Middelnederlandsche epische fragmenten

[p. 9]

II.
Van den bere Wisselau.

Serrure gaf dit fragment voor het eerst in zijn geheel uit in het Vaderlandsch Museum (II, 253-284). Daar gaf hij ook eene uitvoerige beschrijving van het handschrift, dat uit de eerste helft der 14^de eeuw dateert en tevens het een en ander omtrent het gedicht zelf. Ik laat hier het overzicht voorafgaan, dat Prof. Jonckbloet er van geeft, om hetgeen daarna volgen zal, duidelijker te maken¹⁾:

‘Koning Karel is met zijn gevolg in het land van den reuzenkoning Espriaen gedrongen, dien hij noodzaakt hem op zijne burcht te ontvangen. De overwinning is hem hoofdzakelijk bezorgd door Wislau, den beer, een monster, dat aan zekeren Geernout, die het ten onder gebracht had, gehoorzaamt. Om den reuzen schrik in te boezemen, gelast deze den beer, met wien hij in eene onbekende taal “in de gargoensche tale“ spreekt, om zoodra zij in het kasteel zijn, Espriaan's kok in den ziedenden soepketel te werpen, dan den ketel in de eetzaal te brengen en ten aanzien van allen de verbrande overblijfselen van den kok op te peuzelen. Dat dit de reuzen met schrik vervult, zal men begrijpen. Om hun ook ontzag in te prenten voor zijne makkers, die zij als dwergen beschouwen en minachten, begon Geernout een worstelstrijd met den beer, dien hij echter vooraf gelast had zich te laten overwinnen, zooals ook geschiedde.’

Serrure en vóór hem Mone wezen er reeds op, dat de namen Espriaen en Geernout ons aan de Duitsche heldensage herinneren. De bekende dichter en geleerde Ludwig Uhland heeft eenige jaren later het Middelnederlandsche gedicht besproken in eene uitvoerige beschouwing van den ‘Rosengarten von Worms’²⁾, en aan dat stuk zal ik het een en ander ontleenen.

1) Gesch. der Ned. Lett., I, 162 (3de uitg.).

2) Vgl. Germania, VI, 307 vlgg.

[p. 10]

Espriaan of Aspriaan, zooals hij in de Duitsche sagen wordt genoemd, is een ontzagwekkende reus, die o.a. ook in het gedicht van Koning Rother voorkomt als koning van het verre reuzenland¹⁾. In eene Noorsche sage bevindt hij zich onder het gevolg van koning Osantrix, die naar de hand eener Hunsche prinses dingt; hij wordt vergezeld door zijne drie broeders: Widolf ‘mit der Stange’, Atgeir en Aventrod. Widolf (elders Widolt) wordt door zijne broeders wegens zijne wildheid als een geboeide leeuw aan een keten medegevoerd; want laat men hem los, dan slaat hij met zijne ijzeren stang woedend om zich heen.

Een deel dezer sage nu kan als tegenhanger van het Middelnederlandsche fragment dienen: ‘Widga, Thidriks strijdgenoot in een gevecht van den held van Bern en Attila tegen koning Osantrix, is door Widolf's stang neergeslagen, door den vluchtenden vijand gebondeu en meegevoerd. Hierop doen Wildifer, een ander strijder van Thidrik, en Isung, diens voornaamste speelman, gezamenlijk eene poging om den gevangene door list te bevrijden. Wildifer laat zich in eene berenhuid naaien en wordt zoo door zijn gezel bij den halsband geleid. In 's konings hof aangekomen, slaat Isung meesterlijk de harp en op die tonen dartelt en huppelt zijn beer, dien hij Vizleo (Wisselau) noemt, tot verbazing van allen. Osantrix wil nu ook den moed van het dier op de proef stellen; op eene schoone vlakte worden in tegenwoordigheid eener groote menigte zestig groote jachthonden op Wizleo losgelaten. De koning is ook aanwezig, vergezeld door zijne dienstmannen, onder welke zich de geboeide Widolf bevindt, geleid door zijn reusachtigen broeder Abentrod. De beer grijpt den grootsten brak en slaat daarmede twaalf der beste honden dood. Toornig gaat de koning met ontbloot zwaard op den beer los en brengt hem een houw in den rug toe; het zwaard doorklieft de berenhuid maar stuit af op de “bronie” daaronder. Als Osantrix dan naar de zijnen wil terugkeeren, rukt Wildifer zijn zwaard uit de handen van den speelman, loopt den koning na en houwt hem het hoofd af. Ook tegen de reuzen Aventrod en Widolf keert hij zich en verslaat hen. Widga wordt bevrijd en keert terug tot Thidrik.’

