Middelnederlandsche epische fragmenten

[p. 159]

VIII.
Gwidekijn van Sassen.

Bormans gaf dit fragment van een Mnl. episch gedicht uit in ‘Compte-Rendu des Séances de la Commission Royale d'Histoire ou Recueil de ses Bulletins’ (Tom. XIV, p. 253-279).¹⁾ Prof. Jonckbloet besprak het vrij uitvoerig in zijne geschiedenis der Mnl. Dichtk. (I, 306-311) en kortelijk in zijne Gesch. der Ned. Lett. (I, 94) onder den naam van ‘Saksenkrijg’ Hij merkte daar reeds op, dat ons fragment niets gemeen heeft met het Fransche gedicht ‘La Chanson des Saisnes’ van Jean Bodel, waarin ook Wittekind, koning der Saksen, eene hoofdrol speelt en dat het waarschijnlijk naar eene oudere bron bewerkt is. Bij gemis aan gegevens is het vooralsnog niet uit te maken, wat het origineel der Mnl. vertaling is geweest. Léon Gautier houdt het er voor, dat ons

1) Hij geeft er deze beschrijving van: Cc sont deux demi-fenilles de parchemin détachées de l'intérieur de la converture d'un vol. in 4^o des Quaestiones in IV libros sententiarum attribuées à Alex. de Hales. Les deux carrés réunis forment une fenille petit in f^o d'une belle écriture ronde, qui paraît être du milien dn XIIIe siècle. Le texte est écrit sur deux colonnes, ayant la lettre initiale de chaqne vers placéc un pen en avant de la ligne. Les grandes initiales qui devaient être ornées, manquent encore; mais la place en est marquée; tontes les lettres sont, par conséquent, uniformément noires.’
(In eene noot: L'orthographe offre une double partieularité assez remarquable. La voyelle i habituellement écrite ij dans les manuscrits, quand elle doit se prononcer longue, est figuréc dans notre fragment comme deux i (ii) ordinaires, et la consonne n, qui la suit souvent comme finale d'un mot, par exemple dans Gwidekijn est au contraire d'une forme fort approchante d'un ij qui serait fermé par le haut; c'est à dire, que le second jambage se prolonge sous la ligne, comme parfois dans notre écriture ronde, tandis que le premier porte le point (l'apex en forme d'accent aigu) qui devrait se trouver placé sur l'ii précédent. Au reste, beaucoup de manuscrits rejettent ainsi les point diacritiques un peu à droite.
Les abbréviations y sont rares; niet se trouve une fois écrit n' à cause du manque d'espace. J'ajouterai, pour ne pas avoir à revenir sur ces détails, que l'article de (sic) semble jusqu'à un certain point se distinguer du démonstratif die.

[p. 160]

fragment vertaald is naar de oudste bewerking der genoemde Chanson de Geste, welke teruggevonden is in eene Noorsche bewerking der Karelsage, de ‘Karlamagnus-Saga’. Wij lezen in zijne toelichting op de ‘Ch. des Sax.’ o.a.: ‘L'ancien Poème Français, qui nous a été conservé par la K.S., eat ainsi résumé dans la première branche de la compilation islandaise: ‘Pendant que Charlemagne revient d'Italie en France, Roland et Olivier vont avec mille hommes assiéger la ville de Nobles¹⁾ où le roi Fouré était préparé à soutenir un siège de vingt ans. Charles eat à peine rentré à Aix qu'il reçoit de Saxe la nouvelle que le roi Vitakind a pris et brûlé Mutersberg et mutilé l'évéque. Il s'avance avec son armée vers la Saxe; mais il est arrêté au passage du Rhin; il n'y a ni pont, ni bateau, ni gué. Il rassemble des matériaux pour un pont, mais le travail va très-lentement: Charles regrette que Roland ne soit pas là; le pont serait vite fait et Vitakind tué. Il envoie des messages à Roland et à Olivier; ceux-ci se mettent à l'oeuvre, et en six mois le pont est construit. Roland et Olivier s'emparent de Veskhlara et prennent le gouverneur de la ville. Puis on s'empare de la ville de Tremoigne, dont les murs tombent comme par miracle; le roi Vitakind est tué. Beuves sans barbe est chargé de surveiller le pays.’²⁾ Bovendien is een ander deel der Noorsche compilatie aan eene bewerking derzelfde stof gewijd. ‘Ce n'est d'ailleurs’ zegt Gautier ‘qu'un développement de ces quelques lignes de la première branche, dont nous venons de citer la traduction.’ Daarop laat hij eene inhoudsopgave van dat deel der K.S. volgen. Gautier meent, dat ons fragment tot deze oudste bewerking der Ch. des S. teruggebracht moet worden, omdat hier gelijk daar Roland en Olivier de hoofdrol spelen.³⁾

