Middelnederlandsche epische fragmenten

[p. 33]

III.
Het Roelandslied.

In 1838 kende Mone nog geen hs. van eene Middelnederlandsche vertaling der ‘Chanson de Roland’; uit een zeldzaam volksboek en uit vermeldingen van andere Mnl. schrijvers maakte hij echter op, dat zulk eene vertaling moest bestaan hebben¹⁾. Dat dit werkelijk het geval was, bleek in 1840, toen Holtrop een fragment dier vertaling in het licht zond²⁾. In 1851 ontdekte Ruelens een tweede fragment, en in 1858 gaf Serrure het gevondene op nieuw uit, vermeerderd met een derde fragment (door hem reeds in 1835 gevonden) en met het poëtische gedeelte van het volksboek³⁾. In 1864 gaf Bormans dit alles te zamen met een vierde fragment op nieuw in het licht⁴⁾. In eene breedvoerige ‘Introduction’ en in sommige zijner ‘remarques’ trachtte hij licht te verspreiden over onze vertaling. Den aard van zijn werk kenschetst hij zelf in deze woorden: ‘Mon travail, it faut bien que je le répète, n'a pour but que d'écarter les ronces et les broussailles, d'aplanir le chemin pour ceux qui voudront un jour soumettre nos fragments à un examen plus profond etc.’⁵⁾ Zekerlijk hebben wij reden, Bormans dankbaar te zijn voor hetgeen hij deed: hij was de eerste, die onze Mnl. fragmenten aan een nauwgezet onderzoek onderwierp; hij heeft de teksten, zooveel hem mogelijk was, gezuiverd en hersteld, en eindelijk heeft hij door de vergelijking der fragmenten onderling en met den Oxfordschen

1) Uebersicht, bl. 36.

2) Konst en Letterbode van 1840.

3) Vad. Mus., II, 1-96.

4) La Chanson de Roncevaux, Fragments d'Anciennes rédactions thioises, avec une introduction et des remarques par J.H. Bormans, Bruxelles, 1864.

5) Introd., p. 57.

[p. 34]

tekst den weg aangewezen, die gevolgd moest worden. Dat hij des ondanks het werk niet ten einde bracht, is gedeeltelijk toe te schrijven aan de groote verwarring, die in onze fragmenten heerscht, aan den gebrekkigen toestand waarin zij tot ons kwamen, aan het ontbreken van kritische hulpmiddelen enz. Na zich zoo lang met bedorven teksten te hebben beziggehouden, begaf hem de moed¹⁾ en hij liet het werk aan anderen over. Ook is hem bij zijn onderzoek hinderlijk geweest, dat hij (hoezeer onbewust) steeds beheerscht werd door een vooroordeel. Dat onze fragmenten uit het Fransch vertaald waren, wilde hij wel zoo ongeveer aannemen, maar toch niet geheel. Vaderlandsliefde had bij hem de gedachte aan een ‘prototype thiois’ doen ontstaan, waarvan ook de Fransche ‘Chanson’ zou afstammen²⁾; dit nevelbeeld zweefde hem blijkbaar steeds voor oogen en belette hem helder te zien. Op dat prototype komen wij later terug; wij hebben ons nu in de eerste plaats met onze fragm. bezig te houden. Sedert 1864 is voor het onderzoek der ‘(Ch. de R.’ veel gedaan. Wie zich daarvan wil overtuigen, behoeft maar een vluchtigen blik te werpen in de ‘Notice bibliographique et Historique sur la Chanson de Roland’, die bijna 100 met kleine letter gedrukte bladzijden beslaat in het grootsche werk van Léon Gautier³⁾. Onder de kritische hulpmiddelen, die daar opgesomd worden, is er geen dat voor ons onderzoek zulke uitnemende diensten bewijst als de uitgave der Ch. de R., door Theodor Müller, een toonbeeld van Duitsche vlijt⁴⁾. Het Oxfordsche hs. ligt aan deze uitgave ten grondslag, maar in de noten wordt een schat van aanhalingen uit andere redacties gegeven, die het mogelijk maken onze fragmenten op vele plaatsen ook daarmede te vergelijken. Het is deze uitgave, die ik doorloopend geciteerd heb; van tijd tot tijd zullen de uitstekende uitgave van Léon Gautier⁵⁾ en die van den ‘Roman de Roncevaux’⁶⁾ (een der gewichtigste ‘remaniements’) ons ook van dienst zijn.

Wat is ons nu overgebleven van onze Mnl. bewerking der Chanson de Roland? Wij hebben 4 fragmenten: het Brusselsche (B.), groot 80

1) Introd., p. 46.

2) Zie Introd., p. 59-61.

3) Les Epopées Françaises (2^me éd. entièrement refondue), III, bl. 493-591. Over onze fragmenten zie men vooral p. 502, 531, 547, 578.

4) La Chanson de Roland. Nach der Oxforder Handschrift herausg., erläutert etc. von Theodor Müller. Erster Theil. Göttingen, 1878.

5) La Chanson de Roland. Texte critique, traduction et commentaire, Grammaire et Glossaire par Léon Gautier. IIe éd. Tours, 1881.

6) La Chanson de Roland et le Roman de Roncevaux des XIIe et XIIIe siécles publiés - - - par Francisque Michel. Paris, 1869.

[p. 35]

verzen, het Haagsche (H.), groot 332 verzen, het fragment van Looz (L.), dat 565 regels telt en dat van Rijssel (R.), dat uit 379 versregels bestaat.

Eindelijk nog het Volksboek uit de 16^de eeuw, dat half proza, half poëzie is; het poëtische gedeelte, dat 1247 verzen telt, vormt echter op zich zelf een geheel en is zonder twijfel eene omwerking van een ouder stuk, dat ook tot de Mnl. bewerking heeft behoord. Deze vier fragmenten en het Volksboek bevatten niet ieder een afzonderlijk deel van het Fransche epos, maar loopen van tijd tot tijd parallel en dat is ons een gewichtig hulpmiddel bij de onderlinge vergelijking. Om een denkbeeld te geven van de wijze, waarop de verschillende fragmenten aan overeenkomstige deden der ‘Chanson de Roland’ beantwoorden, weet ik niet beter te doen dan hieronder eene tabel te laten volgen, die deze verhoudingen duidelijk kan maken.

B. = Ch. vs. 882-1005 (Lacune tusschen vs. 40-41 = Ch. 914-987).

H. = Ch. vs. 1082-2112 (Lacune tusschen vs. 168-169 = Ch. 1239-1980).

L. = Ch. vs. 1059-2607 (1^ste Lacune tusschen vs. 170-171 = Ch. 1207-1260; 2^de Lacune tusschen vs. 186-187 = Ch. 1282-2095; 3^de Lacune tusschen vs. 248-249 = Ch. 2148-2200).

R. = Ch. vs. 1680 (+3 verzen eener andere redactie) -2065 (1^ste Lacune tusschen vs. 30-31 = Ch. 1702-1724; 2^de Lacune tusschen vs. 192-193 = Ch. 1830-1918).

V(olksboek) = Ch. 844-2011 (Lacune tusschen vs. 1222-1223 = Ch. 2019-2355). Daarna nog een kort slot ongeveer = Ch. 2355-2393.

Kan men uit deze tabel opmaken, op welke wijze elk fragment als geheel aan een deel der Chanson beantwoordt, uit de volgende moge duidelijk worden, welke de verhouding is der verschillende fragmenten onderling, tot Vb.¹⁾ en de Chanson.

Vb.	B. en L.	H.	Ch.
vs. 1-4
5			vs. 844.
9-18			848-851.
19-24			852-854.
27-52			855-872.
53-70	B.		873-881.
71-170	1-40+41-47		882-989.
171-188	47-80		990-1005.
189-200			1006-1016.
Ontbr.			1017-1050.

1) Met deze afkorting zal ik voortaan het Volksboek aanduiden.

[p. 36]

Vb.	L.	H.	Ch.
201-250	(1-2)		1051-1092.
217	3		1059.
217-238	3-24		1059-1079.
239-250	25-36	1-11	1082-1092.
251-254	37-40	12-15	1093-1096.
255-280	41-70	16-43
(275-280	65-70	40-43)	1047-1048?
281-284	71-74	44-47	LXXXIX, 1111.
285-312	75-112	48-76	1124-1138.
Ontbr.	Ontbr.	Ontbr.	1139-1151.
313-350	113-144	77-102	1152-1169.
Ontbr.	Ontbr.	Ontbr.	1170-1187.
351-362	145-158	103-115	Ontbr.
Gedeeltelijknaar V. 29-32,	61-64.
363-368	159-162	115-120	1188-1195.
369-399	163-170	121-138	1196-1212.
400-419	Ontbr.	139-162	1213-1234.
420-447	Ontbr.	163-169	1235-1260.
446-447	171-72	Ontbr.	1260.
450-483	175-186...	Ontbr.	1261-1310.
Ontbr.	Ontbr.		(1269-1274).
458-465	181-184		1275-1280.
466-471	185-186...		1281-1288.
466-467	185-186
472-477			1289-1296.
Ontbr.			1297-1303.
478-483			1304-1307.
Ontbr.			1308-1310.
484-500			1311-1319.
501-509 (Invoegsel).
510-521			1321-1332.
522-542 (Invoegsel)
543-544			(1469).
545-574			= Müller, bl. 145-146, Gautier, 128-131.
			CXXVIII-CXXXI.
575-612			1483-1518.
613-636			1360-1378.
Ontbr.			(CIX, CX) 1379-1411.
637-648			1412-1422.
649-686			Müll, bl 141, Gaut. CXXIV, CXXV.
687-720			1519-1549.
Ontbr.			1550-1679.
721-821			Gaut., No. 146-149; Müll., bl. 168-172.

[p. 37]

Vb.	R.	H.	Ch.
797-821	1-...15	Müll, bl. 170 (V.);	Gaut. CLXIX;
			Ch. 1680-1690.
822-865	15-30...		1691-1721.
866-927	...31-70		1722-1752.
Ontbr.	71-120		1753-1784
Ontbr.	121-149		1785-1829.
Ontbr.	151-176		?
1172-1183	177-192		R. de R. CLXXX,
			ed.Müller, bl. 193.
928-977	Ontbr.		1851-1872.
978-1007	Ontbr.		1876-1888
990-1001 (Invoegsel).
1002-1007			1886-88.
1008-1057			1889-1912
			+ tirade V.
1058-1081	193-234		1913-1951
1081-1107	235-254		1952-1977.
1108-1171	255-304	169-222	1978-2007.
1172-1183	177-192
1184-1209			Gautier, CLXIV.
	305-308	223-226	2008-2010.
1210-1222	311-323	227-241	2013-2021.
Ontbr.	324-332	242-248	2022-2034.
Ontbr.	335-370	249-275	2035-2055+tirade
Ontbr.	353-370	263-274	Müller, bl. 218;
			Gautier, CLXXX.
Ontbr.	371-379(Einde).	275-305	2056-2087.
Ontbr.	Ontbr.	307-332(Einde).	2089-2112.
	L.
	187-194		2095-2098.
	195-216	307-332.
	219-248		2113-2146.
	Ontbr.		2148-2200.
	249-277		2201-2232.
	277-297		2233-2270.
	298-325	2274-2296
	326-357		2297-2397.
	358-391		2398-2443.
V. 1224-1247 = L.	348
	392-429		2444-2474.
	430-491		2476-2569.
	492-527		2570-2591.
	528-557		2592-2607.

[p. 38]

De vraagstukken, om welker oplossing het ons voornamelijk te doen is, en - naar ik meen - te doen moet zijn, zijn de volgende:

1.	Behooren de Mnl. fragmenten en het Volksboek tot dezelfde vertaling der Chanson de Roland?
2.	Welke is de verhouding dier fragmenten tot elkander en tot het Volksboek?
3.	Is het mogelijk de redactie of de redacties aan te wijzen, welke aan onze fragmenten ten voorbeeld hebben gestrekt?
4.	Wat valt omtrent den aard der vertaling op te merken?

De eerste vraag kunnen wij al dadelijk bevestigend beantwoorden. Zooals men uit de tabellen kan zien, omvat Vb. ongeveer alle fragmenten; slechts een deel van L. moet men uitzonderen. Uit eene nauwkeurige vergelijking tusschen elk fragment in het bijzonder met Vb. bleek mij, dat B., H., L. en R. gewoonlijk woordelijk met Vb. overeenkomen en dat er geen twijfel aan kan zijn of zij hebben tot hetzelfde gedicht behoord. Punten van verschil waren bij die vergelijking talrijk genoeg en wij behandelen die later, maar ook uit eene oppervlakkige beschouwing zal aan ieder duidelijk worden, dat hier geen twijfel mogelijk is. Men moet bij deze vergelijking echter in aanmerking nemen, dat Vb. (in dezen vorm) een paar eeuwen jonger is dan de andere fragmenten.

Die doorloopende overeenkomst is zeker het sterkste bewijs, dat onze fragmenten deelen eener zelfde vertaling hebben uitgemaakt; maar bovendien blijkt dat ook hieruit, dat sommige tirades der Ch. de Roland zijn weggelaten, die in geen der fragmenten (op de overeenkomstige plaatsen natuurlijk) te vinden zijn. Zoo b.v.:

LXXXIX	= Ch.	vs.	1110-1123;
XCI	= Ch.	vs.	1139-1151;
XCHI	= Ch.	vs.	1170-1187.

Daarentegen vertoonen de fragmenten op overeenkomstige plaatsen overeenkomstige gedeelten, die niet in eenige redactie der Ch. de Rol. te vinden zijn en die dus tot de oorspronkelijke Mnl. vertaling moeten behoord hebben. Zoo b.v. H. 17-29 = Vb. 256-266 = L. 42-54 (slechts enkele regels daarvan vindt men in de Ch. terug; zoo b.v. Ch. 1101 = H. 20-21 = L. 45-46; Ch. 1102 = H. 22-23 = L. 47-48). Zoo ook H. 97-100 = L. 139-142 = Vb. 343-346; R. 275-278 = H. 187-190 = Vb. 1134-1137. H. 169-178=R. 255-262 = Vb. 1110-1119 (alleen Vb. 1115-6 = H. 174-5 = R. 258-9 = Ch. 1976-7; H. 193-4 = R. 279-80 = Vb. 1138-9.

Ik vermoed dus, dat er ééne Mnl. vertaling der Ch. zal hebben bestaan. In dit vermoeden, dat berust op de zoo even aangevoerde gronden, word ik nog versterkt door de volgende feiten.

In B. vs. 13 en Vb. 141 vinden wij den naam van ‘Malprimis de Brigal’ (Ch. 889) weergegeven door ‘Esloer van Burgan’ en ‘Hector van

[p. 39]

Biergale’. Hoe is deze afwijking anders te verklaren, dan door aan te nemen, dat twee afschrijvers een zelfde hs. (of afschrift daarvan) gebruikten en een zelfden naam op verschillende wijze lazen? Een voorbeeld van hetzelfde verschijnsel vind ik terug in L., H. en Vb. Denzelfden regel lezen wij daar op overeenkomstige plaatsen aldus:

L. 128: Fierlijc hi daer mede reet.
H. 88: Fierlijc hire mede reet.
Vb. 326: (Cierliken hi daer mede reet.

De eene afschrijver las eene f, de ander Bene c.

Soms ook vindt men eene tirade uit het eene fragment geheel of gedeeltelijk in een ander terug - maar op eene verkeerde plaats. Zoo vinden wij L. 161-166 op eene andere plaats in Vb. (428-437) terug. Beide afschrijvers hebben dus dezelfde Mnl. vertaling onder de oogen gehad, maar de een gebruikte deze regels in de beschrijving van een gevecht tusschen Roeland en een Saraceen, de ander in dat tusschen Turpijn en Courabel. Zoo vindt men H. 115-116 in Vb. 28-31, maar niet op de met H. overeenkomstige plaats, want H. 115-116 = Vb. 363-364. Zoo staan de verzen van H. 145-148 dáár niet op hunne plaats; men vindt ze in Vb. 490-493 terug en daar behooren zij ook, zooals uit Bene vergelijking met de Ch. zal blijken. Ook deze feiten wijzen op Bene gemeenschappelijke bron; er moet ééne bewerking hebben bestaan, welker tekst door verschillende afschrijvers met meer of minder zorg werd gebruikt.

Echter - gelijk ik reeds opmerkte - ook de punten van verschil zijn in de verschillende fragmenten en het Volksboek talrijk genoeg. Eene bespreking daarvan brengt ons vanzelf tot de tweede der vragen, welke wij ons gesteld hebben: Welke is de verhouding der fragmenten tot elkander en tot het Volksboek?

Heeft elk fragment deel uitgemaakt van een afzonderlijk afschrift der Mnl. vertaling? Bij de beantwoording dier vraag laat ik Vb., dat zooveel jonger is dan de overige fragmenten, voorloopig ter zijde en behandel eerst B., L., R. en H. Al dadelijk leert een blik in de tweede tabel ons, dat L. en H. en evenzoo R. en H. afzonderlijke afschriften moeten zijn geweest; immers zij bevatten tal van parallel-plaatsen. Het Limburgsch gekleurde dialect van L. doet dit afschrift bovendien geheel op zich zelf staan; ook L. en R. waren dus afzonderlijke afschriften.

De vraag, die ons te beslissen blijft, is deze: heeft B. misschien behoord tot een der afschriften H. of R.? Dat B. en R. deel zouden hebben uitgemaakt van hetzelfde afschrift, is zeer onwaarschijnlijk, omdat B. zich kenmerkt door Bene groote slordigheid, die men niet in B. aantreft¹⁾; dan schijnt ook het aantal regels van eene kolom in de twee

1) Men- vergelijke b.v.R. 4-5; 7, 9, 31, 38, 55, 75-76 eene herhaling van 61-62, 77-78? vs. 106-7 herhaling van 103-4, 141? 143, 146-147 enz.

[p. 40]

hss. verschillend te zijn (R. is geschreven in kolommen van 46 à 48, in B. telt elke kolom slechts 40 regels). Het schrift van B. wordt door de uitgevers tot de eerste helft der 14^de eeuw gebracht en is netjes; dat van R. is volgens Serrure (den eenige, die het gezien heeft) ‘van rond het midden der 14^de eeuw en slordig’¹⁾.

Dat deze twee tot één afschrift zouden hebben behoord, is dus niet waarschijnlijk. Eer zou men dit van B. en H. kunnen vermoeden. Beide onderscheiden zich door betrekkelijke zuiverheid van taal; echter wordt H. wegens het schrift tot de 13^de eeuw gebracht, terwijl B. tot de eerste helft der 14^de eeuw schijnt te behooren. B. is geschreven in kolommen van 40 à 42 regels, H. in kolommen van 40. Al is het nu niet onmogelijk, dat B. en H. tot één afschrift hebben behoord, zoo acht ik het toch waarschijnlijker, dat wij ook hier met twee afzonderlijke copieën te doen hebben. Men zou echter de beide hss. moeten onderzocht hebben om met meer zekerheid te kunnen spreken, dan ik hier kan doen.

Het Volksboek eindelijk zou, indien men alleen met den tijd te rade ging, eene copie of liever eene omwerking kunnen zijn van elk der hss., waartoe de fragmenten B., L., H. en R. hebben behoord. Dit kan echter wat L., H. en R. betreft niet het geval zijn. Men treft nl. in Vb. verschillende regels aan, die geheel en al met andere in de Ch. de R. overeenkomen, die dus zeker tot de oorspronkelijke Mnl. vertaling behoord hebben en die, toch niet op de overeenkomstige plaatsen in de fragmenten worden gevonden. Zoo komt b.v. overeen:

Vb. 363-368 = L. 159-162 = Ch. 1188-1195.

En nu is:

Vb. 364-367 = 1190+1192; L. ontbr.

Zoo komen overeen:

Vb. 369-387 = L. 163-170 = Ch. 1196-1207.

En nu is:

Vb. 376-385 = Ch. 1198-1204; L. ontbr.

Vb. geeft wel geene woordelijke vertaling, maar men ziet toch, dat L. hier onmogelijk voorbeeld kan zijn geweest.

Zoo is vs. 1261 der Ch.:

E Gerins fiert Malprimis de Brigal,

in L. 175-177 aldus vertaald:

De fransoys Eggherijn
(Ghebenedijt moet hi sijn)
Hi stac Malaprise soe wel,

etc.

⁺ Die wel ghemoede ridder Eggherijn
(Ghebenedijd so moet hi bi Gode sijn)
Hi stac Malprise van Brigale

1) Zie daarover Borm. Introd. p. 33, 34 en Vad. Mus. II, bl. 26.

+ in Vb. 450-452:

[p. 41]

Eindelijk zijn in L. ongeveer 53 verzen der Ch. (1207-1260) weggelaten, waarschijnlijk door eene onachtzaamheid van den afschrijver¹⁾; deze verzen vindt men echter in Vb. (388-446) terug. Dit alles zou natuurlijk niet mogelijk zijn, indien het hs., waarvan het fragment L. deel heeft uitgemaakt, het voorbeeld van Vb. ware geweest.

Dezelfde ervaringen doen wij op bij eene vergelijking van de twee andere fragmenten met Vb.

Zoo is: Vb. 398 = Ch. 1212; ontbr. in H.

Zoo: Vb. 1164 = Ch. 2001; ontbr. in H. en R.

Zoo vindt men Vb. 490-493 terug in H. 145-148; dáár (in H.) zijn het regels uit den strijd van Franceroen en Olivier en staan dus niet op hunne plaats, zooals uit eene vergelijking met de Ch. blijkt. In Vb. staan zij op de plaats, waar zij behooren. Vb. is hier dus beter dan en onafhankelijk van H.

En evenzoo vindt men:

Vb. 810-821 = Ch. 1685-90; ontbr. in R.

Vb. 837-870 = Ch. 1702-24; ontbr. in R.

(Deze verzen gingen niet verloren, maar werden door onachtzaamheid of met opzet weggelaten.)

Vb. 872-873 = Ch. 1725; ontbr. in R.

Vb. 880-885 = Ch. 1728-30; ontbr. in R.

Vb. 920 = Ch. 1745; ontbr. in R.