Uhland legt dan verder uit, dat dit berengevecht eigenlijk thuis hoort in de optochten, welke bij de lentefeesten gehouden werden; de ontwaakte beer, de bode van den zomer, behaalde dan de zege op den winterreus. Voor ons doel is deze uiteenzetting echter minder noodig en wij keeren dus tot het Nederlandsche gedicht terug.

Met Prof. Jonckbloet geloof ik, dat het een oorspronkelijk werk is, al heeft de dichter misschien niet veel meer gedaan dan samenvoegen, wat hem uit Duitsche liederen en andere gedichten bekend was geworden.

Reeds Serrure merkte op, dat het tooneel in den Wisselau ons eenigszins aan het verhaal van de berenvangst uit het Nibelungenlied herinnert.

1) Vgl. overigens: Die Deutsche Heldensage, 248 en pass.

[p. 11]

En dat is ook zoo. Immers ook Siegfried bindt en ontbindt den beer naar welgevallen, evenals Geernout dat doet, ook daar loopt het dier in de keuken en jaagt (evenals Wisselau op Espriaen's burcht) alles op de vlucht.

Die bere van den lieden	duer die cokene ran.
Doe vloe van den bere	die coc ende menich man.
Hi warp over ruege	wat dat hi daer vant,
Scotelen ende teilen	die spisen daerin te hant^1).

En de houding van Gunther in de Nederlandsche vertaling herinnert aan die van Espriaen:

Doe spranc op met haesten	Guntheer daer hi sat,
Die bere liep doe sere,	hoert, wies hi doe bat:
Dat men ontbonde die honde	daer si gebonden lagen.

Dat men in de 13^de eeuw hier te lande eenigszins bekend moet zijn geweest met de Duitsche heldensage, blijkt ook nog uit eene plaats in den St. Servaes, die waarschijnlijk ‘lang vóórdat het eerste Vlaamsche gedicht het licht zag’ in Limburg werd vertaald (nl. vóór 1170)²⁾. Men leest daar nl. (2, 115):

Soe mocht dich wale myne gheysel slaen
Sprach Attila die Bodelinghes son³⁾.

En zoo wordt in de Eneit gewag gemaakt van het zwaard Miminc⁴⁾. Maerlant vermeldt Diederik van Bern en in het gedicht ‘Van vier heeren wenschen’, dat niet zoo heel veel later dan de vertaling van het Nibelungen-lied kan worden gesteld en dus waarschijnlijk tot de 13^de eeuw moet worden gebracht, treden vier hoofdpersonen uit het Duitsche epos op: Hagen, Gunther, Geernout en Rudegeer. Hagen wenscht zich bij die gelegenheid ‘Scimminc ende Mimminc’, het ros en het zwaard van den in de Duitsche heldensage dikwijls voorkomenden held Wittich, die ook in den ‘Rosengarten’ onder de gezellen van Diderik van Bern genoemd wordt. Deze Wittich wordt nog in den aanvang der 14^de eeuw in den roman van Limborch genoemd. Wij lezen daar:

Morant scoet op al met overmoede
Ende seide: ‘du daets alse de vroede
Dattu names mi mijn swerd,
Dat menegher marc es wert;
Het smeede Wilant
Ende es Mimminc ghenant,
Het voerde Wedege die coene.

1) Vgl. Nevel. Lied, I, 29.

2) Gesch. der Ned. Lett. I, 137.

3) In: Müllenhoff's Zeugnisse und Excurse zur Deutschen Heldensage XXVII (Z. f.d. A. XII, 362). Bodeling (Botelung) is de naam van Attila's vader. Zie: Die Deutsche Heldensage. 68.

4) Die Deutsche Heldensage, 56.