Het is zeer wel mogelijk, dat dit zoo is; maar ik moet toch opmerken, dat ons fragment sterk schijnt af te wijken van de bewerking der Karlamagnus-Saga. De hoofdstad van Wittekind heet hier Sassine (vs. 78) en Rolands broeder Baudouin, die in de Ch. des Sax. van Jean Bodel met Sibille, Wittekinds gemalin, de hoofdrol speelt, draagt hier den naam: Fransoys (vs. 59, 64). Wittekind zelf bevindt zich met zijn zoon Gwineman in de stad Bacham, terwijl zijn broeder Fledric, een reus, het bevel voert over het door de Franschen belegerde Sassine; deze wordt echter door de Franschen gedood (vs. 89, 155, 171-172).

1) Dit Noples is waarschijnlijk noch Constantinopel, noch Grenobles, maar eene stad in Spanje. Zie daarover: La Chanson de Roland par Léon Gautier 11e éd. Str. XIV, vs. 198.

2) Les Epopées Franc. III, 653-654.

3) t.a.p. bl. 655: ‘M. Bormans a publié ..... nu fragment d'un Gwidekijn Flamand qui se rapporte à la plus ancienne version des Saisnes, à celle que l'on a désignée sous le nom de Guitalin. C'est ce que n'a pas vu M. Bormans; mais son analyse suffit pour le faire comprendre. Ce savant belge constate en effet que Roland et Olivier jonent le premier rôle dans le poëmc flamand.’

[p. 161]

Noch in het 1^ste, noch in het 5^de deel der Karlamagnus-saga (ik spreek over de inhoudsopgave bij Gautier) vind ik deze namen of deze omstandigheden terug. Dáár wordt noch van de steden Sassine en Bacham, noch van een Fransois of Fledric gesproken. Ook is in ons fragment de beroemde Olifant reeds in Rolands bezit (vs. 48):

Roelant was al een bloet

Ende blies den Olyfant.

In het eerste gedeelte der Karlamagnus-Saga wordt van den hoorn geene melding gemaakt; wel in de uitbreiding daarvan (het 5^de deel), maar eerst geheel aan het eind van het verhaal in een gevecht, waaraan ook Wittekind deelneemt en waarin hij door Baudouin wordt overwonnen en gevangen genomen. Deze omstandigheden passen dus geenszins bij de Mnl. bewerking. Desniettemin blijft het zeer wel mogelijk, dat de bewerker der Karl. Saga en die van het Mnl. gedicht naar hetzelfde voorbeeld gewerkt hebben of naar gedichten, die uit eene bron voortkwamen.

De Mnl. vertaling schijnt vrij goed bewerkt, maar kan toch geene aanspraak maken op bijzondere verdienste. Ons fragment verplaatst ons in de volgende omstandigheden: Het Fransche leger, waarbij Roland en zijn broeder Fransoys, Olivier, Escous, Olleus, Reynout en vele andere ridders zich bevinden, heeft het beleg geslagen voor de stad Sassine, waar de reus Fledric, Gwidekijn's broeder, het bevel voert. Een nachtelijk gevecht (vs. 39-41) heeft plaats, waarin Fledric sneuvelt; in dat gevecht verplaatst ons de aanvang van het fragment. De schrijfwijze ‘sclouch’ voor sloech, die wij op meer dan eene plaats in dit fragment aantreffen (vs. 27, 58, 82) vindt men ook in het Limburgsch gekleurde fragment van het Roelantslied, waarvan een hs. te Looz gevonden werd. Vele voorbeelden van die schrijfwijze zijn te vinden in het te Wissen gevonden hs. van Maerlant's Hist. van Troyen¹⁾.