Is Vb. dus onafhankelijk van elk der 3 afschriften, men treft in deze ook weer tal van regels aan, die dáár. worden gemist en evenzoo vele verzen, die Vb. met een of meer der 3 fragmenten gemeen heeft en die niet tot de Ch. behooren, wat weer op ééne bron wijst. Eene vergelijking tusschen B. en Vb. leidde niet tot dezelfde uitkomst; wel vond ik vele regels in B., die in Vb. ontbreken en toch wel tot de Ch. behooren (B. 41-46 = Ch. 987-88; B. 51-52 = Ch. 991; B. 55-56 = Ch. 993; B. 57-62 = Ch. 994-998; B. 67-70 = Ch. 1000-1001), maar van het omgekeerde vond ik geen voorbeeld. Daartegenover staat dat B. slechts 80 regels telt en in dit opzicht dus niet dezelfde bewijskracht heeft als de andere fragmenten, die 4 en 5 maal zoo groot zijn en dus veel meer gelegenheid tot vergelijking aanbieden. Ik ben dus wel geneigd aan te nemen, dat wij in Vb. eene omwerking hebben van een veel ouder afschrift, dat weer onafhankelijk was van de vier andere.

Gelijk ik reeds zeide, vertoont elk der fragmenten op zijne beurt regels, die niet op de parallel-plaats van een ander fragment worden aangetroffen en die toch wel in de Ch. de Rol, kunnen worden aangewezen, die dus waarschijnlijk alle deel hebben uitgemaakt van de oorspronkelijke Mnl. vertaling.

1) De afschrijver vergiste zich hier waarschijnlijk, want hij laat de tweede helft van vs. 171 (= Ch. 1260) onmiddellijk volgen op vs. 170 (= Ch. 1207). Bormans had dit ook reeds opgemerkt. Zie t.a. pl. p. 93.

[p. 42]

Dan eens treffen wij verzen aan, die wel in H. en L., maar niet in Vb. of wèl in H. en Vb., maar niet in L., wel in L. en Vb., maar niet in H. enz. te vinden zijn, of ook wel alleen in H. of Vb. of L.

Zoo bv.:
Vb. 389	= Ch. 1212	ontbr. in H.
Vb. 1164	= Ch. 2001;	onafhankelijk van H. en R.
H. 151-154	= Ch. 1223	ontbr. in Vb.
H. 191-192	= Ch. 1985-1986	ontbr. in Vb. en R.
R. 309-310	= Ch. 2012	ontbr. in H.
R. 329	= Ch. 2030	ontbr. in H.
R. 342-343	= Ch. 2047	ontbr. in H.
R. 351-352	= Ch. 2055	ontbr. in H.
H. 215-216	= Vb. 1162-1163 = Ch. 2000	ontbr. in R.
H. 239-240	= Ch. 2015	ontbr. in Vb. en R.
H. 314	= Ch. 2102	ontbr. in L.
H. 324	= Ch. 2108	ontbr. in L.
L. 210	= Ch. 2106	ontbr. in H.
L. 137-138	= Ch. 1165 = Vb. 341-342	ontbr. in H.

In de 2^de tabel kan men zien op welke plaats in een fragment een ontbrekende versregel verwacht kon worden.

Dat de verschillende afschrijvers tamelijk vrij te werk gingen, kan reeds hier en daar gebleken zijn en zal nog duidelijker blijken aan ieder, die zich de moeite wil geven een paar parallel-plaatsen te vergelijken. Welke fragmenten onderling de sterkste gelijkenis vertoonen, kan ik niet uitmaken. Nu eens komen H. en L. het dichtst bij elkander, dan eens H. en Vb., dan L. en Vb., dan R. en Vb.¹⁾.

Ik meen dus te mogen aannemen, dat er ééne Mnl. vertaling der Ch. de R. is geweest, van welke 5 of (indien B. met een der fragmenten tot hetzelfde hs. behoort) 4 verschillende afschriften zijn gemaakt. Deze afschrijvers gingen allen tamelijk vrij, soms zelfs slordig te werk; een dier afschriften werd in lateren tijd opnieuw afgeschreven en min of meer omgewerkt; ook dit geschiedde op slordige wijze.

Wij komen nu tot de derde vraag: Is het mogelijk de redactie of de redacties aan te wijzen, welke aan onze fragmenten ten voorbeeld hebben gestrekt?

1) H. = L., vgl. II. 16, 17-29, 38-47, 48-53, 64-74, 88-94 met de overeenkomstige plaatsen in L.
H. = Vb., vgl. II. 36, 63, 79-84, 95-96, 117-120, 121 -130 met de overeenkomstige plaatsen in Vb.
L. = Vb., vgl. L. 59, 85, 137-138, 143-144, 147, 151.
R. = Vb., R. 269, 271, 279-80.
Op vele plaatsen is het niet uit te maken.

[p. 43]

Bormans roert deze vraag even aan, maar doet geene poging haar te beantwoorden. Sprekende over degenen, die na hem zullen komen, zegt hij o.a.: ‘Ils auront peut-être, rien n'empêche de l'espérer, encore d'autres fragments à leur disposition et ne se verront certainement plus réduits à de simples conjectures relativements à leurs rapports avec les différents remaniements français, que nous ne connaissons aujourd'hui que par quelques extraits ou des analyses incomplètes¹⁾.’

Nieuwe fragmenten nu zijn sedert niet ontdekt en in zoover bevinden wij ons niet in gunstiger omstandigheden dan Bormans, maar zeker zijn wij hierin vooruitgegaan, dat de middelen tot vergelijking zooveel beter zijn geworden. In de uitgave der Ch. de R. van Theod. Müller immers zijn - ik vermeldde het reeds - telkens overeenkomstige plaatsen uit andere redacties opgenomen en deze komen ons bij eene vergelijking uitstekend te pas. Voor ik echter de uitkomsten van mijn onderzoek in dezen mededeel, zal het noodzakelijk zijn het een en ander te zeggen omtrent de verschillende redacties der Ch. de R., de hss., waarin zij tot ons zijn gekomen en de onderlinge verhouding, waarin deze tot elkander staan. Eene vrij algemeen aangenomen zienswijze is die, welke wij in het reeds genoemde werk van Léon Gautier, ‘Les Epopées Françaises’²⁾, op de volgende wijze vinden weergegeven. De Fransche geleerde neemt de volgende tabel der ‘filiation des différents manuscrits du Roland’ van Prof. Foerster over.

Ter verklaring volgen dan deze woorden: ‘L'histoire de ces divers manuscrits peut se résumer én quelques propositions, que nous allons énoncer sous la forme la plus concise: 1^o Le manuscrit d'Oxford n'est évidemment pas un manuscrit original, mais une copie exécutée, durant la seconde moitée du XII^e siècle par un scribe anglo-normand. Le scribe était des plus ignorants: la copie est des plus médiocres = 2^o Le manuscrit original, prototype, de cette antique version, a dû être suivant nous exécuté en Angleterre, entre les années 1066 et 1095. II n'est point parvenu jusqu'à nous = 8^o Un certain nombre de copies ont été prises sur cet original perdu. Sur l'une de ces copies, déjà corrom pue

1) T.a. pl. p. 57.

2) Ald. III, 501.

[p. 44]

et viciée (α) ont été transcrits deux testes (α" et α'') qui forment une seule famille, représentée par les manuscrits d'Oxford et de Venise IV. = 4^o Plusieurs copies ou sous-copies du manuscrit original (qui ne sont point parvenues jusqu'à nous) ont circulé en Europe et ont éte traduites ou imitées: dans les pays scandinaves ..... en Allemagne ..... dans les pays néerlandais (d'où les fragments flamands publiès par M. Bormans, qui réprésentent également le texte d'Oxford, mais qui remontent directement à in source allemande).

Ziedaar dus den stand van zaken. Welke redactie heeft nu aan onze fragmenten ten voorbeeld gestrekt? Ik begin met te zeggen: in geen geval is het de Oxfordsche redactie (α'). Hoewel onze fragmenten grootendeels met die redactie overeenkomen, zooals met behulp der hierboven geplaatste tabel aan ieder spoedig kan blijken, is daarentegen het aantal afwijkingen zoo groot, dat blijkbaar eene andere redactie voorbeeld moet zijn geweest. Verreweg de meeste dier afwijkingen nu vond ik terug in de Venetiaansche redactie (ʱ"), vele ook in de Parijsehe (γ').

Ik zal die afwijkingen hieronder laten volgen¹⁾.

In Vb. 482: ‘Hi stac Astromarijs door den lichame’; 0. (CIII): Estramariz; P.: Estomaris; L.: Estomaris; Vz: Estormarin.

Vb. 545-574 = Ch. (ed. Gautier) CXXVIII-CXXXI ed. Müller, bl. 145-6. Deze tirades komen niet voor in O., wel in V., P., Vs., Vz. Dat deze regels echter aan V. en niet aan de drie andere ontleend zijn, blijkt uit Vb. vs. 559-560:

Den fellen Grandenes gaf hi daer
Een gulden teeken, dat was waer.

Nu leest men alleen in V.:

‘Dunet à Grandonie une enseigne d'orfrei’.

P. (dat als type der ‘remaniements’ kan gelden) heeft:

Un confanon, qu'il ot fait atorner
Donna Grandoine.

Vb. 649-660. Deze beschrijving van het onweer en de teekenen, die in Frankrijk geschiedden, is ongetwijfeld niet aan O. ontleend. Zoo vindt men b.v. Vb. vs. 653:

‘datter niemant waende langher leven’,

alleen in de andere redacties terug. Zoo b.v. in V.: ‘Hom no l'vid no cuit sa vie perdre’ (Müller, bl. 138); in P.: ‘Home n'i a ne cuit morir atant’ (ald.).

Ook Vb. vs. 661-672 komen niet in O., daarentegen wel in de andere

1) Om de verschillende afkortingen te begrijpen, zooals die door Müller in zijne uitgave gebruikt worden, wete men, dat O. = Oxfordsch hs.; V. = Venetiaansch hs. IV; P. = Parijsch hs.; L. = Lyonsch hs.; C. = Cambridger hs.; Vs. = Versailler hs.; Vz. = Venetiaansch hs. (VII). P. is hetzelfde als de ‘Roman de Roncevaux’. Vgl. bl. 34.

[p. 45]

redacties voor. Vgl. b.v. Ch. (Gautier) CXXI (V.)¹⁾ en ed. Müller, bl. 139 (P.). Ook slechts dáár volgt op deze beschrijving van den slag de komst van Margarijs, wien het alleen gelukt is te ontvluchten. (Zie ed. Müller, b1.141, Gautier CXXIV, CXXV en Vb. 673-686, al wordt in het Nederlandsch slechts de hoofdinhoud weergegeven van hetgeen omstandig verhaald wordt in het Fransch.) Müller en Gautier zijn echter van oordeel, dat deze tirades wèl tot het oorspronkelijke gedicht behoord hebben.

Vb. 689: ‘Hi sat op een paert (dat) hiet Gardemont’.

Ch. vs. 1528 (O.): ‘Siet el cheval qu'il claimet Gramimund’.

In Vz. heet het paard van Grandonies ‘Garemon’ (zie Müller, p. 156). Dat men hier de paarden, die aan verschillende ruiters toebehooren, verwisselde, behoeft geen bezwaar te zijn; de Nederlandsche vertaling springt met namen zeer luchtig om. Zoo heet in Ch. 1491 het paard van den Saraceen Climborins ‘Barbamusche’. In de Nederl. bewerking (vs. 575-580) is hijzelf tot Boorijn geworden en ‘Samperduc dat sijn ors hiet’. Men vindt dit paard een eind verder in het bezit van een ander Saraceen Malquianz. Ch. vs. 1554: ‘Siet el cheval qu'il claimet Salt-Perdut’.

Vb. vs. 721-821 vindt men niet in O., wel in V., P., Vs., Vz.; volgens Gautier en Müller hebben deze tirades wel tot het oorspronkelijke gedicht behoord. Zie ed. Müller, bl. 168-172, Gautier CXLVI, CXLVII, CXLVIII en CXLIX.

Vb. vs. 747. In de opsomming der landen, welke door keizer Karel zijn onderworpen, leest men, vs. 747: ‘Calabren ende Poelgiën mede’.

In V. (Müller, bl. 168): ‘Roma a conquise et Calauria et Pulie²⁾.

In P. (ald.): ‘Rome a conquise, Calabre a retenue’.

V. schijnt hier dus door den Nederlandschen bewerker gevolgd en de lezing van die redactie, welke door Müll. en Gaut. wordt afgekeurd, ontvangt steun uit die bewerking.

In Vb. vs. 765-776 lijkt de Nederl. tekst misschien meer op P. dan op V. (zie ed. Müller, p. 169.-172). Zoo vind ik b.v. Vb. vs. 772: ‘die menich mare wel waren weert’, alleen terug in P.: ‘C. tans vault d'or que elte ne pesa’.

Daarentegen vindt men de lofspraak van Olivier op Roelant: ‘O God almachtich! wat ridder is Roelant’ enz. (Vb. 780), niet in. P., maar wel in V. Zie Gautier CXLIX.

‘Deus’, dist Rollanz, ‘cum cist est bons vassals!
‘E! gentilz quens, tant pruz e tant leials’,

etc.

1) Gautier geeft in zijne uitgave ook den tekst van O., maar vult dien steeds aan uit V.; vandaar dat ik zijne uitgave dikwijls citeer.

2) L. Calabria retenue (volgens M.).

[p. 46]

Vb. vs. 797-798:

Ende also gheringhe als si vernamen,
Datse daer bi malcanderen quamen,

vindt men niet in P., maar wel in V. terug. Zie Gautier t.a. pl.:

‘En la grant presse à Rollant s'aproismat’.

Vb. 904-907 = R. 51-54:

‘Wi sullen’ sprac hi ‘onlanghe leven,
Dese werelt moeten wi, laten! begheven’

enz.

Alleen in P., str. CLXXIII, vs. 7,

‘Que hui cest jor morrons sans recouvrier’,

vind ik een regel, die aanleiding kan hebben gegeven tot deze kerkelijk getinte uitweiding.

Vb. 910-913 = R. 57-60:

Ooc eest te spade nu begonnen.

enz.

Van dit te laat komen van Karel wordt in de Ch. (0.) niet gesproken. In P. vind ik iets, dat er aan herinnert (t.a.p.): ‘Loins nos est Karles, tart iert au repairier’.

Op eene enkele plaats, waar Vb. en R. overeenkomen, staat Vb. dichter bij O., en R. dichter bij P. Men vergelijke:

Vb. vs. 924-925:	Ch. 1750 (O.):
Ende hi sal ons jammerlijc beclaghen
Ende ter kerken cierlijc doen draghen.	Enfuirunt en aitres de mustiers.
R. vs. 65-66:	P. CLXXIII:
Hi sal ons vele weerde	..... les feront couchier
Doen graven in die eerde.	Dedens la terre.

R. 165-168. Het wonder, waardoor de dag verlengd wordt ter wille der Christenen, wordt in O. eerst veel later vermeld (vgl. ed. Müller, vs. 2447-2454, terwijl R. 148-149 = Ch. (O.) 1828-1829) en de inkleeding dáár doet niet denken, dat de Nederl. bewerker dien tekst gezien heeft. In P. CLXXIX wordt het wonder zeer kort vermeld, evenals in het Nederlandsch.

R. 177-192 = Vb. 1172-1183.

Deze uitval tegen Ganeloen en zijn geslacht komt weer niet in O. voor, wèl in de andere redacties. Zij komt juist in deze volgorde voor in V., P. (CLXXX) en V. (ed. Müller, bl. 193). Ik zou echter meenen, dat V. en niet P. het voorbeeld is geweest der Nederl. vertaling:

1^o omdat in R. 178 ‘Sente Marie’ (‘Nu helpt, Sente Marie!’) wordt aangeroepen, evenals in V.:

Doen sprac Kaerle die vrie:
‘Nu helpt, Sente Marie!’

[p. 47]

 

V.: Ço dit li roi: Sancta Maria aiue!

Terwijl P. heeft:

‘Dex’ dist-il, pères, vrais rois omnipotens’.

2^o omdat de in R. 191 voorkomende beschrijving van den moord van Julius (Cesar:

Ende worpen in ene wiere¹⁾,

niet in P., maar wel in V, voorkomt:

‘Chi in fogo ardent et angosos mis fure’.

3^o Wegens de volgende regels, die ook pleiten voor V.R. 185-1886:

Die scrifture vertellet ons wel,
Dat sine vorders waren fel.

Vb. 1177-1178:	V.:
Want na dat ons orcont die scrifture	In veille geste est mis in scriture
So waren sijn voorvaders fel.	Ses ancesur firent ingresme fellune

Terwijl P. heeft:

En vielle geste le treuve-l'on lisant
Que ses lingnaiges est fel et souduians.

Vb. vs. 960-973 komt niet in O. voor, wel in de ‘remaniements’. Zie Müller, bl 196: ‘In den andren französischen Redactionen folgt eine Tirade, die zum grösseren Theil eine zweite Version der Anrede Rolands an Olivier enthält. Sie mag aus dem Original stammen, wird aber schon in β Aenderungen erfahren haben.’ Het schijnt echter, dat de Nederl. bewerking het dichtst bij P. en Vs. komt. Vgl. b.v.:

Vb. 960:	Vs.:
Doen toochdese Roelant die fiere	Li cons Rolant a Oliver mostree^2).
Sinen gheselle Oliviere.
Vb. 956:	V.:
Ende daerde gheworden root van	Li cont Rollant Oliver en appelle(?).
kersten bloede.	P. CLXXXII:
	L'erbe dou champ en fu ensainlentée,
	Li dus Rollans l'a Olivier monstrée.
Vb. 968-971:	P.:
‘O soete Vrancrijc’, sprat Roelant,	Ha douce France, com iez à dolor livrée
‘Hoe seere sidi nu ghescant,	De bons vassax iez hui désertée.
Al verwoest ende ontervet,	Vs.:
Dattu onser hebste ghedervet’.	O douce France, com es deseritée
	De bons vassaux confondue et gastée!

V. heeft hier niets, dat aan deze regels beantwoordt.

1) L. viere.

2) Vr.: contée.

[p. 48]

Vb. vs. 1048-1057 niet in O., wèl in V., Vs.,. Vz. en P. Zie ed. Müller, bl. 200 en 201 en Roman de Roncevaux (P.) CLXXXV.

Vb. 1172-1209 staat niet op zijne plaats. Daarvan is vs. 1172-1183 (= R. 177-122) reeds behandeld. 1184-1209 is het vervolg van de reeds genoemde tirade, die niet in O., maar wel in de andere redacties, met name V. en P., voorkomt.

Deze regels (1184-1209) zijn echter blijkbaar aan V. en niet aan P. ontleend. (Men vergelijke ed. Müller, bl. 193-194, Gautier CLXIV.)

Vb. 1185-1187	= V.:	Rollant ad mort, ma gent ad cunfundue,
Vb. 1193	= V.:	Par chevaliers n'iert France defendue.
Vb. 1195	= V.:	Si m'ad de l'chief la curune tolue.
Vb. 1197	= V.:	......... trait sa barbe canue.
Vb. 1198-1201	= V.:	Dient Franceis: ‘Dolent! Mare net sumes.’

Deze regels worden in P. niet (vs. 1193, 1197, 1198-1201) of in een anderen vorm minder overeenkomstig dan V. aangetroffen.

R. 353-370 = H. 263-274. Deze tirade wordt niet in O. aangetroffen, wel in V., P., Vs. en Vz. Zie ed. Müller, bl. 218 vlgg. en Gautier CLXXX.

(Ende Roelant en wilde niet witren,)
⁺ Maer vacht als een leen waerliken.

Men vindt dezen regel alleen terug in deze verzen van V.:

‘Cu fait el leons, quant e maltalentis,
Anci li muroit que it voile fuirs.’

In O. komt deze vergelijking niet voor, noch in P., noch in de andere redacties. Daar leest men op deze plaats:

⁺ Tant par est fiers et de si grant aïr,
Miex weult morir que il daingnast fuir.
⁺ Li cons fu mot de merveillos aïr
Ainz i mosra que lor veille¹⁾ fuir.

L. 310: ‘Maer Roelant doen bequam.’ Dezen regel vind ik niet in O. en P., wèl in de andere redacties, als b.v. V.: ‘Da pasmason li cont Rollant reparie’, er Vs. en Vz.: ‘Rolant est revenu | De pasmeson’.

⁺ ‘Here coninc,’ seiti, ‘twaren
Hier en helpt gheen kermen noch (claghen) ghebaren.’

Ik vind deze regels noch. in O., noch in een der andere redacties terug. Alleen P. heeft een paar verzen, die in dezen voorbeeld kunnen zijn geweest. Wij lezen daar (Roman de Roncevaux CXXVII) aan het slot:

‘Drois emperères, trop vos poez irier
Diauz sor doloir ne vault pas I. denier.’

+ L. 230:

+ P.:

+ Vs., Vz.:

1) Vz.: que il voille.

+ L. 374-375:

[p. 49]

 

⁺ Op Mamet dat si riepen,

 

Dat hise hulp uten diepen.

Mamet komt niet in O., wel in V., P., Vs. en Vz. voor. Op sommige plaatsen worden wij eer aan P. herinnerd. Zoo b.v.:

L. 23-24:	Ch. (O.) 1090-91:
Eer willic sterven eerlike,	Que ja pur mei perdet sa valur France,
Eer lachter hebbe Vrancrike.
	Mielz voeill murir que me vienget viltante.
V. 237-238:	P. XCVIII:
Liever vele soe wil ic sterven eerlike	Miex voil morir que France en soit blasée.
Dan bi mi scande ghecreghe Vrancrike.
L. 42-43:	Ch. (O.) 1099
Lieve gheselle, nu mochdi hier	Dist Oliviers: ‘Rollanz, veez en alques!’
Ghescaert I. groot volc sien.
V. 256-257:	P.
O Roelant, ghi moocht nu merken hier	Dist Oliviers: ‘Or les povez mirer
	Tant en i a, nus ne les puet esmer.
Menich volc ende wel aensien.