[p. 12]

Terecht merkt V.d. Bergh op, dat de Nederlandsche vorm van den naam Wedege (Wittich, Wettige, Wetige) er op wijst, dat er eene Nederlandsche bewerking der sage bestaan heeft, waarin de held aldus genoemd wordt.

Al is de oogst van bewijsplaatsen schaarsch, het is toch niet te loochenen, dat de Duitsche heldensage hier te lande in de 13^de en 14^de eeuw bekend was. Aan eene traditie van vroegere tijden, die in den mond des volks was blijven leven, moeten wij daarbij niet denken, maar eer aan eene van buiten aangebrachte kennis. Men kan zich, naar ik meen, veilig neerleggen bij de zienswijze van Müllenhoff, die zegt, dat ‘de bekendheid met de Duitsche heldensage in de Nederlanden over 't algemeen en ook bij Henrik (van Veldeke) ........ zeker niet voorkwam uit inheemsche bronnen. Veeleer waren het (Neder)rijnsche en Nederduitsche liederen, die zich nog in de 13e eeuw en later met andere volksliederen en Hoogduitsche gedichten daarheen verbreidden, evenals naar het Noorden.’ Ik geloof dus wel, dat de dichter van ons fragment bekend was met een deel der Duitsche heldensage en daardoor opgewekt werd iets in dien trant te leveren. Met dat deel der heldensage heb ik het oog op gedichten als de Rosengarten en Laurin, die in de 13^de en 14de eeuw en ook later in Duitschland zeer geliefd waren. Over den Rosengarten sprekende, zegt Scherer: ‘Das Gedicht strebt nach volksthümlich drastischer und komischer Darstellung. Es lenkt in die ehemals verlassenen, von den niedrigen Spielleuten aber wohl unausgesetzt betretenen Bahnen des rohen Effectes wieder ein.’¹⁾ En Koberstein: ‘Einige (Dichtungen) ...... in welchen er selbst (Diederik van Bern) auftritt, sind als blosse Einkleidungen einzelner unabhängiger Volkstraditionen von Riesen und Zwergen in das Gewand dieses Kreises anzusehen; dem sie ursprünglich fremd gewesen zu sein scheinen: dahin gehören die Dichtungen von Laurin, Ecke and Siegenot.’²⁾, Met zijne verhalen over reuzen en zijne ruw-komische tooneelen sluit de Wisselau zich wel aan bij dergelijke voortbrengselen der epische kunst. Ik vestig ook de aandacht hierop, dat het Mnl. gedicht geschreven is in eene versmaat, die sterk aan die van den Laurin herinnert: twee aan twee rijmende korte versregels, die dikwijls slechts drie heffingen tellen en welker lengte zeer ongelijk is³⁾ Het komt mij derhalve waarschijnlijk

1) Gesch. der D.L., bl. 128.

2) Grundriss etc., I, 138.

3) Men leze b.v. als een staaltje deze regels uit den Laurin (Z. f.d. A., XI, 501, vs. 9 vlgg):

Hye lebete gar an alle schande
Dy bestin in dem lande
Dy warin alle under tan
Wan het waz eyn forste lobesam
Und dy seynen dinstes phlegin
Wy seldin sy vorlegin
Ore fromekeyth
Schande and lastir was on leyth
U wo sü gesasssin
Wy selden sy vorgassin
Sy pristen on vor alle man
Den edlen Bern lobesam.
Do sprach sich Wetige Wylandes son etc.

[p. 13]