Hoe hem gelieten die hoge moede;
Payne waren sender hoede:
Si waendent hebben gewonnen al;
Maer alsi horden dat gescal,
Hadden si wonder, wat ware;
Si riepen met stemmen clare:

1) Verg. Episodes uit Maerlant's Historie van Troyen ... door Dr. J. Verdam, Inl. bl 39.

[p. 162]

 

‘Zassen, Sassen ende Sassine,

 

Slaet doet dese Kerstine

 

Tharen verdriete, tharen vernoye.

10

Maer doe si horden ‘Monyoie!’

 

Roepen, dat dochen¹⁾ qualec gaen:

 

Si saghen haer liede slaen

 

Beide weder ende vort.

 

Roelant wrochte grote mort;

15

Fransoys, El'e,²⁾ Olyvier

 

Ende hare ghezellen fier,

 

Escous, Olleus ende Reynout

 

Ende Gwyd waren vrom ende stont;

 

Inghelram ende Constantijn

20

Sauri entie broeder sijn,

 

Gheraerts kindere van Vyane.

 

Beide van steken ende van slane

 

Wasser harde groot gheluut.

 

Men liet den Sassenaren uut,

25

Zwaven, Brussuwoene, Zweden,

 

Bloet ende zweet ut haren leden,

 

Men sclouchen af arm ende bene,

 

Entie lede alghemene.

 

Si riepen, die ridders fier:

30

‘Nu keytive, ghi blivet hier;

 

Uwe ghesellen sijn al doet,

 

Ende Fledric die rese groet;

 

Een³⁾ en esser niet ontgaen,

 

Ende met u werdet oec ghedaen,

35

U weren baet u niet!’

 

Sassen hadden groot verdriet

 

Daer inder Fransoyse tale;

 

Si saghen vellen in den dale

 

Haer ghezellen biden lichte;

40

Alzo lange durde tghevichte,

 

Dat wert scoen dach,

 

Ende tlicht, hordic ghewach,

 

Worpmen onder voet.

1) Voor: dochten. Zie bl. 169.

2) Alle namen zijn afgekort geschreven; het is mij niet mogelijk te raden, wie met dezen naam bedoeld is. Misschien is Elegast er mede bedoeld. Immers ook deze kon tooveren en hij draagt in den ‘Karel en Elegast’ eveneens eene zwarte wapenrusting, zooals uitdrukkelijk wordt vermeld. Vgl. Karel en Eleg. vs. 276-281, ook vs. 293-298 en vs. 188-191 van dit fragment.

3) Hier en elders staan in het hs. Romeinsche cijfers.

[p. 163]

 

Roelant was al een bloet,

45

Die op Volative¹⁾ sat;

 

Hi rechten tier stat

 

Op beide sijn stegebant

 

Ende blies den Olyfant

 

Met enen groten adem ruut,

50

Dat men horen mochte tluut

 

Een mile over tstede.

 

Sijn ghezellen verblider mede,

 

Ende Sassen worden uten kere;

 

Want si saghen minderen sere

55

Metten oghen haer ghesellen.

 

Hoe si hem ter were stellen,

 

Het was dinc, die niet besloot.

 

Roelant sclouger so vele doot,

 

Fransoys sijn broeder ende Olyvier,

60

Ende haer ghezellen fier,

 

Dattet ongheloefelic waer.

 

Die Sassen vloen hier ende daer

 

Ende riepen: ‘Roelandijn,

 

Olyvier entie broeder sijn

65

Sijn duvels uter hellen;

 

Si verslaen 'al ons ghezellen.’