L. 51-61 = V. 265-273 = H. 26-36. Ontbr. in de Ch.

Alleen van een enkelen regel vind ik iets in P. terug: L. 61 = V. 273 H. 36: ‘God sal onser (ghe)wouden’; P. 1720 (CI): ‘Dex penst des autres, qui tout à sauver’.

L. 83-112 = V. 293-312 = H. 54-76 = Ch. 1127-1138 (inhoud van het ‘Sermoen’).

In P. is het sermoen echter meer uitgewerkt, evenals in de Nederl. fragmenten.

V. 364:	Ch. (O.) 1190:
Ende sprac sijn overmoedich woort.	De nos Francais vait disant si mals moz:
	P. CXI:
	Moult fièrement à haute vois escrie.
V. 368 = L. 161-162:	Ch. (O.) ontbr.
Want haers levens en ware doch niet.	P. CXI:
	Tuit i morroiz et perderez les vies.

Men zou geneigd zijn het er voor te houden, dat V. als origineel heeft gediend; met die redactie toch vertoont onze vertaling de meeste overeenkomst. Maar andere plaatsen maken dat weer twijfelachtig, daar zij aan P. en een enkele maal aan andere redacties doen denken. Ik

+ L. 425-426:

[p. 50]

zou daarom meenen, dat de Mnl. vertaler gewerkt heeft naar eene redactie, die wij niet kennen, maar die het dichtst bij V. staat. Dat onze vertaling ook zoo dikwijls aan P. herinnert, zou doen vermoeden, dat V. en P. tot elkander in nauwer verband staan dan Gautier gelooft. Sommige Duitsche geleerden, als Theod. Müller, zijn van oordeel dat V. ontleend is aan β; in zijne inleiding (V) zegt hij: ‘Auf β hat man V., wahrscheinlich auch Nd. (onze fragmenten) ....... zurückzüführen.’ En Gautier zelf deelt in zijn reeds aangehaald werk mede: ‘Dans une thèse qui a été présentée en 1879 à l'université de Marbourg, M. Ottmann soutient un système contraire à celui que nous venons d'exposer sur le ms. de Venise IV, et essaye de prouyer, que pour la plupart de ses leçons, ce manuscrit se relie à la version originale de Roncevaux. Nous attendrons pour nous prononcer sur ce point obscur, la publication de la thèse de M. Ottmann. Jusque-là nous croyons devoir persister dans notre système¹⁾.’

Op grond der voorafgaande onderzoekingen geloof ik dus, dat de Duitschers in dezen gelijk hebben en dat onze Mnl. vertaling bewerkt is naar eene redactie der (Jh. de R., die wij niet kennen, die echter tot de groep β behoort, dus tot de zoogenaamde ‘Remaniements’, welke tusschen V. en P. in, maar dichter bij V. staat.

Dat onze vertaling en de Duitsche bewerking van ‘Pfaffe Konrad’ naar dezelfde Fransche redactie bewerkt zijn, wordt vrij algemeen aangenomen en ligt ook voor de hand. In een onderzoek over den Oxforder tekst haalt Dr. A. Rambeau (wiens resultaten ook Gautier overneemt) een paar voorbeelden aan, waaruit de overeenstemming tusschen den Duitschen en den Nederlandschen tekst blijkt²⁾. Ik voeg daarbij nog het volgende:

In Vb. vs. 1026 leest men:

‘Hi sloech hem den arm metter scoudere af.’

In alle Fransche teksten, die ik zag (O., V., Vs. en P.), vindt men niet van den arm, maar slechts van ‘le destre puign’ gesproken, in dezen trant, Ch. (O.) 1903:

‘Trenchet ad li cuens le destre puign.’

Bij Konrad echter lees ik (ed. Grimm, p. 222): ‘den arm er im abe swanc’, en: ‘der chunc verlos sinen zesewen arm’.

Nadat wij alzoo getracht hebben een antwoord op de drie eerste vragen te geven, kunnen wij overgaan tot de vierde, tot eene beschouwing der

1) T.a. p. III, 503.

2) Ueber die als echt nachweisbaren Assonanzen des Oxforder Tentes der Chanson de Roland, von Dr. Adolf Rambeau. Halle, 1878, p. 15.

[p. 51]

vertaling zelve. Over het algemeen moet ons oordeel over de wijze, waarop de bewerker zijne taak volbracht, ongunstig luiden. Dat oordeel heeft in de eerste plaats betrekking op de gebrekkige kennis van het Fransch, die overal uitkomt¹⁾. Eene eigenlijke vertaling levert de Mnl. bewerker trouwens niet; hij staat daarin gelijk met velen zijner tijdgenoten. Bormans zegt te recht (Introd., p. 32, noot 1): ‘traduire c'était imiter; on retranchait, on ajoutait, on transposait, on modifiait de toutes manières.’ Het hangt dan slechts af van de wijze, waarop men al deze zaken doet. Gewoonlijk tracht de Nederlandsche bewerker in zijne eigene woorden den hoofdinhoud weer te geven van hetgeen hij meende, dat de dichter der Chanson zeide. Vandaar dat letterlijke overeenkomst lang niet altijd valt aan te wijzen; de Mnl. dichter gaf eer eene bewerking van het Fransche epos, dan eene vertaling. Bovendien liet hij sommige tirades hier en daar geheel of gedeeltelijk weg, voegde weer op zijne beurt regels in of wijzigde het origineel in zijn geest. Maar juist op dien geest komt het aan. Het Fransche epos is echt feodaal, echt ridderlijk, sober van toets, maar indrukwekkend in zijn grootschen eenvoud. De Fransche dichter is soldaat in zijn hart: hij geniet bij elken strijd, bij elk tweegevecht; hij kent de wapenrustingen door en door; de blinkende, met goud doorwerkte halsbergen, de met goud en gesteenten versierde puntige helmen, de lansen met hunne kleine vaantjes, de zwaarden van gebruineerd staal, de gouden sporen. Hij volgt elken slag, die wordt toegebracht, met het oog van een kenner, en weet op een prik of de den neus beschermende metalen strook (nasel) al dan niet doorkliefd wordt, en of het zwaard afschampt, dan wel het lichaam der tegenpartij doorboort en eerst door het zadel wordt tegengehouden, of nog verder dringt en ook het paard eene diepe wonde toebrengt. Hij is godsdienstig op zijne eigene ruwe, eenvoudige wijze, maar hij weet toch de dapperheid ook in een Saraceen te waardeeren; hij is een getrouw vasal en heeft voor zijnen koning en voor ‘dulce France’ alles over. ‘Pur nostre rei devum nus bien murir’ en ‘Pur sun seignur deit hum susfrir granz mal’ zijn denkbeelden, die onder verschillende vormen telkens terugkeeren. Alles is ontzagwekkend in zijn gedicht, en de woeste grootschheid van het natuurtooneel, die zoo uitnemend is weergegeven in het steeds terugkeerende ‘Halt sunt li pui e tenebrus li val’, verhoogt nog den indruk. Van dit alles nu heeft de Nederlandsche bewerker weinig gevoeld. Hij had waarschijnlijk nooit een veldslag bijgewoond en is dan ook niet bekend met de zeden en gebruiken van het ridderwezen. Dat treft ons al dadelijk in den

1) Het spreekt vanzelf, dat dit genoegzaam blijkt, ook al kennen wij niet juist die redactie, welke aan onze Mnl. vertaling ten voorbeeld strekte.

[p. 52]

aanvang van Vb.¹⁾ De neef van Koning Marsilie heeft dezen gevraagd om de eer van den eersten strijd; deze stemt toe en geeft hem als teeken daarvan zijn handschoen. ‘Li reis Marsilies l'en ad dunet le guant’ (Ch. vs. 873).

De Nederl. vertaling heeft (Vb. vs. 53-55):

Die coninc Marcelys, dat is waer
Gaf hem die ghifte daer
Met sinen handscoe te dien tide.

Als Olivier de Saracenen ziet naderen, zegt hij tot Roelant:

........ Sire cumpainz, ce crei
De Sarrazins purrum bataille aveir.

En deze antwoordt (Ch. vs. 1008-1016):

........ E Deus la nus otreit!
Bien devuns ci ester pur nostre rei;
Pur sun seignur deit hum sufrir destreiz,
E endurer e granz chalz e granz freiz
Si'n deit hum perdre e del cuir e del peil
Or guart chascuns que granz colps i empleit
Male cançun ja chantée n'en seit.
Paien unt tort e chrestien unt dreit.
Malvaise essample n'en serat ja de mei.

En men vergelijke nu eens deze ridderlijke, mannelijke taal bij die, welke hij in de Nederlandsche vertaling uit (Vb. vs. 193-200):

Doen sprac die grave Roelant:
‘Des gonne ons God ende Sinte Amant!
Want wi en sijn Gode niet sculdich andersins
Dan een goet ghedacht ende ghepins,
Ende altoos te stane in sinen dienste waert.
Wi en dorven sekerlijc niet sijn vervaert,
Want dienen wi hier ghetrouwelijc onsen Heere,
Onse loon gheduert hier boven emmermeere.’

De ‘Seignur’ van het Fransche gedicht is in het Nederlandsche tot den ‘Heere, Heere’ geworden.

En die kerkelijke kleur is niet alleen in Vb. te bespeuren, maar evenzeer in de fragmenten en dat wel nergens sterker dan in het ‘Sermoen’ van bisschop Turpijn tot de Franschen (Ch. vs. 1124-1138 = Vb. vs. 285-312 = L. 75-112 = H. 48-76).

Gedurig vindt men toegevoegde regels of woorden, die niet in het

1) Zooals men ziet, stel ik Vb. hier gelijk met de andere fragmenten. Wel is het eene omwerking van een ouder stuk, maar de veranderingen, die het daarbij ondergaan heeft, zijn van een bepaalden aard, gelijk wij later zullen zien; zij raken den eigenlijken tekst niet.

[p. 53]

origineel te vinden zijn en die steeds eene kerkelijke kleur dragen. (Zoo b.v. Vb. vs. 24; Vb. 250 = H. 11 = L. 36, ontbr. in de Ch.; Vb. 265-266 = L. 52-54 = H. 27-29, ontbr. in de Ch.; Vb. 397 = H. 138, ontbr. in de Ch.; L. 412-415, ontbr. in de Ch.; L. 454-455, ontbr. in de Ch.).

De geest der vertaling blijkt evenzeer uit hetgeen toegevoegd, als uit hetgeen weggelaten werd; de meeste tirades of deelen van tirades, die weggelaten werden, hebben betrekking op het ridderlijk leven of zijn uitingen van den feodalen riddergeest. Zoo b.v. Ch. vs. 1017-1050, Ch. LXXXIX, XCI, vs. 1155-1158, CIX, CX, CXIX-CXXIX, vs. 1550-1679 (deze tien tirades bevatten niets dan de beschrijving van verschillende gevechten); Ch. 1795-1815 (de beschrijving van een optrekkend leger, van wapenen enz.).

Eene kluchtige vergissing van den bewerker, waaruit de geest der vertaling ook blijkt, treffen wij aan in Vb. vs. 707-710. Roelant bekampt een Saraceen, Walbrune (Fr.: Valdabrun). In de Ch. wordt dat gevecht op deze wijze beschreven. Ik zal de overeenkomstige plaats der Nederl. bewerking daarop laten volgen, opdat men in de eerste plaats het verschil van opvatting waarneme.

Ch. 1537-1545:

Li cuenz Rollanz, quant il veit Sansun mort,
Poez saveir que mult grant doel en out.
Sun ceval brochet, si li curt ad esforz,
Tient Durendal, qui plus valt que fins ors,
Si vait ferir le paien quanqu'il pout
Desur sun helme qui gemmez fut ad or,
Trenchet la teste e la brunie e le cors,
La bone sele qui est gemmée ad or,
E al cheval parfundement le dos.

Vb. vs. 701-706:

Dit hoorde die overmoedighe grave Roelant,
Ende horte sijn paert van hant te hant.
Hi hadde rouwe utermaten groot,
Dat hi sinen neve so sach ligghen doot;
Ende hi sloech Walbrunen, dat si u cont,
Dattet swaert totten paerde wederstont.

Nu de vergissing: het Fransche epos laat op vs. 1545 dezen regel volgen:

‘Ambure ocit, qui que l'blasmt ne qui l'lot’,

in de vertaling van Gautier:

‘Bref (qu'on le blâme ou qu'on le loue) il les tue tous les deur’.

Dat de bewerker het woord ‘ambure’ (van ambo, amborum) niet verstond, daarover mag niemand hem hard vallen; dat zou ook anderen

[p. 54]

overkomen zijn. Maar wel blijkt de geest zijner vertaling hieruit, dat hij aldus vertaalt:

Daer na sloech hi noch Amboren,
Eenen sarasijnseen tyrant hooch gheboren,
Dat hi niet meer scade den Kerstenen mocht doen;
Hem waer beter had hi gevloen!

Al de eigenschappen der Mnl. vertaling, welke reeds in de fragmenten worden aangetroffen, vindt men in nog hoogere mate in de zooveel jongere bewerking van Vb. terug. Overal waar men overeenkomstige plaatsen vergelijkt, zal men bevinden dat een enkele regel, een paar woorden, een epitheton zijn toegevoegd, die gewoonlijk moeten dienen om de Christenen dapperder en vromer, de Sarracenen minder dapper en goddeloozer te maken¹⁾).

Zoo wordt de Sarraceen Margarijs in het Fransche epos geprezen: het heet daar (Gautier CXXV):

Deus! quel barun, se il fust chrestiens!

en elders (ald. CXXIV) wordt van denzelfden Sarraceen gezegd:

Se it s'en fuit, ne fait mie à blasmer
De sun cors poet grant enseigne mustrer.

In Vb. echter heet hij slechts ‘die quade Margarijs’ (vs. 673).

Karakteristiek is ook de vertaling eener andere plaats. Als Roelant in een oogenblik van moedeloosheid onder den wanhopigen strijd den hoorn wil steken om den keizer te hulp te roepen, verzet Olivier zich daartegen; hij dreigt zelfs het aan zijne zuster Aude, Roelands verloofde, te zullen mededeelen en hun huwelijk daardoor te verhinderen. In het Fransche gedicht nu leest men (vs. 1719-1721):

Dist Oliviers: ‘Par ceste meie barbe!
Se puis veeir ma gente sorur Alde,
Vus ne gerrez jamais entre sa brace.’

In Vb. (vs. 861-865):

Ist dat ghi blaest uwen horen
Ende mi noch die fortune mach ghescien,
Dat ic mine suster mach sien,
Ic sweer u dat met eeden stijf,
Nemmermeer en wert si u wijf.

Was de geheele Chanson de Roland vertaald? Ziedaar eene vraag, die moeilijk te beslissen is. Het fragment L., dat het verst gaat, eindigt bij

1) Men vergel. b.v.: Vb. 394 met H. 135; Vb. 399, ontbr. in H.; Vb. 420-447 met H. 163, .... 169 en Ch. 1235-1260; L. 176; Vb. 451; 501-509, invoegsel; 533-542, id.; Vb. 826 met R. 19; en passim. Overal is Vrancrike vervangen door Kerstenrike en Fransoyen door Kerstenen of Kersten Vranken.

[p. 55]

vs. 2608 van het Fransche gedicht en de Oxfordsche tekst telt 4002 verzen; L. heeft een slot, maar dat is blijkbaar van den afschrijver¹⁾.

Dat de bewerker onzer Mnl. vertaling een geestelijke zal zijn geweest, zou men wel vermoeden uit de kerkelijke tint, die hij aan zijne vertaling gegeven heeft en Vb. zal ook wel door een geestelijke zijn omgewerkt. Dat zou ik bovendien opmaken uit eene weglating, die misschien niet zonder gewicht is.

Wanneer Turpijn de Sarracenen voor Roelant ziet vluchten,

‘Si cum li cerfs s'en vait devant les chiens’,

zegt hij (Ch. 1877 vlgg.):

Itel valur deit aveir chevaliers,
Qui armes portet e en bon cheval siet;
En la bataille deit estre forz e fiers,
U altrement ne valt .IIII. deniers,
Munies (Moine) deit estre en un de cez mustiers.
Si prierat tuz jurz pur noz pecciez.

Een monnik en iemand, die geen duit waard is, zijn voor den krijgshaftigen prelaat vrij wel synoniem. En wat leest men nu in Vb. (vs. 984-1001)?

In deser ghelike soude ooc doen
Elc goet ridder ende baroen,
Ende een ieghelijc Kersten goet,
Daer God voor heeft ghestort sijn roode bloet,
Want die niet en doet also
En prijs ic niet weerdich een stroo;
Maer hi heeft recht, die dit doet,
Ende hem comter ooc af goet
Sonderlinghe, die hem tot (Gode keert,
Ende sijn wet met arbeide vermeert,
Weder hi si clein oft groot van persoon,
Hi verdient er mede Godes loon,
Ende sal hem verbliden eewelike
Metten enghelen hier boven in hemelrike;
Daer hi sal hooren den soeten sanc,
Die dueren sal eewich sonder verganc.
enz.

De monnik is uit de Nederlandsche vertaling verdwenen en toch ziet en hoort men hem duidelijk. Het is natuurlijk zeer wel mogelijk, dat deze plaats ook reeds in den oorspronkelijken vorm van Vb. aldus geluid

1) Vgl. over den ouderdom van de vertaling: Gesch. d. Nederl. Lett. (3e dr.). Middeleeuwen, I, 140-141, 165.

[p. 56]

en deel uitgemaakt heeft der oorspr. Mnl. vertaling, maar daar wij den vroegeren vorm van Vb. niet kennen, is dit niet uit te maken.

Ten slotte nog een woord over het vermoeden, waarmede Bormans zijne breedsprakige ‘Introduction’ besluit en waarvan ik reeds met een enkel woord melding maakte. De Belgische geleerde liet zich door zijne vaderlandsliefde verleiden een gevoelen uit te spreken, waarvoor hij bijna geen grond had. Zijne redeneering komt in hoofdzaak hierop neer: ‘Heinric van Veldeke’, zegt hij, ‘kende de Ch. de Rol., zooals uit zijne Eneit blijkt. Deze dichter leefde in het laatst der 12^de eeuw; in de taal der Saksen en Franken was toen reeds menig letterkundig kunstproduct gedicht, zooals het Hildebrandslied, het Lodewijkslied, de Heliand enz. Daarentegen kunnen de zuidelijke Franken (hij bedoelt die, welke onder Clovis Frankrijk waren binnengetrokken) in dien tijd nog niet in het bezit zijn geweest van eene ‘littérature ...... nationale ou populaire’. En hij vervolgt verder: ‘Cela ne se peut pas, et si Veldeken connaissait la Chanson de Roncevaux, ce n'est ni à Chunrat, ni peut-être même à quelque rédaction française qu'il le devait.’

Tot zoover was de geleerde aan het woord, al kwam hij bij deze laatste onderstellingen reeds op glad ijs. Men kan nagaan, hoe nu in den patriot de gedachte opkwam: ‘als ik eens gelijk had!’ Indien werkelijk niet ‘quelque rédaction française’ de bron ware van Veldeke, maar..... en nu wordt het ‘prototype thiois’ geboren, een ‘twijfelkind’, zooals Vondel zou zeggen, ontsproten uit de verbintenis van wetenschap en patriotisme of liever van patriotisme en wetenschap. Het is nu bijna kluchtig na te gaan, hoe Bormans zich zelf tracht te overtuigen. Was het zooeven nog ‘peut-être’, nu gaat hij reeds voort: ‘Mon doute à l'égard du dernier. point est très-réel; en iets verder: ‘Dans l'état actuel des choses, il ne nous reste plus à faire valoir que des présomptions, mais qui sont à mes yeux de véritables preuves’ ....... ‘je suis fort disposé à croire, que in prémière rédaction écrite n'en a pas été française ou romane, mais franque, c'est à dire teutonique, théodisque ou si l'on me permet ce petit anachronisme dans le nom, thioise.’ Het hooge woord is er eindelijk uit en daardoor bemoedigd gaat hij nu te stouter voort: ‘Cette supposition, que tout justifie, me donne le véritable prototype non seulement de nos autres rédactions thioises, mais aussi des françaises. Il n'est pas possible d'attribuer à celles-ci une origine différente enz.’

Te recht zegt de Fransche geleerde, die dezen aanval op het nationale kleinood met fijne, maar doeltreffende scherts afsloeg¹⁾: ‘Nous y voilà!

1) G. Paris in de ‘Bibliothèque de l'Ecole des Chartes’, 26e année (1865). Tome I, 384-392.

[p. 57]

Tout à l'heure on avait des présomptions, puis on était disposé à croire, puis tout justifiait cette supposition et maintenant il n'est pas possible de penser autrement. Et voilà pourquoi notre fille est muette.’

Bormans geeft geene bewijzen, maar spreekt slechts eene hem aangename onderstelling uit, die men kan laten voor wat zij is, maar die niemand behoeft aan te nemen en waarvoor vooralsnog niet de minste grond bestaat.

Fragment B.¹⁾

‘Daer sal menech toe sien
Daer dese wijch sal ghescien;⁺
Ende wi hebbent alsoe²⁾ verstaen,
Dat wise alle selen verslaen.’⁺
Doen sprac Corsabels³⁾ die coninc,
Dat was waerlike dinc:
‘Ic willer emmer een⁴⁾ sijn.’⁺
Noch⁵⁾ sprac die bose barbarijn⁺
(Hi was groot ende starc):
Hine wende⁶⁾ niet om C. marc
Ende 't goet dat ie coman⁷⁾
Hadde ochte ye ghewan.⁺
Esloer van Burgan sprac sine rede:⁺
‘Ic willer emmer een sijn mede.’
Hi liep seerdere te voet,
Dan enech spaensch⁸⁾ ors doet.⁺
Voor den coninc quam hi saen,
Ende sprac, datment mochte verstaen:⁺
‘Vindic Roelande in Roncevale,
Soe w ert mi te moede wale,
Ic salve slaen met minen swaerde,
Oft ic dorsteecne met minen daerde⁹⁾.’⁺

1) Bormans, bl. 128-130. Vad. Mus. 2, 38 vlgg.

+ Ch. 882.