voor, dat het gedicht ontstaan is in het Oosten of Zuid-Oosten van ons land, waar men de meeste bekendheid met de Duitsche poëzie mag verwachten. Ook uit de taal, waarin het geschreven is, zou ik dat opmaken. Woorden als: vresam (vs. 10, 619, 692) en vormen als: si selen (vs. 249, 319, 325, 333 en pass.); portenere (vs. 343); besteti di (vs. 395); du bist (vs. 508); alse of hi verwonnen were (vs. 569) en weren (3^de pers. Plur.) vs. 575; sote vrient (vs. 63); gevodet // gehodet (vs. 581); evele mote di gescien (vs. 478); cone (vs. 533, 543); te mote (vs. 701) schijnen mij toe ook op het Oosten of Zuid-Oosten van ons land te wijzen (Brabant of Limburg). Het juiste tijdstip te bepalen, waarop ons gedicht werd geschreven, is onmogelijk, zoolang er niet meer van ontdekt is. Waarschijnlijk moet het tot de 13^de eeuw gebracht worden, omdat Maerlant, gelijk men weet, ‘van bere Wiselauwe die snodelhede’ vermeldt; met Prof. Jonckbloet geloof ik, dat het tot de oudste voortbrengselen onzer letterkunde behoort, maar verder kan men vooralsnog niet gaan. De dichter is zeker geen ontwikkeld of geleerd man geweest, maar eer een volksdichter; zoowel de inhoud als de vorm van zijn gedicht geven aanleiding dat te veronderstellen. Men treft vrij wat assoneerende rijmen aan, als verwan // vresam (vs. 9-10); belgen // helden (vs. 262-263); belanc (?) lant (vs. 416-417); ketel // lepel (vs. 443-444 en 462-463); coke // sope (vs. 468-469); rocke // cnoppe (vs. 616-617); man // vresam (vs. 618-619); of b.v. vier rijmwoorden als: staen // gaen // waen // Espriaen (vs. 53-56). Sommige tooneelen zijn schilderachtig en hier en daar heeft het fragment een zekere frischheid van voorstelling en eene ruw-komische kracht, die ons doen betreuren er niet meer van over te hebben; hoewel men dit doet, kan men toch van oordeel zijn, dat Serrure overdrijft, als hij van ‘dat heerlijk dichtstuk’ spreekt.

Eindelijk vestig ik nog de aandacht op vs. 386: ‘daer ic vormaels ave las’, eene uitdrukking, die betrekking schijnt te hebben op mondelinge voordracht.

⁺Wisselau balch sinen moet,
Datti op sine were scoet,
Ende sloech met sinen clauen
In sine ogebrauen,
Ende trac dattine velde;
Onwerde dattine quelde.
Hi liet hem leggen neder.
Dese ne stont op weder.
Doene Wisselau verwan,
Riep de rese vresam:
‘Helpe, coninc Espriaen,
Brenc hir alle dine man,
De duvel heten - bestaen,
Often iemen mach verslaen.

+ A. r^o. kol.

[p. 14]

15

Blijfti lange in u lant,

 

Gi sijt alle gescant,

 

Mi heefti verslonden

 

Nu tesen stonden!

 

Hi gelaet ofti hongerde sere!

20

Ay! die mi tuinen spere,

 

In de zee, so verre, ontdeet.

 

God gevem leede gereet!

 

Waer mi mijn spere,

 

So verloric niet mijn ere

25

Dus vore enen viant.

 

Die duvel heiten¹⁾ hier gesant!’

 

Dit horde de coninc Espriaen:

 

‘En mach hijr niet langer staen

 

Nu van groten scande²⁾.

30

Ic sie an genen³⁾ sande

 

Minen kempe verslagen;

 

Dat en canic niet gedragen;

 

Hi was mi van herten hout.

 

Nie en was man so stout,

35

Die mi wilde wederstaen,

 

Hine hads met scade gedaen.

 

Nu heves wonder mi,

 

Waer iemen so stare si⁴⁾,

 

Diene mochte vellen,

40

Die duvel uter hellen

 

En hadt seker gedaen!’

 

Doe seide de coninc Espriaen:

 

‘Gereet u wapene openbare,

 

Ende laet ons gaen daernare.’

45

Si waren daer met eenen saen.

 

⁺Doen nam de coninc Espriaen

 

Sine man bi handen,

 

Ende gingen op den sande

 

Die rese ge .. tegen⁵⁾.

50

Dit sach die cone degen,

1) Hs. hieten; heiten = hecften.

2) Scande is hier van het mannel. znw. scant (seint) afgeleid, dat o.a. in den Wapene Martijn (I, 843: den helscen scent en Vierd. Martijn, vs. 451: den swaren sint, l. met Verdam: seint) voorkomt; het heeft dezelfde bet. als het vrouwel. scande.

3) Hs. gene.

