonne.

3) B. comt.

4) ?

[p. 174]

 

In al die werelt, geloves mi,

 

Ne hadde men vonden sulc juweel:

150

Groene side ende root fluweel,

 

Daer af was so ondersneden,

 

Daer in gewrocht bi suptiilheden

 

Diveerse beestkine bi ..... lyen,

 

Tghelove al haerre¹⁾ mamettryen

155

Stont daer in ghemagineert,

 

Van finen goude gepol .....²⁾

 

Alle die wapine van hedenesse

 

Stont daer ane, sijt gewesse,

 

Ende alle die wige van .....

160

Die oyt waren boven der erde,

 

Van Troyen of dieregelike

 

Stont daer an so rikelike,

 

Dat men nyet negenen gewrochte

 

Rikeliker pensen mochte.

165

Tgesteente, dat daer an stont,

 

Maket also overclaer,³⁾

 

Dat mer ter midder nach (sic) bi zach,

 

Al hadt gewezen scone dach.⁴⁾

 

Up vijf maste dat sy stont,

170

Ende die waren even ront;

 

Die hoeftmast, verstaet wael,

 

Was altemale van cristael,

 

Wel beslegen, geloves myen,

 

Van finen goude huut Arabyen.

175

Die een vanden andren vieren

 

Was, also ic u sal versieren,

 

Al van claren cassydere .....⁵⁾

 

Die ander van albaester was

 

Ende die derde van elphant .....⁶⁾

180

Die vierde van yvore rene,

 

Ende daer an, also men woude,

 

Grote spaengen van finen goude,

 

Suverlike ende wel gep .....

 

Die corden waren, ic wale .....

185

Ghevlochten alle .....

 

Van groenre zide .....

1) B. hare.

2) l. gepalleert?

3) Ik vermoed dat deze regels niet in orde zijn. Moet men misschien lezen in vs. 165: ‘dat stont ane daer’?

4) B. soene dach

5) l. cassydere glas?

6) l. elphantsbene? De gewone vorm is elpsbene.

[p. 175]

 

Elkerlike met drie stringen;

 

Ende die .... ken¹⁾ in waren dingen

 

Waren zelverin in dezer wize,

190

Elc in gedrayt met eere vize,

 

Dat mense niet huut mochte trecken,

 

Men mochter met avize up mecken.

 

Den appel van der tente boven

 

Mochte men wel te rechte loven;

195

Want tgraefscap²⁾, als ic verstoet,

 

Was nouwelike also goet

 

..... wiste hoe ... herden gront

 

............. teneger stont

 

..... pateren dle dierbaerheyt

200

......... appel vas geleyt

 

........... die dies ave

 

Elegast ..... ende Myle die grave

 

Ende Fierabras, die damoyseel,

 

Dreven herde groet chembeel³⁾

205

Alsi dor dat here voeren;

 

Clocke werden alle in roeren,

 

..... der mortyrien die si dreven;

 

Ten mochte niet lichte sijn bescreven

 

...... er die si van wapinen daden:

210

Die zwerden daden si dicke baden

 

Den Sarasinen doer den tanden;

 

Ghene riepen up Tervoganden

 

Ende liepen vaste haer hande slaende.

215

Ende die ..... heren ..... staende

 

.............. oe stegebaude

 

.............. haer hande

 

.............. quam die goede

 

.................... fiere

220

 

 

................ ten saten

 

.............. en ende aten

 

.......... soudane .. amyrale

 

.......... si met luder tale

225

..... ten wapinen roupen vaste.

 

Doe scoten up die felle gaste

 

Om te weten, wat daer ware

1) l. staken. Vgl. vs. 266.

2) l. een (.I.) gracfscap?

3) B. thembeel. Het woord is gebruikelijk in den zin van strijd of slagveld; hier moet het dus ongeveer bet.: weerden zich dapper, iets derg. als: mo(a)rtyrie driven in vs. 207.

[p. 176]

 

......... die edel bare

 

......... ter tente comen

230

230 ............ .. genomen

 

Ende slougen die corden al ontwee

 

............... tren mee

 

........... der up die stede

 

........... aren was sijn bede

235

Sose de maste geraecten daer,

 

Die van den goude waren zwaer;

 

Thoeftmast, die quam gevallen,

 

Die tafle,¹⁾ die al met allen

 

........ moeste van der wagen

340

........ felen ende scragen

 

........ alle in stickinen

 

........ die nappe met wine²⁾

 

..... gen si, wer hier, wer daer

 

..... den plateelen swaer naer,

295

295 ..... ende ...... des sijt vroet,

 

..... al dat up die³⁾ tafel stoet

 

............. in gaisemente⁴⁾

 

....... die lagen onder die tente

 

Ende onder die maste sonder waen

250

Recht als vogel, die gevaen

 

Sijn ende liggen onder tnet;

 

Sine mochten verporren met⁵⁾

 

So die tente, dat es waer,

 

Van den goude was so zwaer.

255

Payene lagen ende pepen;

 

Ende die heren die begrepen

 

Waren in eenen hogen⁶⁾ moede,

 

Als die waren van edelen bloede,

 

Ende negeen begrip ontsagen,

260

Daer men eere an mochte beiagen⁷⁾

 

Om te .......... die doot

 

Ne consten hare herte groot

 

Niet bedwingen noch haren moet,

 

So dat rudderlike bloet

265

In hem selven began vermaken;

 

Si velden tenten ende staken

 

Masten ende daertoe corden.