2) Hs. wie haddent als.

+ Ch. 884.

3) Hs. Borsabels.

4) emmer een, dat men ook in vs. 14 leest, beteekent: volstrekt, vast en zeker. Zie Verdam in Tijdschr. voor Ned. T. en L. 4, 224. (een is bijwoord).

+ Ch. 885.

5) L. Doen met het hs.

+ Ch. 886.

6) Serrure: woude.

7) Hs. dati e....an. Bormans leest. ‘E. t. dat iomen an; maar het is niet duidelijk, wat tgoet hebben an dan moet beteekenen. Het Fransch geeft hier geen licht; wij lezen daar: ‘Pur tut l'or Deu ne volt estre cuarz.’

+ Ch. 888.

+ Ch. 889.

8) Hs. spaench.

+ Ch. 890.

+ Ch. 891.

9) Het hs. heeft volgens B. in vs. 22 het bovenstaande, in vs. 23: oft het blijft aen minen da; hij leest dus: ic salne slaen met minen swanc // oft het blijft aen minen danc. Het Fr. heeft: ‘Se truis Rollant, ne lerrai que ne l'mat.’

+ Ch. 892-893.

[p. 58]

 

Een amirael quam daerna voren,

 

Scone ende rike ende wel gheboren,⁺

25

Dats hem niet en gebrac.

 

Vorden coninc quam hi ende sprac⁺

 

Met harde overmoedegher tale:

 

‘Vindic Roelande in Roncevale,

 

Ic sal sinen live¹⁾ maken fijn

30

Ende alle diere met hem sijn²⁾;⁺

 

Sidermeer hebben wi vrede

 

Van Kaerle ende van den andren mede.

 

Noch selen wi hebben waerlike

 

Dat suete lant van Vrankerike.’⁺

35

Alse hi die tale hadde gheseit,

 

Dankes hem die coninc ghereit.⁺

 

Een amirael sprac van Buranien⁺

 

(Hen was gheen feldere in Spanien)³⁾⁺

 

Hi begonste home vermeten,⁺

40

Hi soude Roelande doen weten⁺

 

 

 

 

 

Die here begonste hem vermeten:⁺

 

Dies en woude hi niet vergheten,

 

Hine soude met sinen sweerde

 

Roelande belopen heerde.

45

Hi vermat hem, dat hi Durendale

 

Soude wederstaen met sinen stale.⁺

 

Na deser talen⁴⁾ waren ghereit

 

Die XII ghenoten, God weit,⁺

 

Ende traken vort met crachte

50

Ende met coenen ghedachte.

 

Haerre was wale⁵⁾

 

Vier dusent met getale.⁺

 

Alsi doen vernamen,

 

Datsi biden Fransoysen quamen⁶⁾,

55

Si scieden hem op dat slechte,

 

Als die gene die wouden vechten⁷⁾⁺

 

Ende deden ane halsberghe diere

+ Ch. 894-895.

+ Ch. 900.

1) B. sijns lives.

2) B. ende alle dier ghenoten sijn. S. alle die met hem sijn.

+ Ch. 901-3.

+ Ch. 905-7 (vgl. echter de noot).

+ Ch. 908.

+ Ch. 909.

3) Bura .... // Spa ....

+ Ch. 910.

+ Ch. 911.

+ Ch. 914.

+ Ch. 987.

+ Ch. 988.

4) Aldus de lezing van het hs., die ten onrechte door B. veranderd werd in: na dese talen.

+ Ch. 990.

5) Aldus het hs. Bormans vult onnoodig aan: haer scare die was wale.

+ Ch. 991.

6) Aldus het hs.; B. dattie Fransoyse quamen op grond van het Volksboek; maar die grond is zeer zwak en bovendien is de lezing van het hs. duidelijk en goed.

7) B. alse die ghereit sijn ten gheaechte eene onnoodige verandering van het hs.

+ Ch. 993 ?

[p. 59]

58

Van rikeliker maniere.⁺

 

Si bonden helme sarragose⁺

60

Ende gorden sweerde vianose;⁺

 

Hare spere waren te Valense gemaect,

 

Ende die timprage wel geraect.⁺

 

Si bonden¹⁾ standaerde groot,

 

Wit, groene ende root;⁺

65

Die varuwe was goet ende diere

 

Ende van menegher maniere.

 

Si lieten stave ende paerde²⁾

 

Ende brachten op die waerde

 

Orse groot ende starc,

70

Die weert waren menegher marc.⁺

 

Die sonne sceen scone ende clare;

 

Doe³⁾ blicte haer ghegare

 

Scone ende herde cierlike,

 

Gouts ende selvers ghelike.⁺

75

Si luden orghelen ende bosinen,

 

Datsi te scoonder souden seinen.⁺

 

Groot geluut quam daer of;

 

Si dadent dor prijs ende dor lof.

 

Die Fransoyse hoorden tghescal

80

Ende vernament overal.⁺

 

 

 

 

+ Ch. 994-5.

+ Ch. 996.

+ Ch. 997.

+ Ch. 998.

1) Aldus het hs. B. volgt te onrechte het Volksboek, waar ontbonden staat.

+ Ch. 999.

2) In het Fr. ‘Laissent les muls e tuz les palefreiz’; het Mnl. vers is blijkbaar bedorven, maar ik weet niet, wat er gestaan heeft. Misschien moet men lezen: somere (som'e).

+ Ch. 1000-1001.

3) B. Soe

+ Ch. 1002-3.

+ Ch. 1004.

+ Ch. 1005.

(Fragmenten L en H).⁴⁾

Dat si niet consten voorsien⁵⁾,
Wat hen daerna soude ghescien.
Doen sprac te Roelande Olivier:⁺
‘Wi hebben luttel hulpen hier,
Twine blaest ghi den horen⁶⁾?⁺

4) Bormans, bl. 69-82 en 139-147. Vad, Mus. 2, 40-49. Ik nam hier den tekst van H., die zuiverder is, tot grondslag en vergeleek overal dien van L., waarvan ik mij bediend heb, waar dit noodig bleek.

5) Vs. 81-103 komen niet in H., wel in L. voor.

+ Ch. 1059.

6) H. hoeren of hoerne?

+ Ch. 1059.

[p. 60]

 

Ons heer die coninc¹⁾ sout hooren,

 

Ende sal ons te hulpen comen,⁺

 

Als hi den horen heeft vernomen’²⁾.

 

Doen sprac Roelant die grave:⁺

90

‘In witre nimmer³⁾ lachter ave!⁺

 

Want het waer een vule dinc,

 

Dadic⁴⁾ dus comen den coninc,

 

Dats onse viande⁵⁾ niet en wisten.

 

Si soudent tien in quader listen⁶⁾.

95

Wanneer si hadden vernomen⁷⁾,

 

Dat mi van blootheiden waer comen⁸⁾.

 

Eer willic vechten haerde⁹⁾

 

Met Durendale minen swaerde¹⁰⁾⁺

 

Ende saelt hen doen rouwen,

100

(Des mochdi mi betrouwen)¹¹⁾⁺

 

Dat si hier comen sijn,⁺

 

Behout mi God dat leven mijn.

 

Eer willic sterven eerlike,

 

Eer lachter hebbe Vrankerike’¹²⁾.⁺

105

Olivier sprac: ‘Roelant,

 

Woudi blasen den Olifant,⁺

 

Dat soudic geerne sien,

 

Mochtic u bringhen in dien.’

 

‘Trouwen ,’ seiti, neen ghi niet!

110

Dan wille God niet, dat ghesciet,⁺

 

Dat soete Vrancrike bi mi

 

Sijn eere verliese, hets soe vri!⁺

 

Pensen wi om de eere:

1) die (der?) conic.

+ Ch. 1060-1.

2) Hs. hij d.h.h. vernoemen.

+ Ch. 1062.

3) Hs. niement

+ Ch. 1063.

4) Hs. Dat dic

5) Hs. vianden.

6) Hs. liesten

7) Hs. sij (sijt) h. vernoemen

8) Hs. my van bl. waercomen

9) Hs. harde

10) Met dueren daelde met mynen sweerde

+ Ch. 1065-6.

11) Hs. moch di my betruwen.

+ Ch. 1068.

+ Ch. 1068.

12) Hs. hebben Vranckerijcke. Vs. 105-119 luiden in L. aldus (vs. 25-36):

Doen sprac te Roelande Olivier:⁺
‘Ic neme den lachter op mi hier
Van ons allen hier te voren,
Wildi blasen den horen!’
‘Trouwen’ seet hi, ‘neen ick niet,

....... ht hets sonde di⁺
........ om die ere
...... coninc ons heere⁺
.. omme grote slaghe sal minnen
..... daer mede ghewinnen.

+ (hs.) der l. op my heyr Wildij hij ne nic niet

+ dij

+ onsen here groette sclaghe

+ Ch. 1064.

+ Ch. 1070.

+ Ch. 1088-9.

+ Ch. 1090.

[p. 61]

 

Onse loon duert emmermeere.’

115

Roelant was des lives goet,

 

Olivier gheradich ende vroet:⁺

 

Niemen en mochtse¹⁾ vervaren,

 

Alsi beide ghewapent waren.⁺

 

Doen sprac de coene²⁾ Olivier:

120

‘Gheselle Roelant, nu moghdi hier

 

Merken enen wijch ghescien;⁺

 

Si comen ende en willen niet vlien³⁾,⁺

 

Ende ghi en weerdicht niet, Roelant,

 

Te blasen den olifant!⁺

125

Quame ons te hulpen die coninc,

 

Dat ware ons eene scone dinc.⁺

 

Siet alom ende nemt ware,⁺

 

Ende merket⁴⁾ onse scare⁵⁾:⁺

 

Onse menichte es cleene;

130

Maer ic weet wel, dat God alleen

 

Bat mach dan al haer heere;

 

Dat es ons een scone weere.

 

Wi selen ons vercopen diere,’

 

Sprac Olivier de fiere,

135

‘Datmen van ons ghewaghe⁶⁾

 

Van nu tote⁷⁾ doemsdaghe.’

+ Ch. 1093.

1) Hs. mochse

+ Ch. 1094-5.

2) He. coen

+ Ch. 1099.

3) Hs. s. c.E. e. willen n. v. l. ende in wille n. v.

+ Ch. 1100?

+ Ch. 1101.

+ Ch. 1102.

+ Ch. 1103.

4) Hs. merct

5) Vs. 115-128 luiden in L. aldus (vs. 37-50): (hs.)

Roelant was des lives goet,⁺
Olivier gheradich ende vroet,
Niement en mochtse vervaren,⁺
Wanneer si ghewapent waren.
Doen sprac die coene Olivier:
‘Lieve gheselle, nu mochdi hier⁺
Ghescaert I. groot volc sien.
Si comen; ic en wilse niet vlien;
Ende ghine weerdet niet, Roelant,⁺
Te blasen den olifant!⁺
Quam ons te hulpen die coninc,⁺
Dat waer ons een scone dinc.
Siet al omme ende nempt ware,
Ende merket onse scare:⁺

+ levens of lievens

+ mochche verwaren

+ ghesellen

+ werdet(?)

+ Ten blossen

+ hulpene

+ ons

+ Ch. 1104?

6) Hs. datmen ons ghewaghe

7) Hs. toten; L. tote en dat dunkt mij beter. De overeenkomstige verzen van L. (51-64) zijn:⁺

Onse menichte es cleine;⁺
Maer ic wet wel dat God alleine
Meer mach dan alle dit heere:⁺
Dat es ons een groote weere.⁺
‘Laet ons ons vercopen diere’⁺
Sprac Roelant tot Oliviere,⁺
‘Datmen van ons ghewaghe⁺
Van nu tote doemsdaghe.’
Doen sprac die coene Roelant:
‘Olivier hets soe bewant,⁺
God sal onser wouden;
Wi willen den strijt behouden,
Die plaetse ende wijchstat;⁺
Diere vliet hebbe Gods hat!’⁺

+ (hs.)

+ was

+ Mer macht dan allen di here

+ grotte were

+ Laet ons v.

+ Olivier

+ ghewaghen

+ becant

+ wijch staet

+ Dire dliet hebben G. h.

[p. 62]

 

Doen sprac de coene Roelant:

 

‘Olivier, hets so bewant,

 

God sal onser ghewouden,

140

Wi selen den strijt behouden,

 

Die plaetse ende wijchstat;⁺

 

Die vlie heb Gods hat!’⁺

 

Die Fransoyse doe seiden,

 

Dat si opter heiden

145

Liever doot souden bliven,

 

Dan si hem lieten verdriven.

 

Roelant ende Olivier,

 

Waren coene ende fier,⁺

 

Si begonden hem te scaren

150

Ende die met hem waren.

 

Die bisscop Tulpijn was haer raet;⁺

 

Het was recht, sijn daet

 

Was goet ende goddelijc

 

Ende den vianden vruchtelijc.

155

Hi voer van scaren te scaren

 

Ende woudese met Gode bewaren¹⁾.

+ Ch. 1108-9.

+ Ch. 1107.

+ Ch. 1111?

+ Ch. 1124?

1) Die overeenkomstige plaats van L. (vs. 65-80) luidt aldus:

Doen spraken si ghemeine,⁺
Beide groot ende cleine
Tot Roelande ende seiden,
Dat si op der heiden
Liever doot souden bliven,
Dan si hen lieten verdriven.
Roelant ende Olivier
Waren beide coene ende fier⁺
Ende begonsten te scaren
Die Fransoyse, diere waren.⁺
Die bisscop Tulpijn was haer raet:
Het was rechte; want sijn daet
Was goet ende goddelijc⁺
Ende den vianden vruchtelijc.
Hi voer van scaren te scaren⁺
Ende willese met Gode bewaren.⁺

+ (hs.) sij ghemeijne groet eñ cleijne sieden heijden.

+ beij cone eñ fiere

+ Fransoysen die waren w' hì raet

+ godelijc

+ waer

+ willende

[p. 63]

 

Hi sprac hen toe een sermoen¹⁾⁺

 

Ende seidem, wat si souden doen:

 

‘Edel Fransoyse, lieve ghesellen,⁺

160

Hoort, wat ic u sal tellen.

 

Ghi siet, hoe dat ghescepen es:

 

Wi sijn allen wighes ghewes.⁺

 

Nu pense elc omme onsen Heere

 

Ende vecht allen²⁾ door sijn eere.⁺

165

Hi sal onser wouden,

 

Wi sullen de seghe³⁾ behouden.

 

Hi doghede dor ons anxt groot

 

Ende ontfinc die bitter doot.⁺

 

Dies ghedinct in desen daghe

170

Ende slaet grote slaghe;

 

Wi moghen blidelike sterven,

 

Want wi hemelrijc verwerven

 

Ende ons Heeren Gods hulde.⁺

 

Nu beclaghet uwe sculde

175

Ende roept op Gode ghenade,⁺

 

Dat hi ons allen berade

 

Ten besten op desen dach,

 

Want hijt wel doen mach.’

 

Die bisscop seinese allegader.

180

Ende bevalse Gode onsen Vader.⁺

 

Ende ic segghe u, waeraf

 

Hi hem die penitentie gaf:

 

Hi hiet hen, dat si niet en vloen,

 

Want sijt node mochten doen,

185

Ende dat si grote slaghe

 

Souden slaen in dien daghe.

 

Dusdane penitentie gaf hi hem daer,

1) Het sermoen van Tulpijn komt in L. dichter bij het oorspronkelijk dan in H.; daarom geef ik dit volgens den tekst van L. (vs. 81-112). De lezingen van het hs. laat ik hier volgen: vs. 157 spract; vs. 159 Fransoysen; vs. 160 Hoert; vs. 163 Eelc; vs. 164 wecht a. doer s. ere. vs. 170 sclaet grotte slaghen.

+ Ch. 1126.

+ Ch. 1127?

+ Ch. 1130.

2) l. allene?

+ Ch. 1128-9 (P. 1745-6).

3) B. verandert dit te onrechte in: de siele
De overeenkomstige regels in H. luiden (vs. 54-60)

Hi seide dus: ‘Lieve ghesellen,
Hoort, wat ic u sal tellen:
Pensen wi om de ere,
Onse loen duert emmermere,
Ende vecht dore onsen Here:
Hi dogede vore (l. dore) ons anxt groot,
Ende an den Joden slage groot.

+ P. 1757?

+ Ch. 1134-5.

+ Ch. 1132.

+ Ch. 1137.

[p. 64]

 

Dat segghic u overwaer¹⁾.⁺

 

Olivier ende Roelant

190

Hadden die overhant,

 

Ende trocken vort met haren scaren,

 

Als the onvervaert waren.

 

Roelants ors hiet Valentijf;⁺

 

En es niemen, man no wijf,

195

Die beter ors ie sach,

 

Dan tsine was op dien dach²⁾.

 

Sine wapene saten rikelike

 

Na eens coens ridders ghelike³⁾.⁺

 

Die edel grave Roelant

1) De lezingen van het hs. zijn: vs. 171 Wij m. blidelijc; vs. 172 wij; vs. 174 uwen; vs. 175 ropt; vs. 176 sij; vs. 179 seine allen gaden; vs. 180 wader; vs. 184 noede; vs. 185 groten sclaghe; vs. 186 sclaen; vs. 187 Dusdaene.
De overeenkomstige regels van H. zijn (vs. 61-76):

Wy mogen blidelike sterven
Ende hemelrike verwerven.
Biddet Gode genade,
Datti u berade
Ten besten op desen dach,
Want hijt wel doen mach.’
Die bisscop seinese algader
Ende bevalse den hemelscen vader.
Ic segga, waeraf
Hi hem penitencie gaf:⁺
Hie hiet hem, datsi niet en vloen,
Want sijt node souden doen;
Hi hiet hem grote slage
Slaen in dien dage;
Ander penitencie gaf hi hem daer,⁺
Dat seggic u overwaer.

+ (hs.) pennentencie

+ (hs.) pennentencie

+ Ch. 1138 (P. 1758-9).

+ Ch. 1153.

2) Hs. Dant was.

3) Dezen en den voorgaanden regel nam ik uit L. over, omdat men ze in het origineel terugvindt.
De overeenkomstige regels van L. luiden (vs. 113-124):

Olivier ende Roelant
Hadden daer die vorderhant⁺
Ende trocken voort met grote scaren,
Als die onversaecht waren.⁺
Roelants ors hiet Volentijf,⁺
Noyt en was man no wijf,⁺
Die soe goeden ors sach,
Als hi hadde op dien dach.⁺
Op dat ors was hi gheseten,
Des moghedi de waerheit weten.
Sine wapene saten rikelike⁺
Na eens coens ridders ghelike.⁺

+ hs. weder hant

+ oversacht

+ Roelant o.h. wol eñ stij

+ Noet e. w.

+ Alst

+ rickelijc

+ N.e. conic (comet?) r. gelijcke

+ Ch. 1154

[p. 65]

200

Hadde een witte vane in de hant,⁺

 

Die lanc was ende breet;

 

Fierlijc hire met reet.

 

Olivier reet openbare

 

Alre vorst in de scare:⁺

205

Die Fransoise quamen achter,

 

Die herde node lachter

 

Over hem souden laten gaen,

 

Sine soudent wederstaen.

 

Ende Roelant keerde doen ghinder,

210

Ende sprac: ‘mijn lieve kinder!

 

Laet sachter allen den stap gaen,⁺

 

Tes wi¹⁾ metten sporen slaen.²⁾

 

Die heden niet sal ridder sijn,

 

Verliest die hulde mijn

215

Ende den loon van onsen Here.

 

Elc pense om de ere;

 

Die hier sterft, waerlike

 

Hi vaert in hemelrike.’

+ Ch. 1157.

+ Ch. 1160.

+ Ch. 1165.

1) Hs. sij.

2) Vs. 209-212 heb ik uit L. overgenomen, omdat zij gedeeltelijk in het origineel worden teruggevonden. In L. leest men (vs. 125-141):

Die edel grave Roelant
Voerde een witte vane in sijn hant,⁺
Die lanc was ende breet;
Fierlijc hi daer mede reet.⁺
Ende Olivier reet openbaer⁺
Talder vorst in de scaer,⁺
Ende die Fransoyse quamen achter,⁺
Die node eeneghen lachter⁺
Over hen souden laten gaen,
Sine souden coenlijc wederstaen.⁺
Ende Roelant keerde doen ghinder,⁺
Ende sprac: ‘mijn lieve kinder!⁺
Laet sachter allen den stap gaen,
Tes wi metten sporen slaen.⁺
Die heden niet sal ridder sijn,
Verliest die hulde mijn⁺
Ende den loon van onsen Here.⁺

In H. vindt men in plaats van de door mij uit L. overgenomen vs. 209-212 slechts twee regels (Serrure II, 95-96):

Roelant sprac doe
Den Fransoisen aldus toe:

De overeenkomstige verzen van L. zijn (vs. 142-159):

Nu pense elc om die eere.⁺
Die sterft, die vaert in hemelrijc⁺
Ende wert Sinte Peters glielijc.’⁺
Als Roelant dat hadde gheseet,⁺
Quam een bode overghereet
Ghereden, die hem seide,⁺
Dat si op die heide⁺
Si twaelve wilden vechten⁺
Jeghen XII. Karels knechten,
Ende hem niement in gheender side⁺
En onderwonde van den stride.
Doen sprac Roelant haestelike:⁺
‘Wi lovent alle blidelike.’
Roelant, Olivier ende de sine
Ghereiden hem jeghen die Sarrasine,
Wat si mochten haestelike
Ende trocken voort stoutelike,⁺
Doen quam des conincs neve voort⁺
Ende sprac een overmoedich woort.⁺

+ hs. vorde

+ ffierlijc (sic)

+ oppen baer

+ Talder wost

+ F ... n

+ noede eyneghen

+ Sine en soude

+ Ende Olivier kerde

+ Mijn l. kijnder

+ Tes sij m.s. sclaen

+ myn

+ loen.

+ hs.

+ waert

+ ghelijcke (wert ontbr.)

+ Olivier

+ Ghereeden

+ der heijden

+ (ontbr.)

+ hen n. in ghender sijden

+ haestelijcke

+ woert

+ des conic n. woert

+ ontbr.