4) Hs. starc sie.

+ A. r^o. kol. 2

5) S. vult aan: Gernout. Dit kan m.i. bezwaarlijk. Gernout toch is geen reus en wordt dan ook in vs. 504 en 578 door de reuzen ‘clene worme’ en ‘clene man’ genoemd.

[p. 15]

 

Ende sprac te Wisselauwe:

 

‘Trec ut dine clauwe

 

Ende laet dijn eten staen.

 

Ic sie van gere borge gaen,

55

Na minen besten waen,

 

Den coninc Espriaen

 

Met vreseliken resen.

 

Here! wat sal onser weren!¹⁾

 

Ic siere hem vele volgen.

60

Ic wane hi es verbolgen,

 

Ende sere stelden sal te hant,

 

Dat sin kempe es gescant.

 

Wisselau, sote vrient,

 

Hier en soutu beiden twent;

65

Mac di wech ende vlie,

 

Dat di de coninc niet en sie.

 

Lati weder binden,

 

Tote wi ondervinden

 

.. en²⁾ si .... groet,

70

So es ... dinen moet,

 

So ontbindic u, te waren,

 

Eer si di dare ontvaren,

 

Ontlopen ofte ontrinnen.

 

Machtuse an I. side gewinnen.

75

In hars selfs gewout,

 

Sine wildent om h .. gout³⁾;

 

Of Si ons met nide bestaen,

 

So vanc enen saen,

 

Ende treckene onwerde

80

Neder op die erde;

 

Ende toechten dine cracht,

 

Ende doe hem dattu macht,

 

Dattu heves gedaen desen.’

 

Wisselau liet sin eten wesen,

85

Watti was gereet d ....

 

Inden kiel g ......⁴⁾

 

Daer hi sine ......

 

Ende lieten .......

 

De ..........

90

Do ..........

1) S. teekent aan: weren, aldus’. Men leze: wesen (quid nobis fiet?).

2) S. vult aan: willen. Ik betwijfel de juistheid van deze aanvulling.

3) L. hondert pont gout?

4) Serrure vult aan: dare // gevaren; maar welken zin geven die woorden?

[p. 16]

 

⁺.... haren bere ge ..

 

 

 

Doe ginc die coninc Espriaen

 

Vaste bi den resen staen

95

Ende vragede openbare,

 

Wie dorsten verwaren,

 

Die sinen kimpe hadde verslagen.

 

‘En cant niet verdragen

 

Dien lachter no dese scande.

100

Magickene in desen sande

 

En .... ons verwaren

 

Ic loent hem M. marc te waren.

 

Hi war in meneger goet

 

Comen dor min

 

 ¹⁾

105

Beide lude ende wale.’

 

Doe antwerde Gernout

 

... n .. en I. here stout²⁾:

 

‘Hort dat, her coninc mijn,

 

Wi ... k ... dijn

110

d .... b ......

 

Wi ... k .....

 

Recht ende genade hebben ondersceet,

 

Dat wi daden es ons leet,

 

... b .. ons .. out,

115

... en kwam dinen kempe stout

 

Hi seide hi soude ons allen vaen

 

Ende binden ofte doen slaen.

 

Doe balch hi ......

 

Diere hem lettel .....

120

Datti iemene gewike,

 

Sijn si arm ofte rike,

 

Op datti verbolgen es.

 

Dijs sijt seker ende gewes,

 

Quamer C. also groet

125

Alse dese, hi had se doet,

+ A. r^o. kol. 3.

1) Het rijm wijst aan, dat hier een regel moet zijn uitgevallen. Die regel kan echter ook vóór vs. 103 zijn uitgevallen. Men zou kunnen lezen:

Hi waer in meneger noet
Comen dor min wille,
Beide lude ende stille.’

2) Lees: Een kempe ende een here stout?

[p. 17]

 

Eer du geaets een claue

 

Die coninc seide Wisselauwe¹⁾

 

.... dien soud ...

 

.... moch .....

130

 

 

 

 

 

 

 

 

 

135

⁺.... tic ......

 

Hi dede datti ......

 

Hi spranc ute.. es..

 

Alse de wilde weder ...

 

Ende sloech na .....