 

Doe vloen Sassen met alder cracht,

 

Tot si quamen optie gracht,

 

Daer die hare laghen versmort;

70

Doe riepensi: ‘Mamet, deser mort²⁾

 

Moet u afdinken ende ontfermen!’

 

In dat suchten, in dat kermen

 

So vloen die felle Sassenaren.

 

Die grachte so effen waren

75

Mits den doden, diere in laghen,

 

Datsi die perde al overslaghen,

 

Ende reden met hare pine

 

Toter stede van Sassine;

 

Ja in de zelve diere waren;³⁾

80

Maer Fransoyse na hem varen

 

So vromelike, ter waerhede,

 

Datsise sclougen onder de stede,

1) B. heeft: Volatine. De naam van Roclants paard (Veillantif) komt echter in het Mnl. Roelantslied voor als: Volentyf.

2) Het hs. heeft: Mamz des' mort.

3) B. wil lezen: ‘Ja, in de zelve sciere waren.’ Ik betwijfel of dit Mnl. is, maar weet niet, hoe den regel te verklaren.

[p. 164]

 

Ende jaeghden int fosseit.

 

Dese grote jammerheit

85

Hebben vernomen die van binnen,

 

Daer si stoeden tharen tinnen.

 

Dander riepen: ‘Laet in, laet in!

 

Wij hebben behaelt cranc ghewin.

 

Fledric ons here es doet

90

Met quader verradenesse groet:

 

Valsch ende fel sijn die kerstine.’

 

Doe liepen die van Sassine

 

Tharen porten haestelike

 

Ende ontdadense ghemenelike,

95

Ende scoten bedichte

 

Wtwaert scerpe scichte,

 

Dat die Fransoyse moesten keren,

 

Als die duchten¹⁾ dat verseren

 

Van den schieten,²⁾ van den lode.

100

Al waest, dat sijt daden node

 

Datsi Payne varen lieten,

 

Si ontsaghen so dat scieten,

 

(Dat die Fransoyse moesten keren,

 

Als die duchten dat verseren)³⁾

 

Datsi keerden tharen ghetelde.

 

Si hadden versleghen opten velde

105

Der Payne met hare cracht,

 

Met die waren in de gracht,

 

Wel .XXXV. dusant.

 

Doe seide die grave Roelant:

 

‘Here El'e, dit was goet raet;

110

Die Sassen waren wel verquaet;⁴⁾

 

Nochtan hadt eerleker ghezijn,

 

Waren si vor den zwerde stalijn

 

Bleven, so dander daden.⁵⁾

1) Het hs. schijnt: duchte te hebben; B. althans verklaart: ‘die duchte, les ducs, les chefs.’ Het zal wel geen betoog behoeven, dat men hier met eene gewone Mnl. zinwending moet lezen: ‘alse die duchten.’ Het hs. heeft verder: v'seren, dat door B. wordt verklaard als viseren (réflechir etc.)

2) B. meent, dat men: scichten moet lezen; dit is niet onmogelijk, maar de regel is ook zóó verstaanbaar.

3) Deze regels worden terecht door B. als geïnterpoleerd beschouwd of liever als eene slordigheid van den afschrijver.

4) Verquaden = boos, zondig worden. Zie: Oudemans i.v. waar deze plaats uit den Lancelot wordt aangehaald: ‘Maer hi es soe verquaet in dander side // Dat etc.’

5) B. deden. Het rijmwoord wijst echter den vorm met a aan.

[p. 165]

 

Here Roelant, bi uwer ghenaden,

115

Hadden die te live ghebleven,

 

Ende si te scerne niet waren ghedreven,

 

Si hadden ons beraden stoot,¹⁾

 

Ende meneghen man gheslaghen doot

 

Ende lichte van den velde verdreven.

120

Si hadden mi liever verloren dleven,

 

Dant stonde ter aventure!’

 

‘So doen si mi teser ure,’

 

Sprac Fransoys ende Olyvier.