[p. 66]

 

Als dit Roelant had geseit,

220

Quam een bode over gereit,

 

Haestelike ende seide,

 

Dat si op der heiden

 

Si twaelf wouden vechten

 

Jeghen twaelf Karels knechten,

225

Ende hem niemen in wederside

 

En onderwonde van den stride.

 

Doen sprac Roelant: ‘Waerlike,

 

Wi lovent alle blidelike.’

 

Roelant ende de sine

230

Ghereiden hem jeghen de Payne.¹⁾

 

Een sconinx neve quam thant

 

Ende brochte een stoc²⁾ in de hant;⁺

 

Den Fransoyen hi seide:

 

Datti hem vele leide

235

Beraden hadde, diese daer liet,

 

Want haers lijfs en waer niet.

 

Dit verhoorde die grave Roelant⁺

 

Ende liet orse lopen te hant.³⁾⁺

1) Hs. pine. In L. Sarrasine.

2) Vs. 237 en 238 ontleende ik aan L., omdat vs. 238 overeenkomt met vs. 1197 van het origineel: Sun cheval brochet de ses esperuns d'or. In H. luiden deze regels (vs. 121-122): ‘Roelant horde de tale ∥| Ende volgeden also wale.’ In L. lezen wij (vs. 161-170):

Want hi sede: ‘Dese kativen⁺
Moeten hier allen bliven.’
Dit verhoorde die grave Roelant⁺
Ende liet orse lopen te hant.

+ hs.

+ ver hoerde

+ Ch. 1188-1189.

+ Ch. 1196.

3) Vgl. bij dezen regel Jonckbloet, Mnl. Dichtk. I, 260 (noot).

Hi diende God ghetruwichlike,
Want hi stac den coninc rike
Met Sinte Joris vane⁺
Dor scilt ende buuc ic wane,⁺
Dat hi doot viel op dat sant.⁺
‘Nu over in der duvel hant!’
Sprac Roelant; Turpijn riep: ‘Monyoye!⁺

Vgl. over dezen laatsten regel bladz. 15 noot.

+ Sintte Joris wane

+ ontbr.

+ hij doot wel

+ R. eñ T.r. Mõyoe

+ Ch. 1197.

[p. 67]

 

Ende stacken in den scilde

240

Alsoe verre, als hi wilde,

 

Ende waerpen onwerde

 

Doot vanden perde.

 

Een wort en sprac hi nemmee

 

Ende brac den hals ontwee.

245

Doen seide de grave Roelant:

 

‘Over in der duvel hant¹⁾!⁺

 

Ghi beloget minen heere²⁾,

 

Ende seit hem lachter ende oneere

 

Datti ons qualike

250

Ghelaten hadde int rike.⁺³⁾

 

‘Edel Fransoise’, seiti, ‘slaet!⁺

 

Want ons te doene staet.

 

Het hevet emmer een becocht,

 

Die jeghen Gode heeft gewrocht.’

255

Die hertoge Franceroen,

 

Hort, watti sal doen:⁺

 

Rouwe was in hem groot,

 

Dat sijn neve so was doot.⁺

 

Hi verrechtem sciere

260

Op den coenen Oliviere

 

Ende stac hem een gat wide

 

Neven den halsberch aen deen side,

 

Datter dore liep sijn spiet;

 

Nochtan en quetstine niet.

265

Olivier riep sijn tekijn⁴⁾;⁺

1) Hs. de duvel. In L. leest men op de overeenkomstige plaats (Borm. I, 170): ‘Nu over in der duvel hant.’ Men vergelijke bij dezen regel het stuk van Verwijs, T. en Lettb. II, 214.

+ Ch. 1207.

2) Vs. 247-284 ontbreken in L.

+ Ch. 1209(?).

3) Il fist que pruz qu'il nus laissat as porz.’

+ Ch. 1211.

+ Ch. 1213.

+ Ch. 1219.

4) In het origineel is het juist Franceroen, die ‘sijn tekijn’ roept (vs. 1221-1223):

E si escriet l'enseigne paienur.
Envers Franceis est mult cuntrarius:
‘Encoi perdrat France dulce s'honur.’

Vs. 266 van de Mnl. bewerking toont echter aan, dat Olivier hier bedoeld is. Men zou kunnen meenen, dat vs. 257-270 in deze volgorde moeten gelezen worden: 257, 258, 266, 265 (dat dan zou moeten luiden b.v.: ‘Lude riep hi sijn tekijn’), en daarna de overige verzen.

+ Ch. 1221

[p. 68]

 

Hi pensde, het soude gewroken sijn.

 

Hi vermat hem waerlike:

 

Dat soete lant van Vrancrike

 

Sijn eere soude verliesen⁺

270

Ende si alle die doot kiesen.

 

Olivier hads toren,⁺

 

Ende rechten op te voren.

 

Hem geviel die avonture¹⁾,

 

Dat hine stac aldure,

275

Ende viel ter erden neder;

 

Nemmer stontti op weder.

 

Doen sprac de coene Olivier:

 

‘Wine vruchten niet u dreigen hier.’⁺

 

Cursubles die coninc,⁺

280

Dats waerlike dinc,

 

Was van Berberien geboren;⁺

 

Hi dedem inden wijch te voren.

 

Lude sprac hi ten Sarrasinen:⁺

 

‘Ghi heren met cleinder pinen²⁾⁺

 

 

 

 

285

... Tulpijn riep: ‘Monjoye!’

 

Meneghen heidene te vernoye.

 

Des verbouden hen die Franken³⁾,

 

Dats hen God mochte danken.

 

De fransoys Eggherijn⁴⁾,

290

Ghebenedijt moet hi sijn,

 

Hi stac Malaprise soe wel⁵⁾,⁺

 

Datti doot ter eerden vel.⁺

 

Die ziele⁶⁾ hadde Satanas,⁺

 

Alsoe saen, als hi doot was.

295

Ende Sampsoen sloech Almorise,⁺

 

Dat hi sterf in dien pongise.

 

Oec sloech hi meneghen ter neder,

 

Die niet op en rechte weder.

+ Ch. 1223.

+ Ch. 1224.

1) Hs. die ontbreekt; door Bormans ingevoegd. Deze toevoeging van het lidwoord komt inderdaad zeer dikwijls voor, indien een consecut. zin volgt. Vgl. Mnl. Wdb. i.v. I, 493.

+ Ch. 1232.

+ Ch. 1235.

+ Ch. 1236.

+ Ch. 1237.

2) Hier vertoont H. eene gaping; vs. 285-300 komen weer alléén in L. voor. (Vgl. de noot op bl. 41, waar over vs. 285 gesproken wordt.

+ Ch. 1238.

3) Hs. Francoyesen.

4) Hs. Eggerin.

5) Hs. staec Mala prise.

+ Ch. 1261.

+ Ch. 1267.

6) Hs. zielle.

+ Ch. 1268.

+ Ch. 1275.

[p. 69]

 

Antorine die heere wise,

300

Verrechte hem op Torgise¹⁾⁺

 

 

 

 

1) Hier is eene gaping in L., die overeenkomt met vs. 1283-2095 van het origincel. R. voorziet gedeeltelijk in die leemte; de eerste verzen komen echter nietmet O., wèl met V. overeen.

+ Ch. 1282.

(Fragment R).²⁾

Doen si te gadere quamen⁺
Ende elc anderen vernamen,
Elc daer anderen bat,
Niet te sceden optie stat.
Si lovedent³⁾ herde snel;
Elc ghetruwde anderen wel.
Doen mocht men mansdaet sien⁴⁾
Van⁵⁾ hen tween daer ghescien.⁺
Die bisscop soe sere vacht⁶⁾,
Dat nie man selke cracht⁷⁾
En mochte volleesten⁺
(Dus tellen ons die gheesten)⁸⁾
Vander payene lant.

 ⁹⁾
Roelant vernamt sciere
Ende riep op Oliviere:⁺
‘Gheselle,’ seyt hi, ‘ghetrouwe,⁺
Hier es ghesciet groet rouwe,
Dat Vranckerike clagen mach⁺
Van nu tote doemsdach;
Want hets jammer groet
Van desen, die hier ligghen doet.⁺
Ay! sprac Olivier oppenbare:
‘Oft die keyser nu hier ware!¹⁰⁾
Hi soude ons soe wreken,
Men souder ewelike af spreken.’
- ‘Olivier, seyti, minne¹¹⁾,
Hoe selen wi beghinnen?⁺

2) Bormans, bl. 158; Vad. Mus. II, 50.

+ Vgl. Ch. de R. ed. Th. Müller, bl. 170, V. ‘In la grant presia’ etc.

3) Hs. bilovede.

4) Hs. daer mach man doer heren sien.

5) Hs. han.

+ Ch. 1680-1681.

6) Hs. d. hirscop s.s. hacht.

7) Hs. nie ontbr.

+ Ch. 1682-1685.

8) In het origineel leest men, dat de bisschop vele vijanden doodde: ‘Co dit la geste, plus de IIII. miliers.’

9) Hier zijn eenige regels weggevallen, overeenkomende met vs. 1686-1690 van het origineel.

+ Ch. 1691-1692.

+ Ch. 1693.

+ Ch. 1695.

+ Ch. 1694.

10) Het hs. heeft hier: ‘Écht s.O. o. ∥| Alse die te vechtene hadde gare.’ De laatste regel past hier niet; deze en andere lezingen nam ik van Bormans over.

11) Bormans wil hier lezen: ‘Olivier, wijs van sine’. Maar behalve dat deze lezing op zich zelf reeds geene aanbeveling verdient, is de lezing van het hs. zeker wel te verdedigen. Vs. 325-328 zijn de woorden van Roelant, die hier sprekende wordt ingevoerd. (Vgl. dergel. voorbeelden in Jonckbloet's Mnl. Ep. Versbouw, bl. 149-152 en hier: Wisselau, vs. 28 en Flovent, vs. 350). In vs. 329 begint Olivier te spreken.

+ Ch. 1698.

[p. 70]

 

Hoe moghen wi hen doen verstaen,⁺

 

Dat het ons qualike es vergaen?’¹⁾

 

O grote oetmoede²⁾

330

Es ons comen tongoede;

 

Die Fransoyse selen hier sterven⁺

 

Bi u ende bederven.

 

Die coninc Kaerle, ons heere,

 

Heeft verloren emmermeere

335

Beide hulpe ende raet;⁺

 

Dat heeft ghedaen u toeverlaet³⁾;

 

U coenheit selen wi becoopen,⁺

 

Wine moghent ontriden noch ontloopen;

 

Wi moeten alle die doot kiesen.

340

Vranckerike sal sijn eere verliesen!’⁺

 

Tulpijn hevet ghehoort

 

Van hen beiden dese woort;⁺

 

Darewaert hi sere⁴⁾ doe reet;⁺

 

Want die tale was hem leet.

345

Hi began daer castien⁵⁾⁺

 

Olivier den ridder, den vrien:

 

Hi seide, dattet Gode afdochte,

 

Dat men daer ave spreken mochte:

 

‘Wi selen onlanghe leven;

350

Dese werelt moeten wi begheven;

 

Wi mochten⁶⁾ blidelike sterven,

 

Want wi hemelrike verwerven.

 

Dblasen en can nu vromen niet,

 

Datter ons goet af ghesciet.⁺

+ Ch. 1699.

1) Hs. dat haer wille sal vergaen.

2) Hier en elders, waar alleen de afwijkingen van het hs. in de noten worden medegedeeld, heb ik de noten niet genommerd, maar slechts de verzen vermeld, waarvan sprake is. Vs. 330 hs. tonguede. Bormans verandert dezen onverstaanbaren regel in: ‘U weigheren met overmoede’, dat echter bezwaarlijk eene Mnl uitdrukking kan zijn geweest. Lees: U grote overwoede? Vs. 336 hs. d.h. g.....aet; 337 U.c.s.w.....; 338 hs. .... me moghen o... der.....pen; 339 hs. .... en alle die doet diese; 343 hs. te hare hi sere toe reet; 344 hs. W. d. alle w. hen leet; 345 hs. hi lie......; 346 Olivier..... 347 ontbr.; 353 hs. Dblasen en hebt vernomen niet.

+ Ch. 1726.

+ Ch. 1727.

3) Toeverlaet is een te modern woord en heeft in geen geval de beteekenis van: zelfvertrouwen. L. baraet (in den zin van: overmoedige taal en gedrag; Vgl. Mnl. Wdb. i.v. sub 5).

+ Ch. 1731.

+ Ch. 1734.

+ Ch. 1737.

4) Onnoodig verandert Bormans sere (hard) in sciere.

+ Ch. 1738.

5) Borm. te castien.

+ Ch. 1738.

6) Borm. moghen, evenals in 362: moghe.

+ Ch. 1742.

[p. 71]

355

Hets te spade begonnen;

 

Eer wi Kaerlen ghewonnen,

 

Ende der Fransoyse cracht,

 

Het soude wesen donker nacht.

 

Nochtan waert goet ghedaen;⁺

360

Kaerle sal comen saen,

 

Ende ons soe diere wreken,⁺

 

Dat men daer ave mochte spreken.

 

Ende¹⁾ sal ons vele werde

 

Doen graven in die erde,⁺

365

Dat ons wolf no hont

 

En slicke²⁾ in sinen mont.’⁺

 

Roelant antwerden ghereit:

 

‘Heere, ghi hebt waer gheseit:’⁺

 

Doen sette Roelant

370

Te monde den olifant,⁺

 

Ende blies met groter cracht

 

Ende met al siere macht.³⁾⁺

 

Kaerle horet ende sine ghesellen,⁺

 

Dat willic over waer tellen.

375

Doen sprac Kaerle die heere:⁺

 

‘Hier en es gheen twifel meere,

 

Ic hore wel, dat Roelant

 

Dor noot blaest den olifant.

 

Hi heeft strijt vernomen⁺

380

Ende wilt, dat wine te hulpen comen.

 

‘M ..... ont ene vremde ...⁴⁾;

 

Ghi kirt Roelant so wale!’⁺

 

Anderwerf blies Roelant

 

Met groter cracht den olifant,⁺

385

Dat hem ter selver stonde

 

Tbloet ran uten monde.⁵⁾⁺

+ Ch. 1743.

+ Ch. 1744.

1) Borm. Hi.

+ Ch. 1748-1750.

2) L. slite (verscheure)?

+ Ch. 1751.

+ Ch. 1752.

+ Ch. 1753.

3) Na vs. 372 volgen in het hs. nog deze vier verzen, die ik met B. als een inlapsel weglaat:

Nochtan waert goet ghedaen,
Kaerle sal comen saen,
Dat enich man dade,
Hem ware God bi sire ghenade.

+ Ch. 1757.

+ Ch. 1754.

+ Ch. 1758.

+ Ch. 1758.

4) Aldus het hs. Borm. vult aan: ‘Mi spreect u mont ene vremde tale’. Het is mij niet duidelijk, wat hier moet staan.

+ Ch. 1759-1760?

+ Ch. 1761-1762.

5) In het hs. volgen na vs. 386 nog deze vier regels, die licht als een inlapsel kunnen worden herkend; het origineel heeft niets, dat hiertoe aanleiding kon geven:

Dat was waerlike dinc
Dat hi daer die doet ontfinc
Ende alle die baroenc
Ende menich ridder coene.

Vs. 387 ontbr. in het hs.; 389 hs. Roelant; 394 hs. .... aste hi N.a.u.d.; 395 hs. ... luut quamen S.; 396 hs. .... ien hi d. p.; 399 hs. Hi reet.

+ Ch. 1763.

[p. 72]

 

‘Noyt blies,’ sprac Karel, ‘die ghenoot¹⁾

 

Oft en ware in wighe groot.’²⁾⁺

 

Guweloen antwerde gaf,⁺

390

Als diene bringhen wilde daer af:

 

‘Heere, ghi sijt out van daghen,⁺

 

Hoe moghedi des ghewaghen?³⁾

 

Hi wil over al hebben bedwanc;⁺

 

So won hi Nobels⁴⁾ an uwen danc.⁺

395

Hi hiet uut comen die Sarrasine,⁺

 

Dien hi dede.sware pine:

 

Hi dwoech sijn arme inden bloede⁵⁾;⁺

 

Ende al van groten overmoede

 

Reit hi nu met scerne groot

400

Onder alle sijn ghenoot.⁺

1) Bormans: die fiere ghenoot.

2) B.: ‘Sijn hoorn, hen ware i.w.g.’ De lezing van het hs. geeft echter ook een goeden zin en is daarom te verkiezen.

+ Ch. 1769.

+ Ch. 1770.

+ Ch. 1771.

3) In het hs. gaan aan vs. 391 nog deze regels vooraf, die eveneens als een inlapsel zijn te beschouwen:

Dat hijs geloven niet en soude,
Ende vermaenden siere oude:
‘Heere, ghi sijt out van daghen;
Hoe moghedi des ghewaghen,
Ende vermaenden siere oude:

In het Fransch vindt men alleen (vs. 1770-1771):

Guenes respunt: ‘De bataille est nient.
Ja estes vus vieilz e fleuriz e blanes,

en deze regels zijn reeds in vs. 389-391 weergegeven.

+ Ch. 1773?

4) Deze stad wordt o.a. genoemd in een overzicht der Ch. des Saxons (eene oudere bewerking dan die van Jean Bodel): ‘Charles est devant Nobles: it apprend que Guitalin (Wittekind) vient de brûler Cologne; il se resout à lever le siège, qu'il avait commencé. Roland se refuse à abandonner de la sorte une conquête presque assurée; l'Empereur furieux, lui donne un coup sur le visage, puis se hâte de mar cher vers Cologne ....... Le fiancé d'Aude emporte la ville de Nobles et arrive à Cologne etc.’ (Vgl.: Les Epopées Françaises, t.a.p.) Daarop hebben dus vs. 394-397 betrekking.

+ Ch. 1775.

+ Ch. 1776.

5) Ik vermoed, dat het vers bedorven is, of dat de vertaler er maar wat van heeft gemaakt. In het origineel wordt verhaald, dat R. water over de met Sarraceensch bloed gedrenkte velden liet loopen:

Puis od les ewes lavat les prez del sanc;
Pur ce le fist, ne fust aparissant.

+ Ch. 1778.

+ Ch. 1781.

[p. 73]

 

Twi heidi hier ende en vaert?⁺

 

Hets quaet, dat ghi iet spaert;⁺

 

Lantmayoer es verre voren;⁺

 

Verstaet, so moghedi horen.’¹⁾

405

Derdewerf blies Roelant

 

Met bloedeghen monde den olifant⁺

+ Ch. 1783.

+ Ch. 1783.

+ Ch. 1784.

1) Borman slaat voor vs. 82-184, in deze uitgaaf vs. 376-478, geheel anders te rangschikken. ‘De ware rangschikking’, zegt hij, ‘zou wezen als volgt: vs. 82-86; 181-184; 87-88; 109-116; 89-92; 97-100; 105-108; 117-120 (in deze uitgaaf dus: vs. 376-380; 475-478; 381-382; 403-410; 383-386; 391-394; 399-402; 411-414) enz.’ Hij laat dat gedeelte alzoo omgezet volgen. Hij schijnt bij die bewering echter geene rekening te hebben gehouden met het origineel, want daaruit blijkt, dat de volgorde dier verzen in het hs. juist is, al is de gehecle plaats zeker verknoeid. Ik laat hier de overcenkomstige plaats der Fransche Chanson volgen:

Ço dit li reis: ‘Bataille funt nostre hume.’
E Guenelun li respundit encuntre:
‘Se l'desist altre, ja semblast grant mençungc.’ Aoi.

Li cuens Rollanz par peine e par ahans,
Par grant dulur, sunet sun olifan;
Parmi la buche en salt fors li clers sancs,
De sun cervel la temple en est rumpant.
Del corn qu'il tient l'oië en est mult grant;
Carles l'entent, qui est as porz passant,
Naimes l'oïd, si l'escultent li Franc.
Ço dist li reis: ‘Jo oi le corn Rollant;
Unc ne l'sunast, se ne fust cumbatant.’
Guenes renpunt: ’De bataille est nient.
Ja estes vus vicilz e fluriz e blancs,
Par tels paroles vus resemblez enfant.
Asez savez le grant orguill Rolant;
Ço est merveille que Deus le soefret tant.
Ja prist il Noples seinz le vostre cumant;
Fors s'en eissirent li Sarrazin dedenz,
Qui cumbatirent al bon vassal Rollant,
Il les ocist à Durendal sun brant.
Puis od les ewes lavat les prez del sane;
Pur ce le fist, ne fust aparissant..
Pur un sul lievre vait tute jur cornant:
Devant ses pers vait il ore gabant.
Suz ciel n'ad gent l'osast requerre en champ.
Car chevalciez! Pur qu'alez arestant?
Terre Majur mult est luinz ça devant.’ Aoi.

+ Ch. 1785.

[p. 74]

 

Met alder cracht, die hi mochte,

 

Dat hem die tempel scoren dochter¹⁾.⁺

 

Derdewerf horet die coninc,⁺

410

Dats waerlike dinc;

 

Hi sprac: ‘Ic hebbe wel verstaen,

 

Dat met Roelant qualijc es gaen.’

 

Bi der derde werf dat hi blies

 

Duchti Roelands verlies.

415

‘Ic wane, hi langher niet mochte

 

Blasen, alse mi dochte,

 

Sijn adem mochte niet langher duren²⁾;⁺

 

Hi es van den live in avonturen.’

 

Die hertoghe Naymes sprac doe

420

Erliken³⁾ sijn geselle toe:

 

‘Heer coninc,’ seit hi, ‘Godweit!

 

... re⁴⁾, ghi hebt waer gheseit.’

 

Die coninc sprac: ‘Ghi seyt waer.’

 

Guelloen dedi vangen daer,⁺

425

Verradenesse optie hapt⁵⁾.

 

Doe wert Guelloen ghescant,

 

Dat men den coken beval ter vaert.⁺

 

Men sloechen ende trac sinen baert;⁺

 

Si bondene als enen bere met ringhen,⁺

430

Ende daden eenen somer bringhen,⁺

 

Ende settene daer op onwerde⁺

 

Ende voerdene seere herde,

 

Des si en leverden den coninc,⁺

 

Dats waerlike dinc⁶⁾.