140

.... ter ......

 

 

 

Wisse ........

 

D ..........

 

 

145

 

 

 

 

De ..........

 

 

 

Daer hi wa ......

150

Maer .. d ......

 

.. ene ........

 

Den ma ........

 

Doe .........

 

..... si .....

152

Karel ende .......

 

ten .........

 

Spae .........

 

Ende sp ........

 

..... t .. s ..

160

...... d ....

 

 

 

macht ........

 

datti .........

 

al i .........

165

d ..........

 

h ..........

1) Serrure vult aan: claue || Wisselauwe. Maar wat beteekent dan vs. 126? en in vs. 127 kan geen datief (Wisselaue) staan.

+ A. r^o. kol. 4.

[p. 18]

 

d .. n .......

 

on ..........

 

 

170

 

 

 

 

 

 

 

 

 

175

 

 

 

 

 

 

 

 

 

180

 

 

⁺ ......... sant

 

...... ic gescant

 

....... et getale

 

...... u also wale

185

........ derlike

 

...... haestelike

 

........ st wan

 

 

 

 

190

 

 

 

 

 

 

 

 

 

195

......... en

 

... nen .. gen u heren

 

...... t allen goeden

 

 

 

 

200

 

 

....... nc ...

 

...... de ge ...

 

........ nomen

 

 

205

.... gern .. w dan

 

.... bere hadde geleet

 

...... hadde gereet

 

....... epe saen

 

........ es aen

210

 

+ A. v^o. kol. 1.

[p. 19]

 

 

 

 

 

 

 

 

215

 

 

 

 

 

 

 

 

 

220

 

 

 

 

 

 

 

 

 

225

⁺ 

 

 

 

 

 

 

 

 

230

⁺Doe seide coninc Espriaen:

 

‘Gi selt uwen kimp laten staen

 

Gebonden in den kiele

 

Semmi mine ziele!

 

Quam hi op minen zale

235

Hi verbete ons allen wale;

 

Dat ware mine scande.

 

Dien coensten van den lande

 

Dien latic over niet varen,

 

Wil hi mi niet daren,

240

No doen enege scande

 

.... te .. ande²⁾

 

Semmi den here de mi geboet!

 

Hets de duvel of sin genoet.’

 

W ... vragdene hi

245

‘Esser dar dan mere,

 

Dan er met desen bracht?’

 

Doe wert Gernout bedacht

 

Ende sprac vele sciere:

 

‘Ic hebbe sier bruder viere

+ Serrure heeft zich hier blijkbaar in het tellen vergist: bij hem staan 8 verzen tusschen 225 en 230.

+ A. v^o. kol. 2.

2) Serrure vult aan: ‘met clauwe ofte met tande’.

[p. 20]

250

Gebonden in den kiele

 

Semmi mine ziele!

 

Die sin vreselike gevaen;

 

Si selen mit ons opstaen,

 

Ic salse met ons leiden,

255

Doet ons genoech gereiden;

 

Dat segie u wale,

 

Si atent tenen male

 

Al dattu¹⁾ in I. nacht

 

Gereides met diere cracht.

260

IJdel sijn hare magen,

 

Si en aten in drien dagen

 

Barelyc maer een broet.

 

Dese hebben honger groet.’

 

Met sorgen sprac Espriaen:

265

‘ ... an u genaden staen

 

....... et belgen

 

........ helden

 

......... en

 

 

270

 

 

 

 

 

 

 

 

 

275

⁺.. en ...... d

 

Maer de coninc Espriaen

 

En dorste niet langer staen.

 

De reussche heren

 

Begonden weder keren

280

Alle op hare borge.

 

Met wel groter sorge

 

Ofte de ander IIII. ontbonden²⁾,

 

Dat sise in corten stonden

 

Souden bringen toter doet,

285

Dat was haer anxt groet.

 

Doen hiet bringen Gernout

 

Wisselauwe, den hi was hout,

 

Sinen roc diere

 

Van IIII. quarteneren,

290

Dien hi deede maken,

 

Doen hie ten hove tAken

1) Hs. dat.

+ A. v^o. kol. 3.

2) L. Oftsi?