 

Mengen payen si vermorden

1) B. tafte.

2) B. winen.

3) B. den

4) ? l. grusemente?

5) l. Sine mochten verporren let?

6) B. eene hooge moede.

7) B. belagen.

[p. 177]

 

Al haddent¹⁾ gedaen V^m lieden,

270

Men sout te wonder mogen bedieden

 

Tgrote ..... dat si daer daden,

 

Huer hoge moet const²⁾ niet verzaden;

 

Die vele heeft, wille emmer bet.

 

So lange vochten si, dat wet,

275

Dat their wert verstrooyt al;

 

Doe so was daer groot gheschal.

 

Men blies daer trompen ende nakaren,

 

Recht of die werelt soude vervaren,

 

So helden³⁾ daer die grote bazinen,

280

Ende die horne van goeder .....

 

..... op berch ende dal.

 

Tfolc vergaderde overal,

 

Ende begonsten hem battaelgieren.

 

Doe begonsten hem temayeren

285

Onze Ridders, preus van aerde,

 

Ende reden metter vaerde,

 

Als die meenden in der steden

 

Te vaerne; die hem onderreden

 

Aldoe, was met groter druust

290

Van payene wel XX duust.

 

Doe so rees daer groot gescal;

 

D'onze aventurdent al,

 

Als die goene, in waren zaken,

 

Die daer haer kerchof wilden maken,

295

Ende reden in die Saragoene.

 

Elc hadde een spere met enen pongoene,

 

Dat si hute Vauclere voerden;

 

Hare sporen dat si roerden

 

In die lanken hare .....⁴⁾

300

Fierabras, die ridder coene,

 

Noepte sinen drommedarijs.

 

Die ridder, van naturen wijs,

 

Warp die lanse onder den arem,

 

(Van tornemoede was hi warem,

305

Dat hem die stede wert benomen)

 

Sinen spiet so ver ghedromen⁵⁾

 

Een payen in sijn lijf;

1) B. haddere.

2) cont.

3) d.i. klinken. Vgl. Oudemans i.v.

4) l. haerre acatoene. Acatoen is een naam voor een lastpaard (somer) maar schijnt ook strijdros te beteekenen. Vgl. Mnl. Wdb. van Verwijs en Verdam i.v.

5) l. so ginc hi dromen? Vgl. Mnl. Wdb. i.v. dromen.

[p. 178]

 

Die glavie was daer lanc ende stijf

 

Dat so node wilde breken,

310

......... was ghesteken

 

............ hant

 

Eenen andren Turkant

 

Liep so ..... in die borst,

 

Hi moeste storten sonder vorst

315

Up die erde al steendoot.

 

Fierebras, wies moet was groot,

 

Dromde den spiet altoes vorwaert,

 

Dat hi den andren ..... paert

 

Verre dor den rugge leet,

320

Doe zwanc hise van den orse gereet;

 

Daer bleven si liggende te dier tijt,

 

An die glavye beede gerijt,

 

Ghespeet gelijc den capoene.

 

Die jonge, moedige ridder coene

325

Trac den scarpen helmstaert;¹⁾

 

Niemen wert van hem gespaert;

 

Sone waest van Elegaste,

 

Die met sporen noepte vaste

 

Ende stac te diere hure

330

Enen payen durenture;

 

Mettien sine glavye brac.

 

Mile oec enen payen stac,

 

Dat hi dorreden viel int sant;

 

Doe so trac hi sinen brant

335

Ende hi riep met luder voes:

 

‘Hier comt die jonge grave van Bloes,

 

Die dor die vreeze van den payen

 

Niet eenen voet mach achter vlyen,

 

Of sine wapine ne waren verloren,

340

Die Partenoples was hier te voren

 

Upden coninc Noblioen;

 

Al so hortem die lyoen²⁾

 

Toe, die ic mijn levedagen

 

In eeren hope ..... dragen,

345

Of ic blive inden wille doot.’

 

Hi seide waer, die genoot;

 

Hi hiltse in eeren, si u bekant.

 

So dede sijn sone, die grave Roelant,

1) ? Misschien: helmscaert omdat het zwaard ‘scaerden’ in de helmen maakt?

2) Het zinsverband is mij niet duidelijk.

[p. 179]

 

Die welke was een ridder rene,

350

Den roden leen eist dat ic mene,

 

Die int gout stoet rampant;

 

Hine was noyt so vaeliant,

 

Noch van herten also coene,

 

Hine hadder genouch an te doene,

355

Soude hize dragen na haer recht.

 

Nu keric weder int gevecht,

 

Daer die drie mids hare pine

 

Doorbraken alle die Sarazine,

 

Ende behilden haer venisoen.

360

Ten es ter werelt man so coen,

 

Hem ne souds¹⁾ gruwen, up dat hijt sage.

 

Der²⁾ vreezelike grote slage,

 

Die si slougen alle drie.

 

So vele daden si, geloves mie,

365

Dat si hare acatoen,

 

Daer up lach haer venisoen,

 

Bonden an der porten rinc;

 

Doe keerde elc, dats ware dinc,

 

Tanscijn ten ten vianden waert;

370

Menich scilt ende menich daert

 

Was aldaer up hem gescoten,

 

Si zwe ..... weder zulke noten,

 

 

1) B. Soude.

2) B. Die.