1) ‘De sun cervel rumpuz en est li temples.’

+ Ch. 1786.

+ Ch. 1788.

2) Ik vermoed, dat de vertaler hier de woorden van Karel: ‘Cil corns ad lunge aleine!’ zoowat op de gis vertaald heeft.

+ Ch. 1789.

3) Borm. verandert hier de lezing van het hs. op deze wijze: ‘Kaerle ende sijn ghesellen toe.’ Deze verandering is echter onnoodig. Wel kan het eenigszins vreemd schijnen, dat Karel Naymes' ‘geselle’ wordt genoemd, doch men lette er op, dat de bewerker er het woord ‘erliken’ bijvoegde.

4) Borm. wil hier lezen: ‘Keerici’; 1. Here?

+ Ch. 1816.

5) Zeker is dit vers bedorven, maar hoe het te herstellen? Trouwens de geheele plaats is zeker niet in orde. Ik vermoed, dat vs. 425-426 nog tot de woorden van Naymes hebben behoord; deze immers brengt den keizer op de gedachte van verraad; in het Fr. zegt hij: ‘Cil l'at traït qui vus en roevet feindre’ en het is bovendien ook wel waarschijnlijk, dat (misschien na vs. 422) eenige regels zijn uitgevallen; men vergelijke de aangehaalde vss. van het origineel.

+ Ch. 1817.

+ Ch. 1823.

+ Ch. 1827.

+ Ch. 1828.

+ Ch. 1828.

+ Ch. 1829.

6) Na vs. 434 volgen in het hs. nog deze regels, die als inlapsel geschrapt kunnen worden:

Die en heves niet vergheten,
Ghelije sine liede weten,
Daer si hem helpen seere,
Ende besendde Kaerle den heere
Ende alse die heeren dit vernamen,
Reden si alle tsamen
Striden opten luut van .. onie
Reden opten lunt van .. onie.

[p. 75]

435

Die Fransoyse doe spraken:⁺

 

‘Mochten wi Roelant ghenaken,

 

Soe wine levende vonden,⁺

 

Wi souden slaen diepe wonden.’⁺

 

Maer si duchten stranghe,

440

Dat si merren souden langhe.⁺

 

Si saghen na die sonne;

 

Si baden Gode, dat hi hen onne,

 

Dat si daghes hadden meer

 

Om te wreken haren heer.

445

Kaerle reet al dat hi mochte

 

In sereghen ghedochte;

 

Ende die hem reden naer,

 

Dreven groot mesbaer.

 

Si maecten passen (?) overal

450

Beide op berch ende in dal.

 

Sine wouden niet liden,

 

Daer men omme moeste riden.

 

Doe sprac Kaerle die vrie:

 

‘Nu helpt, Sente Marie!

455

Dits mi van Guelloen comen,

 

Dat hebbic nu wel vernomen.

 

Die scriftuere vertellet ons wel¹⁾,

 

Dat sine vorders waren fel.

 

Si sloeghen den keiser Juliene,

460

Dat groot iamer was te siene.

+ Ch. 1803.

+ Ch. 1804.

+ Ch. 1805.

+ Ch. 1806.

1) Aan dit vers gaan in het hs. nog deze 4 regels vooraf: Die verrader Guelloen Sprac: ‘Here, wat wildi doen? Hadt I. ander gheseit, Ie hielt over loghen ghereit.’ Deze regels behooren in elk geval niet hier te staan; misschien na vs. 380, want de 2 laatste verzen komen overeen met vs. 1760 der Ch.

[p. 76]

 

Int capittel¹⁾ te Rome sijt daden,

 

Daer si den aenslach hadden beraden;

 

Ende vermordene sciere,

 

Ende worpen in enen viere²⁾.’

 

 

 

 

465

Hi hadder twentich dusant⁺

 

Met hem bracht int lant.

 

Si waren swert als aterment⁺

 

Ende ru als I. rent,

 

Beide anscijn ende hare hande,

470

Maer wit waren hare tande.⁺

 

Als ic hebbe vernomen,

 

Waren si nu te wighe comen.⁺

 

Haer teiken si riepen,⁺

 

Ten Fransoysen si liepen.

475

Doen sprac die grave Roelant:

 

‘Nu wert ons martyrie te hant.⁺

 

Wi moeten ons vercoopen soe,

 

Dats onse viande werden onvroe.⁺

 

Edel Fransoyse, penst om die eere;

480

Wi vechten met onsen Heere!

 

Wi selen dorebreken

 

Ende onse ghesellen wreken.⁺

 

Nu hoch! nu³⁾ edele Vranken,

1) Dat den vertaler de beteekenis van de woorden: ‘In capitoille de Rome’ onbekend was, kan ik bezwaarlijk gelooven; dat hij ze weergeeft met: ‘Int capittel te Rome’, mag zeker als een bewijs te meer gelden voor mijne meening, dat wij met het werk van een' geestelijke te doen hebben.

2) Deze uitval tegen Guelloen komt niet in de Oxfordsche redaetie, wel in V. en P. voor; ik deel haar hier naar V. mede (in onzen tekst vs. 453-464):

Ço dit li roi: ‘Saneta Maria aiue!
Per Gainelo gran pene m'e eresue!
In veille geste est mis in scriture,
Ses aneesur firent ingresme fellune,
E fellonie tut or ave in costume;
In eapitoille de Rome ça'n fe une,
Jullio Çesar onçient il per ordure,
Pois oit it malvas(e) sepolture,
Chi in fogo ardent et angosos mis fure.

+ Ch. 1919.

+ Ch. 1933.

+ Ch. 1934.

+ Ch. 1920.

+ Ch. 1921.

+ Ch.. 1922.

+ Ch. 1924.

+ Ch. 1926.

3) Borm. verandert: ‘Nu hooch! ghi edele Vranken’, en verklaart de twee eerste woorden dan door : houwt (Ferez Franceis!). Welke gronden hij daarvoor heeft, is mij niet duidelijk; ook klinkt zijne verandering mij te nieuwerwetsch en te Duitsch. Liever bepaal ik mij tot een ‘non liquet’.

[p. 77]

 

Data u God moete danken!’

485

Doen sprac die coene Olivier:

 

Wine duchten niet u dreyghen hier.

 

‘Elc besta hondert man.’

 

Doen reden si coenlike an.

 

Alse die Sarrasine worden gheware,

490

Datter Fransoyse scare

 

Was alsoe cleene,⁺

 

Spraken si ghemeene

 

Lachter den coninc des,⁺

 

Dat hi ghevloen es.

495

Galifer sat op een ors starc,⁺

 

Het was weert menegher marc.

 

Hi was een overdadich man;

 

Oliviere reet hi an,

 

Ende stacken ten rugghe in⁺

500

(Dat was een vreselijc beghin)

 

Dat spere ter borst uut quam.⁺

 

Als Galifer dat vernam,

 

‘Vrient’ seiti ‘du best gheraect;⁺

 

Bi u wert nemmer wijch ghemaect.

505

Die coninc liet u qualike hier.’⁺

 

- ‘Du lieghes,’ sprac Olivier!

 

Hautecleer hi verdroech,⁺

 

Galifer hiere mede sloech,⁺

 

Ende cloofden teenen slaghe

510

Thooft al totten craghe¹⁾.⁺

 

Olivier sprac mettien:⁺

 

‘Leet ghesciede di, felle payen!⁺

 

Dune beroemes di nemmermeere⁺

 

Dattu den keiser minen heere

515

Een dachvaert scade hebs ghedaen.²⁾

 

God danc, hets di anders vergaen!’

+ Ch. 1940.

+ Ch. 1942.

+ Ch. 1943.

+ Ch. 1945.

+ Ch. 1947.

+ Ch. 1948.

+ Ch. 1949.

+ Ch. 1953.

+ Ch. 1954.

1) In het hs.:

ende cloefden t ...... ene
thoeft al toten ...... eme

De rijmwoorden zijn dus zeker andere geweest, dan die welke B. invult.

+ Ch. 1956.

+ Ch. 1958.

+ Ch. 1958.

+ Ch. 1961.

2) Vs. 512-515 zijn door B. aangevuld, daar ze in het hs. ontbreken. Hij ontleende deze regels aan het Volksboek. (Voor vs. 514 leest men dáár vs. 1091: ‘Dattu den coninc onsen heere’.) In het Fransch lezen wij (Gautier, CLXXIII. vs. 1958):

E dist après: ‘Paiens, mal aies tu!
Iço ne di Carles n'i ait perdut.
Ne à muillier n'à dame qu'as veijt
N'en vanteras el'regne dunt to fus
Qu'à Carlun aies un sul denier tolnt,
Ne fait damage ne de mei ne d'altrui.’

[p. 78]

 

Olivier was ghewont,

 

Dat hem die doot was cont.²⁾⁺

 

- ‘Ey Roelant, ic sal u ghebreken;

520

Lieve gheselle, helpt mi wreken!’⁺

 

‘Ay gheselle, staet u alsoe,

 

Sone werdic nemmermeer vroe;

 

Wijsten mi, ic salve slaen,

 

Die u dit heeft ghedaen.’

525

- ‘Over hem willic niet claghen,

 

Ic hebben toten tanden geslaghen.’³⁾

 

Soe lange si beide vochten,

 

Dat Olivier nemmer en mochte.

 

Doen sprac hi openbare:

530

‘Lieve geselle comt hare!⁺

 

Wi moeten met rouwe sceden!’⁺

 

Doen ontvielen de tranen hem beden

 

Uten ogen haestelike,

 

Ende weenden bitterlike.

535

Oliviere verseerde sine wonde,

 

Dbloet ran hem uten monde,⁺

2) Het hs. heeft hier nog deze 2 regels, die ik als een inlapsel weglaat: ‘Doen riep die payen te hant // Helpt Mamet! war heeft ......’

+ Ch. 1965

+ Ch. 1964.

3) Hier vangt H. weder aan (Borm. bl. 143, vs. 171; Vad. Mus. II, bl. 57, vs. 254), dat ik hier liever volg dan de bedorven Rijselsche fragmenten. Vóór vs. 527 gaan nog deze twee regels, welke minder in den samenhang passen: ‘Selc moort was nie ghewrocht // Noch ridder soe diere vercocht’ De overeenkomstige verzen van R. luiden overigens:

Si streden met coenen ghedochte
Tes Olivier nemmeer en mochte.
Doen sprac hi oppenbare:
‘Gheselle Roelant compt bat hare,
Wi moeten met rouwe sneden.’
Doen ontvielen die tranen hem beden
Uten ogen haestelike
ende weenden bitterlike.

De overeenkomstige regels van R. luiden (vs. 263-278):

Oliviere verseerde sine wonde,
Tbloet ran hem uten monde. hs.
Hi wert bleec ende onghedaen,
Alse die ter doot waert gaen,
Ende viel in onmacht thant.
Doen sprac die grave Roelant:
‘Wat sal ic doen, edel heere?
Ic vruchte dat beten seere.⁺
Ic sal te haat bliven doot,
Al en haddics anders gheene noot.
Betic van den orse neder,
In quam er niet op weder,⁺
Ay, soete gheselle Olivier,
Moeten wi nu sceden hier?⁺
Dat es mi die droefste dash,⁺
Dien ic nie met oghen sach;⁺

+ bitter

+ er ontbr.

+ nu "

+ dats nu d. droefde

+ nie ontbr.

+ Ch. 1976.

+ Ch. 1977.

+ Ch. 1980?

[p. 79]

 

Ende viel in onmacht thant.

 

Doen sprac die grave Roelant:

 

‘Hulpe God, lieve here,

540

Ic vruchte dat beten sere,

 

Betic van minen orsse neder,

 

In commer niet op weder.

 

Ay, lieve geselle Olivier,

 

Moeten wi nu sceden hier,

545

Dat es mi de droefste dach,

 

Die ic nie met ogen sach!

 

‘Ay! Vrankrike,’ sprac Roelant,⁺

 

‘Hoe seere sidi ghescant!⁺

 

Karel verliest nu, ons heere,

550

Datti wel claghen mach zeere!’⁺

 

Van den rouwe die hadde Roelant

 

Viel hi in onmacht thant;⁺

 

Maer sciere hi bequam,

 

Doen sach hi ende vernam

555

Olivier ten wighewaert gaen,

 

Die van der onmacht was opghestaen.

 

Hem waren verdonkert daer

 

Die oghen scoon ende claer;⁺

 

Nochtan dedi groot ghenent,

560

Ende ghinc vechten al blent.

 

Die edel grave Roelant

 

Volghede Oliviere thant

 

Ende nam sijns ware

 

In der Sarrasine scare.¹⁾

+ Ch. 1985.

+ Ch. 1985.

+ Ch. 1987.

+ Ch. 1988.

+ Ch. 1991.

1) De overeenkomstige verzen van R. (vs. 279-292):

Kaerle verliest heden seere,⁺
Dat hem gaet ane sijn eere!’
Van den rouwe dien hadde
Roelant,⁺
Viel hi in onmachte te hant;
Maer saen hi bequam,
Doen sach hi ende vernam
Olivier ten wighe gaen,
Ende grote slaghe slaen,
Sijn oghen scone ende claer
Waren hem verdonckert daer.⁺
Die edele grave Roelant
Volghede hem te hant,
Ende nam sijns ware⁺
In der.Sarrasine scare.⁺

+ hs.

+ V.r. die h.R.

+ Hem waren v.d.

+ sijn invare

+ Fransoyse

[p. 80]

565

Als Olivier vernam,

 

Dat Roelant bi hem quam,

 

Gaf hi hem eenen slach,

 

Dat hi en hoorde no en sach.⁺

 

Doe sprac die grave Roelant

570

Tote Oliviere te hant:⁺

 

‘Lieve gheselle, waerbi,

 

Soe hebdi geslaghen mi?’⁺

 

- ‘Lieve gheselle, inne sie u niet;⁺

 

Mi es leet, dat mi es gesciet.

575

Verghevet mi dor Gods eere,⁺

 

Want het rouwet mi harde zeere.’

 

Doen sprac Roelant: ‘Olivier,

 

Ic vergheeft u gherne hier.’⁺

 

Olivier neech hem dor dat⁺

580

Ende trac achter een luttel bat, ⁺

+ Ch. 1994-1995.

+ Ch. 1999.

+ Ch. 2000.

+ Ch. 2004.

+ Ch. 2005.

+ Ch. 2006-2007.

+ Ch. 2008.

+

De overeenkomstige verzen van R. luiden (vs. 293-308): hs.
Als Olivier vernam⁺
Dat Roelant bi hem quam,⁺
Gaf hem Olivier eenen slach,
Want hine niet en sach.⁺
Doen sprac die grave Roelant
Tote Oliviere te hant:
 
 
- ‘Gheselle, ic en sie u niet;
Mi es leet, dat u es ghesciet:
Verghevet mi door die Gods eere,
Want het rouwt mi herde seere.’⁺
- ‘Gheselle,‘ riep Roelant sciere,
’Ic vergheeft u dore God hiere.’
Olivier neech hem door dat,
Doen trac hi achter bat,
Want hem porde die doot,
Die hem dede anxte groot.

+ Roelant

+ hi bi Olivier

+ hijs

+ rout mi sere

[p. 81]

 

Want hem porrede die doot,

 

Die hem dede pine groot.⁺

 

Hi viel neder op die eerde,⁺

 

Ende bat Gode weerde:

585

‘Heere, vergheeft mijn mesdaet,⁺

 

Ende hebt mijnre zielen raet;

 

Wilt haer verleenen hemelrike,⁺

 

Want ic u ghetrouwelike

 

Ghedient heb al mijn leven.

590

Noyt en woudic u begheven.’

 

Doen benedidi Kaerle den heere,⁺

 

Ende dancte hem alder eere,

 

Die hi ye van hem ghewan,

 

Ende Roelant boven alle man.⁺

595

Sijn hande hi ten hemel stac;⁺

 

Daer na hi nemmeer en sprac.

 

Dus bleef Olivier doot.

 

Roelant hads rouwe groot,

 

Ende weende horde seere,

600

Ende bat onsen heere,

 

Datti der zielen pleghe

 

Ende ten hemelrike gheweghe.¹⁾

 

Van rouwe die hadde Roelant,

 

Viel hi in onmacht thant.⁺

+ Ch. 2010.

+ Ch. 2013.

+ Ch. 2014.

+ Ch. 2016.

+ Ch. 2017.

+ Ch. 2018.

+ Ch. 2015.

1) De overeenkomstige plaats in R luidt (vs. 309-328): Borm. bl. 165, Serr. bl. 59.

Hem quam groot vernoy voren;
Hine mochte sien no horen.
Hi viel neder op die erde:
Ende anebede Gode werde:
‘Heere, vergheeft mi mine mesdaet,
Ende hebt miere sielen raet;
Verleent mi hemelrike,⁺
Want ic u ghetrouwelike⁺
Ghedient hebbe al mijn leven,
Ende ic u noyt en woude begheven.’
Doe benedidi Kaerle, sinen heere,⁺
Ende danete hem om alle de eere⁺
Die hi nie van hem ghewan,
Ende Roelant voor alle man,
Ende viel ter erden doot.
Roelant hadde des rouwe groot
Ende werde .... vele sere
Ende gaf Gode, onsen here,
Dat hi .........

+ hs.

+ grotelike

+ onsen

+ in grote

+ Ch. 2031.

[p. 82]

605

Als hi bequam, haddi toren:

 

Alle die sine haddi verloren

 

Sonder Gautier ende Tulpijn van Riemen.⁺¹⁾

 

Doen sprac Gautier sniemen,

 

Als hi ghevloen quam

610

Ende hi Roelande vernam:

 

‘Nu helpet mi grave Roelant,⁺

 

Hets also met mi bewant,

 

Doorsteken ben ic ende ghewont⁺

 

Toter doot, dat si u cont;

615

Grote mort es hier ghewrocht,

 

Dat hebben si diere becocht.’⁺

 

Doen dit sprac die wigant,

 

Verkinden de grave Roelant.⁺

 

‘Gautier’ seidi, ‘sidi dat?

620

Ic hebbe u in meneghe stat

 

Herde manlike ghesien,

 

Maer noyt en woudi vlien.’

 

- ‘Soe en haddic nu ghedaen;

 

Ic wille bi u sterven saen.’

625

- ‘Seght, waer sijn onse ghesellen,⁺

 

Condire ons iet af ghetellen?’⁺²⁾.⁺

+ Ch. 2039.

1) Mort sunt Franceis, tuz les i ad perdut
Seinz l'Arcevesque e seinz Gualtier de l'Hum.

+ Ch. 2045.

+ Ch. 2052.

+ Ch. 2053.

+ Ch. 2054.

+ Vgl. hier V. niet

+ O. Müller p. 218

2) Mille chevaler ne menastes vaillant
Il er à moi, per ço les vos demant
Rendez li à moi etc.

+

De overeenkomstige plaats in R. heeft (vs. 329-346):
Dat ic leve .... groot
... mijn ghe ... u doot,
Roelant viel doe al overweldich
..... eyde vro... cht
 
 
Sonder Gautier ende Tulpijn van Riemen.⁺
Doe sprac Gautier sniemen;⁺
Doen hi gevloen quam
Ende Roelande vernam,
Ende seide: ‘Edele grave Roelant,⁺
Die doot es mi becant,⁺
Bi u willic sterven nu;
Ic waest, die verwan Maelgu,^+
+Dumes neve metten baerde.⁺
Ic hebbe gevochten haerde.
Du heves mi dicke bekint,
⁺Door dat was ic van di ghemint.

+ hs.

+ ontbr.

+ hi seide

+ u

+ Ic was d.v. Ferragu

+ Ch. 2047

+ darden

+ Ch. 2049

[p. 83]

 

- ‘Ja ic, si hebben ons begheven,

 

Ende sijn alle doot bleven¹⁾.

 

Ghine sietse levende nemmermeere

630

No die coninc, onse heere.’

 

Doen horte dors Roelant,

 

Ende riep: ‘Monyoye!’ thant.

 

In die porsse hi reet,⁺

 

Na die viande hi smeet.

635

Daer hi quam in groter noot;

 

Sijn gheselscap was niet groot:

 

Hem volghden Tulpijn ende Gautier,

1) De overeenkomstige regels van R. luiden (vs. 347-362): Borm. bl. 166; Serr. bl. 60.

Si hebben ons ter doot brocht,
Maer si hebbent diere becocht ’⁺
Doen hi dit sprac te hant,
Herkendene Roelant,⁺
Ende reet hem jeghen,
Alse die sijns wilde pleghen.
‘Gautier’ seidi ‘bestu dat?⁺
Ic hebbe di te menegher stat⁺
Harde mannelijc ghesien,
Ende noyt en woutstu vlien.’⁺
- ‘Sone haddic nu ghedaen;
Maer ic wille bi u sterven saen.’
Roelant sprac: ‘Van onsen ghesellen
Moghedire mi iet af tellen?’⁺
- ‘Ja ic, si hebben ons begheven
Ende sijn alle doot bleven;

In R. leest men vervolgens: (vs. 363-379)⁺

Ghine sietse levende nemmermeere⁺
No die coninc, onse heere.⁺
Wi bestonden bataelgen groot,⁺
Daer si alle bleven doot.
(Maer eer si dacrtoe waren brocht,⁺
Hebben si hem diere vercocht)⁺
Mijn halsberch es gescoret al;
Ic weet wel, dat ic sterven sal.’
Onder die Sarrasine hi reet,
Ende volghede Roelande ghereet⁺
(Doen sprac Roelant:
Wouter in der duvel haat!)
Tulpijn ... er gro ..... e
Ende re ... ere ..... de
Doen seiden die Sarrasine:
Dese doen ons in scine.

Ende Roelant ..........

Hier eindigt R.

+ hs.

+ herkennede

+ a ... ou

+ di ontbr.

+ woudi

+ moghedijt

+ hs.

+ siese

+ Ja die c. onsen

+ bostender betaelgen

+ Maer ic weet wel bloet

+ Eer si d.w. vercocht

+ Roelande ontbr.

+ Ch. 2057.