 

Aldus reden die princhier

125

Tharen ghetelde, si vercont,²⁾

 

Daer menech doet lach ende ghewont;

 

Si hadden, hout u daer an,

 

Verloren .XV. man,

 

Onder koken ende knechten,

130

Diet ghetelde daer berechten.

 

Oec daden de heren doen

 

Ter erden de dode baroen,

 

Die hem lieden horden toe;

 

Die dode Sassenaren doe

135

Datsi³⁾ sleipen, gheloeft das,

 

In de gracht, daer soe ijdel was,

 

En dadense slechten ter verde.

 

Doe werper⁴⁾ op die erde,

 

Die de duvels in der nacht

140

Geworpen hadden uter gracht:

 

Daer mede bleven si ghedect.

 

Die heren sijn afgetrect

 

Doe in hare pawelioene,

 

 ⁵⁾

145

Ende ghinghen eten ten ghetelde.

 

Si lieten werden⁶⁾ opten velde,

 

Die se hoeden jeghen de stat.

 

Die heren hadden niet dat

1) Stoot beteekent hier: hindernis, moeilijkheid. Zie voorbeelden bij Oud.i.v.

2) l. si u cont?

3) Daetsi (daden si). De ridders deden het toch niet zelf?

4) l. Werpmer?

5) B. gist, dat hier een regel uitgevallen zij als b.v. Wantet was reeds omtrent noene’, en dat is niet onwaarschijnlijk.

6) Werden. B. zegt: ‘c'est à dire: waerden, des gardes. Vgl. het Oudsaksische ward (wachter).

[p. 166]

 

Ghevoech¹⁾ van alderhande spise.

150

Nu willic u de ghise

 

Vertrecken van die van der stede:

 

Daer was grote jammerhede

 

Ghedreven onder tfolc ghemene,

 

Beide groot ende clene,

155

Om haren here Fledric;

 

Daer was ghetrocken menech stic

 

Van mantels ende van clederen mede.

 

Die meeste rouwe was int stede,

 

Daer noyt eer af was ghehort:

160

Tfolc liep al, sonder acort,

 

Handen slaende, treckende haer,

 

Ende dreven die meeste mesbaer,

 

Dat ye liede ter werelt dreven

 

Om ooms, om kinder ende om neven

165

Ende meest om haren here.

 

Si vloecten Roelant sere

 

Ende sine ghesellen al;

 

Si riepen: ‘Dit ongheval,

 

Lacen! dat hier es ghesciet,

170

Ne weet ons here niet,

 

De edele coninc Gwidekijn,

 

Dat dedel broeder sijn

 

Vermort es ende sijn lieden.

 

Wie salt dorren hem bedieden?

175

Wie sal wesen soe coene,

 

Weder Zasse²⁾) oft Brusuwoene?

 

Wende, Zwave, wi sal hi sijn,

 

Die den coninc Gwidekijn

 

Seggen sal die lede mare?’

180

Doe vraeghden si elc andren dare,

 

Oft si wouden varen uut

 

Ende nemen den tribuut

 

Van hare overgroter scade.

 

Doe vonden si tharen rade,

185

Datsi niet ut wouden varen:

 

Het waren alte felle baren,

 

Roelant ende Olyvier,

1) B. leest: ghenoech. De gewone Mnl. uitdrukking is echter: ‘sijn ghevoech hebben (van iets).’ Ook komt, voor zoover ik weet, ghenoech niet voor als subst. Vgl. ook: W.v. Or. vs. 55.

2) Het hs. Zassen.

[p. 167]

 

Fransoys ende die onghier,

 

Die voert die zwerte wapine,

190

Die metter tovernien sine

 

Al omme wrachte watti can.

 

Die ghemeine raet dus nam,

 

Dat si binnen souden bliven;

 

Nochtan hadden si der keytive

195

Wel .XL^M. binnen der mure.

 

Gwidekijn lach tier ure

 

Ende sijn sone Gwineman

 

In de stede van Bacham.

199

Dat Fledric ware doot,