[p. 84]

 

Die coene waren ende fier.

 

Doen versloecher Roelant

640

Wel XX. metter hant;⁺

 

Gautier VII. Tulpijn vive

 

Roefden sire vanden live.⁺

 

Doen seiden die Sarrasine:

 

‘Dele doent so wel an scine

645

Dat si ons leet hebben utermaten;

 

Nochtan selen si tleven laten.’⁺

 

Roelant de grave fier,

 

Tulpijn ende Gautier

 

Bleven tsamen op der heiden,⁺

650

Datsi niet en wouden sceiden.⁺

 

Qualic dorsten hem ghenaken

 

Die Sarrasine, in waren saken.⁺

 

Met gaveloten ende schichte

 

Scoten si even ghedichte.⁺

655

Gautier wert dorscoten daer,⁺

 

Dat segghic u over waer.

 

Tulpijns ors scotense doot,⁺

 

Datti moest vallen in der noot,⁺

 

Ende ghinc te voet staen,⁺

660

Dat segghic u sonder waen.

 

Die bisscop Tulpijn riep,

 

Daer hi te voet vechten liep:

 

 

 

 

 

(Hier vangt L. weder aan).

 

Dat orcont die was op 't velt,

 

Dat wi hier hebben ghetelt;⁺

+ Ch. 2058.

+ Ch.2059.

+ Ch.2060-3.

+ Ch. 2066-8.

+ Ch. 2069.

+ Ch. 2073.

+ Ch. 2074-5.

+ Ch. 2076.

+ Ch. 2081.

+ Ch. 2082?

+ Ch. 2085?

+

2085 Isnelement li ber resaillit sus;
Rollant reguardet, puis si li est enruz
E dist un mot: ‘Ne sui mie veneuz;
Ja bons vassals nen iert vifs reeréuz.’
Il trait Almaee, s'espéc d'acier brun,
En la grant presse mil colps i fiert e plus.
Puis le dist Carles, qu'il n'en espargnat nul;
Tels .IIII. eenz i troevet entur lui;
Alquanz nafrez, alquanz par mi feruz,
Si out d'icels qui les chiefs unt perdut;

[p. 85]

665

Die goede grave Jelijs⁺

 

Maecte dese jeste, des sijt wijs;⁺

 

Hi souder node, sonder waen,

 

Loghene toe hebben ghedaen.

 

Waer oec iement, diet wedersede,

670

Hi hadde miner herten lede.

 

Noch doen vacht Roelant

 

Met ghewillegher hant;⁺

 

Nochtans was hi vermoyt seere,⁺

 

Die gheweldeghe heere.

675

Doen setti den horen te monde

 

Ende blies eene corte stonde¹⁾,⁺

 

Dat hem dede onsachte,

 

Eer hi den luut ut brachte.

 

Karel hoordet, daer hi was,

680

Ende wert ghewaer das,⁺

 

Dat Roelant nemmeer en mochte,

 

Alsoe als hem dochte.⁺

 

Doen sprac Kaerle te hant:⁺

 

‘Ic wet wel, dat Roelant ⁺

+ Ch. 2096.

+ Ch. 2097.

+ Ch. 2099.

+ Ch. 2100.

1) In H. leest men hier (vs. 307-316), Borm. bl. 146; Serr. bl. 49,

Doen vinc Roelant ten zwerde,
Ende ginc vechten herde;
Alsoe gewont alse hi was
Sloech hire XXX. int gras,
Datti wert vermoyt zeere,
Datti qualike mocht meere,
Ende was droeve om sijn verlies,
⁺Hem scorde de tempel, doen hi blies.
Hi sette den horen te monde
Ende blies ene lange stonde,

+ Ch. 2102

+ Ch. 2104.

+ Ch. 2105.

+ Ch. 2108.

+ Ch. 2106.

+ In H. leest men hier deze regels (vs. 317-332):

Dat hem dede onsochte,
Eer hi den luut volbrochte.
Karel horet daer hi was,
Ende waert gheware das
 
 
Doen sprac Karel thant:
Noch horic, Roelant
Sal ons ghebreken saen,
Dat hebbic ant blasen verstaen.
Dier wille sijn, sal niet sparen.
Doen dedi blasen te waren
Alt gheblas datter was.
Roelant verblide das,
Dat es waerlike dinc,
Dat hem soe na was die coninc.
Tgheluut was groot overal,
Beide op berch ende in dal.
 
 
Hier eindigt H.

[p. 86]

685

Ons saen ghebreken sal.⁺

 

Dat es mi een groot ongheval.⁺

 

Die daer wilt sijn en sal niet sparen.’⁺

 

Die coninc dede blasen twaren

 

Allent¹⁾ gheblas, dat daer was;⁺

690

Ende Roelant verblide das,

 

Dat es waerleke dinc,

 

Dat hem soe na was die coninc.

 

Tgheluut was groot overal,

 

Beide op berch ende in dal.⁺

695

Die Sarrasine hen onderspraken:

 

‘Kaerle beghint ons ghenaken;⁺

 

Ten doech niet, dat wi ons sparen.

 

Wi moeten ons anders bewaren;

 

Want blijft levende Roelant,

700

Soe verliesen wi Spangien lant.’⁺

 

Als die Sarrasine dat vernamen,

 

Tracker IIII^c te samen,⁺

 

Ende daden op Roelande daer

 

Een assaut fel ende swaer.⁺

705

Ende Roelant en wilde niet wiken,

 

Maer vacht als een leeu waerliken²⁾.⁺

 

Roelant stac ende Tulpijn sloech,

+ Ch. 2107.

+ Ch. 2106.

+ Ch. 2109.

1) Zie over dezen vorm Mul. Wdb. I, 311.

+ Ch. 2110.

+ Ch. 2112.

+ Ch. 2115.

+ Ch. 2118-9.

+ Ch. 2120.

+ Ch. 2122.

2) In Vn. leest men nl.:

Tant se fait proç et tant se fa ardis,
Cu fait el leons, quant e maltalentis,
Anci li muroit que il voile fuirs.

Terwijl O. heeft:

Tant se fait forz e fiers e maneviz,
Ne s'recrerrat, tant cum it serat vifs.

+ Vn. niet O.

[p. 87]

 

Ende daden hen leet genoech;

 

Want si waren onvervaert

710

Ende vochten als liebaert.

 

Die bisscop Tulpijn hi riep,

 

Daer hi te voete vechten liep:⁺

 

‘Keert hierwaert, edele ghenoot,⁺

 

Ic wille bi u bliven doot;

715

Want ic hebbe die stat ghenomen,⁺

 

Daer ic niet af en wille comen.’

 

Doen sprac die grave Roelant:

 

‘Tulpijn, dat wetic u danc,

 

Laet ons vechten overal,

720

Kaerle comt, die ons wreken sal.’⁺

 

Doen spraken die payen:

 

‘Dele en willen niet vlien.

 

Wat hulpt ons strijt begonnen,

 

Si en moghen niet sijn verwonnen!’

 

 

 

 ¹⁾

725

Vant hi ligghende Olivier.

 

Hi nampen in den aermen sijn,⁺

 

Ende droechen voor Tulpijn.

 

In enen scilde dat hine leide

 

Voor dien busscop op die heide.

730

Die busscop seghenese al gader,⁺

 

Ende bevalse den hemelscen Vader.

 

‘Ay Olivier!’ sprac Roelant,⁺

 

Van groter daet waerdi becant,

 

Ende goet ridder ende coene,⁺

735

Des graven Reiniers sone!⁺

 

Ghi hebt Kaerle ghedaen grote eere,

 

Ende van menighen lande ghemaect heere.’

 

Roelant dreef groot mesbaer

 

Om sine ghesellen daer:

740

‘Mi ware leet, soude ic langher leven,

 

Sint dat ghi allen doot sijt bleven.’

+ Ch. 2137-8.

+ Ch. 2131.

+ Ch. 2139.

+ Ch. 2145.

1) Gelijk men uit de overeenkomstige verzen van het origineel kan zien, is hier een hiaat. In de weggevallen regels wordt verhaald, hoe Roeland de lijken der gesneuvelde pairs bijeenzoekt en ze voor Tulpijn brengt om ze te laten zegenen; Olivier vindt hij het laatst (zijn ros Veillantif is door de Sarracenen onder hem gedood).

+ Ch. 2201-2.

+ Ch. 2204-5.

+ Ch. 2207.

+ Ch. 2214.

+ Ch. 2208.

[p. 88]

 

Van hem selven wert hi onbedacht,

 

Ende viel neder in onmacht.⁺

 

Doe sprac die busscop Tulpijn:

745

‘God moet u ghenadich sijn!

 

Ende stont op alte hant,

 

Ende nam den Olifant.⁺

 

Coude fonteine hier mede reicte,

 

Daer hien mede verqueicte.

750

Doen richti hem op ter stont

 

Hem beiden was die doot cont,

 

Ende die busscop crancte seere,

 

Daer soe sterf die heere.

 

Alse doen Roelant ghesach,

755

Dat die busscop doot lach¹⁾,⁺

 

Claechdine vele seere,

 

Ende bat Gode onsen heere,

 

Dat hi sijn siele te paradise

 

Gheweghe ende ghewise.⁺

760

Roelant doen wel bekinde,

 

Dat het naecte sinen inde:

 

Die hersenen liepen hem uten oren,⁺

 

Daer hi den tempel af hadde verloren²⁾.

 

Durendale hadde hi in sijn hant,

765

Ende oec den Olifant,

 

Ende ghinc doen, alst wilde God,

 

Te Spaengien wert .I. boghescot.⁺

 

Alsoe ghinc hi alleenc

 

Daer hi vant .IIII. merbersteene,

770

Onder twee boemkine,

 

Dat hem wert te groter pinen,

 

Als hi daer quam, ghebrac hem cracht

 

Ende viel neder in onmacht.

 

Dat heeft een Sarrasijn vernomen,⁺

775

Die daer alleen was comen,

 

Ende maecten doot ende lach al stille,⁺

 

Om te doene sinen wille.

+ Ch. 2220.

+ Ch. 2224.

1) In V. leest men b.v. ‘Quando Rollant vid l'arcivesque mort.’

+ V. en P. niet O.

+ Ch. 2241.

+ Ch. 2259-60.

2) Vgl. vs. 408.

+ Ch. 2263-70.

+ Ch. 2274.

+ Ch. 2275.

[p. 89]

 

Met bloede was hi besleghen.⁺

 

Als Roelant was neder gheleghen,

780

Stont hi op ter vaert⁺

 

Ende liep te hem waert¹⁾,

 

Ende waende wel te voren

 

Tswert hebben ende den horen,

 

Ende waendet²⁾ in Arabien draghen,⁺

785

Dat hijs niemant en soude ghewaghen.

 

Maer Roelant doen bequam,⁺

 

Ende als hi dien Sarrasijn vernam,

 

Ende hien metten oghen siet:

 

‘Dune best van minen ghesellen niet’,⁺

790

Sprac te hem Roelant,

 

Ende verhief den Olifant;

 

Soe seere hien verdroech,

 

Dat hi den ghenen doot sloech.

 

Ende sprat: ‘Hoe wertstu soe coene,⁺

795

Dattu dit bestonts te doene,

 

Dattu nemen wouts mijn swert?

 

Du best wel der doot wert;

 

Dor di hebbe ic minen horen

 

Ghescaert in dat wide voren,

800

Soe datter af es ghevallen

 

Beide gout ende cristallen.’⁺

 

Doen porde Roelande die doot,

 

Die hem dede anxte groot.

 

In sijn hant nam hi Durendale,

805

Dat segghic u met warer tale,

 

Ende sloech driewerf op den steen;⁺

 

Dan es loghene negheen,

 

Hen scarde no en winde

 

Van der hilten toten inde.

810

Anderwerf hijt verdroech,

 

Ende opten steen daer mede sloech,

 

Datter een groot stuc ghevel;⁺

+ Ch. 2276.

+ Ch. 2277.

1) B. ter stede waert.

2) B. leest; te onrechte: waendes.

+ Ch. 2282.

+ V. Vs. Vz. niet O.

+ Ch. 2286.

+ Ch. 2292.

+ Ch. 2295-6.

+ Ch. 2301 (2312)?

+ Ch. 2338-9.

[p. 90]

 

Des moochdi mi ghelooven wel.

 

‘Ay Durendale’, sprac Roelant,

815

‘Ic wane God maecte u metter hant.

 

Du en moghes niet sijn ghebroken,

 

Du hebs Gods viande ghewroken.

 

Di en draghe nemmermeer man,

 

Datten iemen vercoenen can.⁺

820

Ic bidde Gode, datti nien ghehinghe,

 

Dat dit sweert die kersten dwinghe,

 

Ende dat aen onse side blive.

 

Hets ghedaen met minen live.’

 

Roelant crancte seere,

825

Ende riep: ‘Ghenade, lieve Heere!’

 

Ende claghede sijn sonden haerde,⁺

 

Ende viel neder op die aerde.

 

Doen leidi onder hem wale

 

Beide den horen ende Durendale.⁺

830

Hi bad God met sueter bede,

 

Dat hi sijn siele ten paradise ghelede.

 

God selve sinen inghel sende,

 

Daer die grave Roelant ende.

 

Doen Kaerle in Roncevale quam,⁺

835

Wert hi serich ende gram;

 

Hi vant groot volc versleghen,

 

Beide aen heiden ende aen weghen.

 

Hem en dochte gheen stede¹⁾ sijn,

 

Daer en lach payen och kerstijn.⁺

840

Daer riep Kaerle te hant:

 

‘Waer sidi, neve Roelant!⁺

 

Waer sidi Tulpijn ende Olivier,⁺

 

Sampsoen, Anceus ende Inghelier!⁺

 

Waer sijn die XII. ghenote ghevaren?’⁺

845

Menich daer in onmacht viel twaren:⁺

 

Die broeder vant den broeder doot,⁺

+ Ch. 2351.

+ Ch. 2364.

+ Ch. 2359.

+ Ch. 2398.

1) Volgens de emendatie van Verwijs. Zie T. en L. III, 221. Echter zou lede (van den stam van liden) wellicht pad kunnen beteekenen.

+ Ch. 2400-1.

+ Ch. 2402.

+ Ch. vs. 2403.

+ Ch. 2408.

+ Ch. 2410.

+ Ch. 2422.

+ Ch. 2420.

[p. 91]

 

Die vader sijn kint, dats jamer groot.

 

Die hertoghe Naymes sprac doe

 

Kaerle dapperlijc toe¹⁾:⁺

850

‘Heere coninc’, seiti, ‘twaren

 

Hier en helpt gheen kermen noch ghebaren²⁾,⁺

 

Wi hebben allen veel verloren;

 

Laet ons wreken onsen toren.⁺

 

Soe wi langher merren,

855

Soe onse viande meer ontverren.

 

Ic sic tghestof van haren karinen,⁺

 

Wilt God, wi sullent hen doen finen

 

Die mort, die si hebben ghedaen,

 

Eer si ons iet verre ontgaen.’

860

Si spraken allen doe:

 

‘Ay God, help ons daer toe!’

 

Die coninc beval Gaveloene³⁾

1) Men zou kunnen vermoeden, dat dit vers bedorven is. Indien men echter het origineel vergelijkt, vindt men:

Naimes li ducs d'iço ad fait que pruz,
Tuz premerains l'ad dit l'emperéur:

Ik geloof dus eer, dat de vertaler de door mij gecursiveerde woorden heeft willen weergeven, al gelukte hem dit kwalijk.

+ Ch. 2423-4.

2) In O. vindt men niets, wat hieraan beantwoordt; alleen in P. leest men: ‘Drois empereres, trop vos poez irier // Diaus sor doloir ne vault pas un denier.’ Dien laatsten regel of een dergelijken moet de Nederl. bewerker hebben willen weergeven.

+ P. niet O.

+ Ch. 2428.

+ Ch. 2426.

3) B. leest Ganeloene en verdedigt die lezing op dezelfde halfslachtige wijze als zijn ‘prototype thiois.’ Eerst zegt hij (t.a.p., p. 117): ‘Il est impossible qu'il (nl. le copiste) ait voulu faire confier la mission, dont it s'agite an traître Ganelon’; omdat echter Ganeloen's naam niet in dit fragment (L.) voorkomt en omdat de ‘remanieur thiois en avait rigoureusement ramené l'action à sa simplicité primitive’, trekt hij die cerste bewering onmiddelijk weer in en nu lezen wij: ‘Le traducteur ou, pour parler plus justement, l'imitateur thiois, dans sa manière de disposer les choses, a donc pu ici donner à Ganelon une mission de confiance.’
Daar ik slechts aan ééne Mnl. bewerking geloof, die weinig meer is dan eene vertaling, kan ik niet anders denken, dan dat wij hier met eene vergissing van den afschrijver te doen hebben. In het origineel lezen wij:

Li reis cumandet Gebuin e Otun
Tedbalt de Reins e le cunte Milun

In de oorspronkelijke Mnl. vertaling heeft dus, meen ik, gestaan: ‘Gebuine ende Otoene’ of iets dergelijks. Het is echter ook mogelijk, dat de Mnl. vertaler werkelijk Gaveloene heeft geschreven, omdat hij daarmede een anderen persoon wilde aanduiden dan Ganeloen.

[p. 92]

 

Die sciltwachte te doene,

 

Ende Tibaude dat hi sal

865

Die doden wachten overal,⁺

 

Dat se wolf noch lyoen

 

En ghenaket noch griffoen.

 

Doen dede Kaerle, die Gods vercoren,

 

Blasen alle sijn horen,⁺

870

Ende reden, tes si vernamen,

 

Datsi bi den vianden quamen.

 

Als Kaerle dat ghesach,

 

Dat hem ghebreken soude die dach,⁺

 

Viel hi vele weerde

875

Neder op die eerde,

 

Ende bat Gode den goede⁺

 

Dor sijn ootmoede,

 

Dat hi die sonne dede staen,⁺

 

Dat hi die viande mocht slaen.

880

Doen sprac te hem haestelike

 

Een inghel van hemelrike:⁺

 

‘Kaerle, u en sal daeghs niet ghebreken.⁺

 

Vaert u haestelijc wreken,

 

Over die u daden toren;⁺

885

Want die bloem hebdi verloren.’⁺

 

Kaerle en heves niet vergheten,

 

Ende es saen opgheseten,⁺

 

Ende dancte onsen Heere

 

Diepelijc om die eere

890

Die hi hem doen woude,

 

Datti hem den dach lenghen soude.

 

Die Sarrasine diet becochten,

 

Vloen dat si mochten:⁺

 

Tot Saragoysen dat sise jagheden,⁺

895

Dat hem die tonghe ragheden¹⁾

 

Ute haren monde.

 

Men sloechse als honde.

 

Voor hen vonden si een water diep,

+ Ch. 2432-6.

+ Ch. 2443.

+ Ch. 2447.

+ Ch. 2449.

+ Ch. 2450.

+ Ch. 2452-3.

+ Ch. 2454.

+ Ch. 2456.

+ Ch. 2455.

+ Ch. 2457.

+ Ch. 2460.

+ Ch. 2462.

1) B. leest: jaghen // raghen; maar overal is het Impf. gebruikt en er is dus geen reden alleen hier een Praes. histor. aan te nemen. De lezing van het hs. beslist hier niets, daar het eene w.w. in het Impf., het andere in het Praes. staat.

[p. 93]

 

Dat utermaten sere liep;⁺

900

Si en vonden scep noch barke:⁺

 

Die Sarrasine verdronken starke.

 

Op Mamet dat si riepen,⁺

 

Dat hise hulp uten diepen;

 

Dies si hadden clein te bet,⁺

905

Want si verdronken altemet.⁺

 

Alse Kaerle sach te waren,

 

Dat si allen verslaghen waren,

 

Oft verdronken in die riviere,⁺

 

Doen keerdi weder sciere,

910

Ende dancte onsen Heere⁺

 

Diepelike van der eere,

 

Die hi hem hadde ghedaen¹⁾,

 

Dat hi die sonne dede staen.

 

Doe²⁾ sprac Kaerle die heere:

915

‘Hets herberghens tijt tameere³⁾,

 

Wi en connen te Roncevale⁺

 

Nu niet comen wale.

 

Onse perde moeten eten gras;

 

Want si moede sijn ende las.⁺

920

Wi moeten hier ontbeiden.

 

Doet af die ghereiden.⁺

 

Si hebben hongher ende dorst seere.’

 

Te betene gaf orlof die heere.

 

Die moede es van dachvaerden,

925

Slaept vast op der aerden;⁺

 

Alsoe dede Kaerle daer,

 

Dat segghic u over waer.

 

Daer en dede niemen wachte

 

In alle dien nachte;⁺

+ Ch. 2465-6.

+ Ch. 2467.

+ V.P. Vs. niet O.

+ Ch. 2469.

+ Ch. 2474.

+ Ch. 2476-7.

+ Ch. 2480.

1) ‘Vers rogné’ (voegt B. er bij) dat door hem ingevuld is naar vs. 890, maar juist daarom doet men dan ook beter hem te schrijven in plaats van hen, zooals B.

2) Het hs. heeft volgens B. des, dat hier geen goeden zin geeft.

3) B. leest: ‘Hete h. tijt; te meere etc. Maar de lezing is zeer goed en er bestaat geen reden die voor eene slechte van B. te laten varen, welke bovendien niet eens goed Middelnederlandsch is; de geheele zinwending is Nieuwnederl.

+ Ch. 2482-3.

+ Ch. 2484.

+ Ch. 2485.

+ Ch. 2494.

+ Ch. 2495.

[p. 94]

930

c die goede

 

Was der Kersten hoede.

 

Oec soe sendi waerlike

 

Enen inghel van hemelrike,

 

Die sijns soude nemen goom;⁺

935

Ende brochten in enen droom,⁺

 

Dat .III. griffoenen quamen¹⁾,⁺

 

Daer si grote scade bi namen

 

Ende een onghewederte²⁾ groot;⁺

 

Ende dochtem Roelant wesen doot³⁾.

940

Oec docht hem comen een vier⁺

 

Alte snel ende onghehier.

 

Daer na Kaerle vernam,

 

Dat een lioen quam⁺

 

Grammelijc te hem weert,⁺

945

Daer hi seer af was verveert,

 

Dien hi ontgaen niet en conste.

 

Te roepene hi begonste

 

In sinen droom harde zeer.

 

Dus lach Kaerle die heer

950

Van droome tonghemake⁴⁾;

 

Nochtans en wert hi niet in wake.⁺

 

Ende na desen vare

 

Dochtem dathi in Vrankrijc ware,⁺

 

In sinen payse, ghevaren.

955

Doen sach hi wel XXX. baren

 

Comen, als hem dochte.⁺

 

Elc als een man spreken mochte,⁺

+ Ch. 2526-7.

+ Ch. 2529.

1) In het Fr. ‘Grifuns i ad plus de trente milliera.’

+ Ch. 2544.

2) B. leest: ‘ongheweder te groot.’

+ Ch. 2533.

3) Het geheele verhaal van Karels droom is door den Mnl. vertaler slechts uit de verte gevolgd en zeer verkort, gelijk men uit de vergelijking der overeenkomstige verzen van het origineel kan opmaken. Deze regel staat hier echter al zeer vreemd tusschen en ik kan in het verhaal van den droom (in het origineel nl.) geen vers aanwijzen, dat hieraan beantwoordt. Vóór dit verhaal staat o.a. een regel, die misschien als origineel gediend heeft (vc. 2513): ‘Carles se gist, mais doel ad de Rollant.’ Het hs. heeft: ‘dochten.’ B. stelt voor te lezen: ‘Ende dochten al tvole wesen in noot’, dat dan eene vertaling zou zijn van vs. 2541: En grant dulur i veit ses chevaliers.’ Ik ben eer geneigd aan eene achteloosheid van den vertaler te denken.

+ Ch. 2535.

+ Ch. 2549.

+ Ch. 2550.

4) B. verandert dit te onrechte in: ‘droomene.’

+ Ch. 2554.

+ Ch. 2556.

+ Ch. 2558.

+ Ch. 2559.

[p. 95]

 

Ende hiesschen, dat hi hen gave

 

Haer maech: ‘Si wouden daer ave⁺

960

Selve rechten ende wreken.’

 

Aldus consten si hem spreken¹⁾.

 

Een rode lieper van sinen hove²⁾,⁺.

 

Die hem dienen woude te love,

 

Vechten jeghen dien meesten³⁾;⁺

965

Soe tellent ons die jeesten.

 

Nochtan en wist hi niet, wie verwan.⁺

 

Aldus droomde die edele man.

 

Marcielys die coninc,

 

Dat was waerlike dinc,

970

In Saragoysen hi vloe⁺

 

 ⁴⁾

 

Hi hadde verloren zwaer pant,

 

Beide aerm ende hant;⁺

 

Dat dede Roelants swaert.

975

Hi was seer vervaert,

 

Ende gaf op scilt ende spriet:⁺

 

Hien wilde meer vechten niet;

 

Want hi was seer versacht,

 

Ende viel neder in onmacht.⁺

980

Doen quam te dier stonde

 

Sijn wijf Braymonde

 

Ende weende vele seere⁺

 

Om den mesval van haren heere.

 

Si vliec⁵⁾ haren God

+ Ch. 2560.

1) Deze regel schijnt niets dan een stoplap te zijn; in het origineel vind ik niets overeenkomstigs.

2) B. Een reu; rode is de gewone vorm van het woord.

+ Ch. 2563

3) Men zou geneigd zijn te denken, dat deze regel bedorven is. Dit is echter niet waarschijnlijk. Uit de vergelijking met het Fr. blijkt, dat dit vers de vertaling moet zijn van vs. 2564, waar van den rode (veltres) gezegd wordt, dat hij den grootsten beer aanviel: ‘Entre les altres assaillit le greignur.’

+ Ch. 2564.

+ Ch. 2567.

+ Ch. 2570.

4) B. vult dezen regel aldus in: ‘In den vergier beetti onvroe’, dit zou eene vertaling moeten zijn van vs. 2571: ‘Suz un olive est descenduz en l'umbre’ of van vs. 2573: ‘Sur la vert herbe mult laidement se culcet.’

+ Ch. 2574.

+ Ch. 2572.

+ Ch. 2575.

+ Ch. 2576-7.

5) B. vloecte. Er is echter niet de minste reden het oorspr. sterke impf. te velvangen door den lateren, zwakken vorm.

[p. 96]

985

Ende wedersede sijn ghebot,

 

Om datti niet en hadde ghedaen,

 

Datsi den seghe hadden ontfaen.

 

Ende seide: ‘Die u dient, waerlike

 

Hi bestadet qualike;

990

Want ghi sijt van cranken lone.’⁺

 

Si namen hem sijn crone⁺

 

Ende voerdene onsochte;

 

Elc sloeghene, die mochte.

 

In een ketene sien hinghen;⁺

995

Hi en mocht hen niet ontspringhen.

 

Met stocken sine blouwen,⁺

 

Dat hem sijn leven mocht rouwen.

 

Ende Tervogante mede

 

Sloeghen si ontwee sijn lede,⁺

1000

Ende werpene in een peliaert¹⁾.

 

Mamet en bleef oec niet ghespaert²⁾:

 

Hen es gheen soe vuul marasch,

 

Als daer hi in gheworpen was.⁺

 

Als Marcielijs vernam,

1005

Dat hi van der onmacht bequam,⁺

 

Bat hi vriende ende maghen,

 

Dat sine in een camer draghen.⁺

 

Hi was verweloos ende bleec,

 

Dat sinen wive qualijc gheleec³⁾.

1010

Si weende ende trac haer haer,⁺

 

Dat segghic u over waer.

 

Lude riep si doe:⁺

 

‘Ay Saragoyse, hoe

+ Ch. 2584.

+ Ch. 2585.

+ Ch. 2586.

+ Ch. 2588.

+ Ch. 2589?

1) Het woord is mij niet bekend; waarschijnlijk moet het iets dergelijks beteekenen als marasch, al lezen wij in het Fr. alleen: ‘E Tervagan tolent sun escarbuncle.’ Het zou ook kunnen zijn, dat deze regel ontleend was aan de beschrijving der mishandeling van den afgod Apolin (vs. 2580): ‘Ad Apolin current en une crute // Tencent à lui, laidement le despersunent’ (d.i. zij snellen naar Apolin, die in eene grot staat; zij doen hem verwijten, zij mishandelen hem), welke door den bewerker misschien niet of maar ten deele begrepen werden.

2) Aldus ingevuld door B. In het Fr. leest men: ‘E Mahumet enz. en un fosset butent // E porc e chien le mordent e defulent.’

+ Ch. 2590.

+ Ch. 2592.

+ Ch. 2593.

3) In den zin, waarin wij nog zeggen: ‘dit zou mij lijken’, ‘dat lijkt mij niet’ (bevalt mij niet).

+ Ch. 2595-6.

+ Ch. 2597.

[p. 97]

tekstkritische noten

Hoe qualijc eest u comen,
Dat u heere u es ghenomen!⁺
Nu wert verloren al dat rike.
Dat wetic wel, waerlike,
Wie minen heere doe ghebrac,
Als hi ten wighe trac.⁺
Den amirael hetic bloot,⁺
Hine bringhe sijn macht groot,
Ende behoude dit lant;
Oft Kaerle winnet al te hapt.
Hi es gram ende heves toren,
Dat hi sijn volc heeft verloren.
Eest dat si te wighe comen,⁺
Hen allen werdet tlijf ghenomen:
Oft si souden behouden dat,
Dat si niet en vlien van der stat.
Hets te desen wighe ghesciet,
Dat donse vloen ende die haer niet!

Vs. 1014 hs. qualic; 1015 hs. ghenoemen; 1016 hs. verloeren allen; 1017 hs. vetich w. waerlijcke; 1011 hs. Wij mynen her dae ge kerac is; 1022 hs. be houde; 1025 hs. wolc h. verloeren; 1026 hs. est; 1030 te dese wiige; 1031 hs. en die h. ni't.
Na vs. 1033 volgen dan nog deze regels, die blijkbaar door den afschrijver zijn toegevoegd, om een slot te maken:

Dit sprac si met warer tale.⁺
Nu bidden wi Gode altemale
Ende der coninghen Sinte Marien,⁺
Dat si ons (allen) van sonden bevrien;⁺
Soe dat si onser allen ziele⁺
Bevolen Sinte Machiele,⁺
Als God sijn oordeel sal gheven⁺
Over die doot sijn ende die leven.⁺

+ spraken sij m. ware

+ coninghen Sintte

+ wan s. bew'ne (allen is uit het volg. vers ing.)

+ zielen

+ Bevele Sintte

+ A. hij s. oerdel

+ lieuwen (lieven?)

+ Ch. 2598-9.

+ Ch. 2601.

+ Ch. 2602.

+ Ch. 2604-8?

[p. 98]

 

Daer bi eest waerlijc dinc,

 

Dat niet en vliet haer coninc’¹⁾

1) Vs. 1020-1032 munten niet uit door duidelijkheid; het schijnt mij toe, da zij niet in orde zijn. Eene vergelijking met de verzen van het origineel, waar mede zij zouden moeten overeenkomen, doet ons hier en daar een regel herkennen, maar geeft toch den indruk, dat de geheele plaats òf kwalijk begrepen òf verknoeid is.
Ik laat die regels hier volgen (vs. 2603-8):

(Li amiralz i ferat cuardie) 2602 = vs. 1019.
S'il ne cumbat à cele gent hardie,
Qui si sunt fier n'unt cure de lur vies.
Li emperere od la barbe flurie
Vasselage ad e mult grant estultie;
S'il ad bataille, it ne s'en fuirat mie.
Mult est grant doels que nen est qui l'ociet.’

+ (hs.) der l. op my heyr Wildij hij ne nic niet

+ dij

+ onsen here groette sclaghe

+ levens of lievens

+ mochche verwaren

+ ghesellen

+ werdet(?)

+ Ten blossen

+ hulpene

+ ons

+ (hs.)

+ was

+ Mer macht dan allen di here

+ grotte were

+ Laet ons v.

+ Olivier

+ ghewaghen

+ becant

+ wijch staet

+ Dire dliet hebben G. h.

+ (hs.) sij ghemeijne groet eñ cleijne sieden heijden.

+ beij cone eñ fiere

+ Fransoysen die waren w' hì raet

+ godelijc

+ waer

+ willende

+ (hs.) pennentencie

+ (hs.) pennentencie

+ hs. weder hant

+ oversacht

+ Roelant o.h. wol eñ stij

+ Noet e. w.

+ Alst

+ rickelijc

+ N.e. conic (comet?) r. gelijcke

+ hs. vorde

+ ffierlijc (sic)

+ oppen baer

+ Talder wost

+ F ... n

+ noede eyneghen

+ Sine en soude

+ Ende Olivier kerde

+ Mijn l. kijnder

+ Tes sij m.s. sclaen

+ myn

+ loen.

+ hs.

+ waert

+ ghelijcke (wert ontbr.)

+ Olivier

+ Ghereeden

+ der heijden

+ (ontbr.)

+ hen n. in ghender sijden

+ haestelijcke

+ woert

+ des conic n. woert

+ ontbr.

+ hs.

+ ver hoerde

+ Sintte Joris wane

+ ontbr.

+ hij doot wel

+ R. eñ T.r. Mõyoe

Vs. 361 hs. E. hem s.d.w.; 366 hs. En slies; 380 hs. si ons; 384 hs. met bloedeghen monde: dat aan vs. 406 ontleend is; het Fransch heeft dan ook slechts: ‘par peine et par ahans’.

Vs. 401 hs. Twi, seiti, ghi en waert; 403 hs. Hautmayoer (Fr. Terre Majur, d.i. Frankrijk); 404 B. wil hier lezen: ‘Verre staet, soc moghedi hooren’ en legt dat vers aldus uit: Verre stact het (ligt het, te weten Lantmayoer) ...., daerom moget gij naer mijnen raed luisteren!’ Ik vind deze verklaring zeer gewrongen, maar erken, dat ik niet weet hoe het vers terecht te brengen. Misschien een stoplap; het is waarlijk niet de eenige; 405 hs. bries.

Vs. 408 hs. scorren; 413 hs. die hi; 414 hs. R. duchte ferlies; 419 hs. Naymes ontbr.; 427 hs. lokel; 428 hs. Ende men trac; 429 ontbr. Het Fransch heeft: ‘Si l'encacinent altresi cum un urs.’ 430 hs. Ende daden in som dinghe; 432 hs. Ende voerdenesi; 433 hs. Des si en l. coninc.

Vs. 437 hs. doen sine lev. v.; 438 hs. Vlieden s.d.w.; 439 hs. stucten; 442 hs. si seiden; 444 hs. om te wieken heer; 445 hs. dare r. 451 hs. beiden; 452 hs. daer omme mochten riden; 455 hs. nu; 460 hs. moert.

Vs. 462 hs. daer sie gheslachte hadde verraden; 464 hs. ene wiere; 476 hs. marciele; 478 hs. dat o.v. werden vroe.

Vs. 487 hs. Als besat hondert man; 493 hs. Hachter; 494 hs. dat hi dien g. e.; 498 hs. O. sere r.h. a.; 516 hs. hets die soe v.

Vs. 518 hs. was ane; 519 hs. u ontbr.; 521 hs. avet u. a.; 523 hs. wisteni.

+ bitter

+ er ontbr.

+ nu "

+ dats nu d. droefde

+ nie ontbr.

Vs. 542 hs. Ic.

+ hs.

+ V.r. die h.R.

+ Hem waren v.d.

+ sijn invare

+ Fransoyse

Vs. 567 hs. Gaf hem Olivier een slach; 573 hs. ne sie.

+ Roelant

+ hi bi Olivier

+ hijs

+ rout mi sere

Vs. 583 hs. op erde; 587 hs. hare.

+ hs.

+ grotelike

+ onsen

+ in grote

Vs. 606 hs. Datti Oliviere h.v.; 610 hs. Ende hi den grave R.v.; 611 Nu hort hier.

+ hs.

+ ontbr.

+ hi seide

+ u

+ Ic was d.v. Ferragu

+ Ch. 2047

+ darden

+ Ch. 2049

Vs. 630 hs. den; 635 hs. daer hijt vant; 637 hs. volghde.

+ hs.

+ herkennede

+ a ... ou

+ di ontbr.

+ woudi

+ moghedijt

+ hs.

+ siese

+ Ja die c. onsen

+ bostender betaelgen

+ Maer ic weet wel bloet

+ Eer si d.w. vercocht

+ Roelande ontbr.

Vs. 645 hs. D. s.O. welna souden maten; 663 hs. op welt; 664 hs. Dat wer hebbe. H. vertoont hier eene gaping, die slechts gedeeltelijk uit L. kan worden aangevuld. Vóór vs. 662 ontbr. nog eenige verzen, die overeenkomen met deze van het origineel (vs. 2086-2094):

Vs. 665 hs. Jelis; 667 hs. noede; 668 hs. tuwe; 669 hs. dijt; 670 hs. mijner hertte; 671 hs. wach; 673 hs. vernijot; 674 hs. gheueldege; 676 hs. ene cortte; 677 hs. ontsachte; 678 hs. luyt wyt brochte; 679 hs. Kare hordet; 681 hs. nemmermeer.

In vs. 676 vertoont L. blijkbaar de juiste lezing; in het Fr. toch lezen wij: ‘Trait l'olifan, fieblement le sunat.’

+ Ch. 2102

Vs. 686 hs. onghewal; 687 en ontbr.; 692 hs. Omme dat hem; 694 hs. Byede op b.e. op dal; 701 hs. Sarrasinen; 702 hs. IIII^c hondert; 706 hs. als een leu waerlicke; 707 hs. sloch.

Vs. 708 hs. ghenoch; 709 hs. onverwaert; 713 hs. Kert hierwert edle; 715 hs. stadt; 722 hs. vlieden; 723 hs. begonden; 725 hs. Want hij legende; 727 hs. drochen voer; 728 hs. hitẽ; 730 hs. sengense; 731 hs. wad'; 733 hs. verdi; 735 hs. Reinouts; 736 hs. groet; 737 hs. menige lant; 739 hs. sinen gheselle.

Vs. 742 hs. ont bedach; 743 rel n.i. omnacht; 745 hs. alleen ghe, het andere ontbr.; 750 hs. richte; 751 hs. bieden; 754 hs. Alsoe; 756 hs. Claegdine; 759 hs. Gheueghen ẽn gewysen; 761 hs.; naecten: 762 hs. herssenen - oeren; 764 hs. Dueren dale; 766 hs. vilde; 767 hs. wert hij I. boge scoet; 769 hs. want ü; 771 hs. groten B. verandert dit in: een grote p., 774 hs. ghesien.

Vs. 779 hs. Als hij wel was neder gh.; 780 hs. sont hij ter waert; 781 Ontbr. In het Fr. ‘Met sei en piez e de curre se hastet’; 782 hs. Ende wende wel te woeren; 794 hs. Houwe wertstu soe coc ....; 796 hs. Datstu n. vout m. sw ....; 798 hs. die; 799 hs. in dat wide woer; 800 hs. ghe wallen; 801 hs. cristale; 802 hs. Roelant; 804 hs. hij den dueren ....; 805 hs. ta ....; 807 hs. neg ....; 808 hs. Eñ scarde; 809 hs. hilden totten ijnde; 810 hs. hij verdroch; 811 hs. sloth.

Vs. 813 hs. mochdij mij; 814 hs. Dueren dale; 815 hs. dat u God maecte mett ...; 816 hs. moghens; 817 hebts G. vianden; 818 hs. Eñ en draghet; 819 hs. ye men; 820 hs. d. hij n.e. gheh ....; 821 hs. Dat die Sarrasinen die kersten niet meduingen. B. voegt er bij: ‘Le vers a été biffé, corrigé et recorrigé.’ 823 hs. .... s ghedaen; 826 hs. claghẽde s.s. harde; 827 hs. erde (eerde?); 828 hs. .... liet hij o.h. wallen; 829 hs. Dueren dale; 830 hs. sutter beden; 831 hs. paradijs gheleiden; 834 hs. K. en Rontseuale; 836 hs. .... want groet wolc verscleghen; 837 hs. .... dẽ a. heden; 838 hs. .... en dochte ghen liede (lede?); 839 hs. noch K.; 844 hs. genoeten. 845 hs. in onmacht wiel....; 846 hs. want.

Vs. 847 hs. .... e wader kint dat es j. g.; 849 hs. .... de d. tuwe; 851 hs. help ghen ker me noch ghe claghe; 852 hs. wel verloeren; 853 hs. vreken; 855 hs. vianden m. ontferren; 856 hs. sien ghestof; 857 hs. sullent h.d. tfinen; 859 yet; 860 hs. doen; 861 hs. Godt h.o.d. tuwe; 862 hs. bewael Gaueloene (Ganeloene).

Vs. 863 hs. scielt w. te doenne; 864 hs. Tibande; 866 hs. volf n. l.; 869 hs. allen; 873 hs. den dach; 879 hs. vianden; 880 hs. haestelijc; 882 hs. daghs; 883 hs. waert; 884 hs. di; 885 hs. Wan die blom heb dij v.; 888 hs. dancten; 889 hs. van der eren; 891 hs. Dat hem d.d.l.w.; 892 hs. Sarasine dijt bechoten; 894 hs. sisen jaghen; 895 hs. rageden; 897 hs. sclose als honden; 898 hs. dip.

Vs. 899 hs. seer (sier?); 900 step n. barken; 901 hs. Sar. verdrũcken stercke; 902 hs. rippen; dat ontbr.; 903 hs. dieppen; 904 hs. cleijn te bat; 905 hs. verdrucken; 906 hs. die waren; 908 hs. verdrunken i.d. riwieren; 909 hs. kerdi; 910 hs. dancten; 913 hs. de staen; 915 hs. harbargen tijt tame; 918 hs. eeten; 921 hs. ghereyde; 922 Wi; 923 hs. betẽne; 924 hs. dach waert; 925 hs. Slapt v. o. d. eerden; 926 Karke (Karle?); 927 hs. Seg ic; 928 hs. dedi niemen wachten; 929 hs. nachten.

Vs. 934 hs. soede n. goem; 935 hs. drom; 940 hs. hen; 941 ‘Vers rogné’ (B.); 944 hs. wert; 945 hs. sier(?) af w. verwert; 948 hs. droem hardde zier; 950 hs. Wan droeme; 951 hs. en wacke; 952 hs. vaere; 953 hs. dat sij in V. waer; 957 hs. Die elc.

VS. 959 hs. Haer macht sij woeden daer aen; 962 hs. Eñ een liepen v.s. hoeve; 964 hs. die meeste; 966 hs. viest hij niet wij v'wã; 967 hs. den edeleman; 968 hs. conic; 969 hs. dinc ontbr.; 973 hs. beyde aerme; 974 hs. Roelant swert; 975 hs. ver waert; 976 hs. scielt; 977 hs. mer wechten; 978 hs. sier versaecht; 979 hs. ommacht; 982 hs. veende wele sier; 983 hs. Om die meswael (B. voegt er bij: ‘Il y a en d'abord aussi: van onsen heere); 984 hs. Sij vlieken haer.

Vs. 985 hs. gheboot; 986 hs. Omme datti; 989 hs. Ghi b. qualijcke; 990 hs. Wan ghij; 991 hs. croene (retouché B.); 992 hs. ontsachte; 993 hs. scloechene; 994 hs. hijnghen; 995 hs. ontsprenghen; 996 hs. sien bluwene; 997 hs. lieven moch; 999 hs. Sloghen ontwee sijn lieden; 1000 hs. verpene in een peliart; 1002 hs. Eñ es geen s. vul; 1005 hs.ommacht; 1006 hs. vrienden; 1008 hs. verweloes, 1009 hs. wijve qualic; 1010 hs. wende; 1012 hs. duwe; 1013 hs. Saragoysen.

+ spraken sij m. ware

+ coninghen Sintte

+ wan s. bew'ne (allen is uit het volg. vers ing.)

+ zielen

+ Bevele Sintte

+ A. hij s. oerdel

+ lieuwen (lieven?)