[p. 21]

 

Met Karel was gevaren¹⁾.

 

Dien gaf hi Wisselau te waren

 

Ende dedene hem ane.

295

Dat dedi²⁾, ic wane,

 

Dattem te bat souden scouwen

 

Beide heren ende vrouwen,

 

En uut achte³⁾ te mere

 

Ende oec dor der werelt ere;

300

Ende hi hem oec b .. iet⁴⁾

 

Doen hi hem te kempe sciet.⁵⁾

 

Doen hi den roc hadde ane,

 

Gingen si alle sane

 

Tote Espriaens borge

305

Met wel groter sorge,

 

Karel ende sine man.

 

Wisselau mede gaen began.

 

Gernout leiden doe

 

Ende sprac den bere toe:

310

‘Alsic in den borch come,

 

Soutu dichten dinen vrome⁶⁾,

 

Ende wi jegen den coninc spreken,

 

So soutu ons ontbreken,

 

..... c dan weten

315

..... eet dat eten

 

....... binnen

 

 

 

 

 

.......... ie

320

....... dan hiere⁷⁾

 

⁺ Die harste bi den viere,

 

Eist gesoden of gebraden.

 

Dus selesi di ontraden.

 

Dan merct wel wie hi si,

325

Den meester coc ende scart hem bi,

 

Nemen bi den hare,

 

Ende scouten int sop openbare.

1) Hs. gevaen.

2) Hs. dede.

3) ?

4) S.: beliet. Maar wat beteekent het vers dan? 1. behiet?

5) Sceden heeft hier den zin van: uitkiezen.

6) d.i.: Dan moet gij op uw voordeel bedacht zijn.

7) S.: die spise brenc dan hiere.

+ A. v^o. kol. 4.

[p. 22]

 

Alse dandere dat gesien,

 

Selesi alle vortvlien.

330

Dan nem den ketel saen

 

Ende comer met tons gegaen,

 

Ende doe dat ic di rade

 

In sconinx kemenade¹⁾.

 

Set neder den ketel

335

Vore sconinx setel,

 

Dan nem den coc unt sop,

 

Des selen wi maken ons scop,

 

Ende eten dan al in dinen mont.’

 

Hoe wel de bere dit verstont,

340

Karel en wiste haer tale niet,

 

No dat reussce diet;

 

Sine wisten niet haer tale,

 

Maer Wisselau verstont se wale.

 

Doe hi ter borch quam binnen

345

En wilde hi niemen minnen

 

Sonder Gernoude sinen here.

 

Hort van den portenere,

 

De vore de porte stont.

 

Doe hine²⁾ sach ter stont,

350

Began hi van daer te vlien.

 

Hine dorsten niet anesien.

 

Hi vloe, hi riep met wee:

 

‘o Wi! o wach! o wee!

 

Here coninc Espriaen,

355

Hier comt de duvel gegaen!

 

Hi es soe starc ende soe groet;

 

Hier es goeder hulpen noet.’

 

Doe seide de coninc Espriaen:

 

‘Laet, dorper, din geselle staen,

360

Hets I. kempe eerlic;

 

Mijn goede kempe Eeric³⁾,

 

Hine conden niet wederstaen.

 

Dese en moesten te were staen;

 

⁺ Hi comt met sinen here,

365

Ic willene gerne eren;

 

Ende willen genoech geven,

 

Wille hi met gemake leven,

1) Hs. kemenelde.

2) Hs. Doe hi.

3) Serrure leest: eeric; waarschijnlijk is hier echter een eigennaam bedoeld.

+ B. r^o. kol. 1.

[p. 23]

 

Na minen besten waen.’

 

Noch w. den coninc Espriaen

370

....... moede¹⁾

 

Dattie kempe goede

 

Darom ..... nam²⁾

 

....... quam

 

Dese de borch sal

375

De rese ... al

 

Dat si hebbe nu hare stat.

 

Karel vore den coninc sat

 

M .... Geernoude vanc

 

Die ...... dwanc

380

........ gout

 

 

 

Vertrakene .......

 

Des goeden Geernouts knecht.

 

Si hadden groten sorge,

385

Hoe si uter borge

 

Souden metten live ontgaen,

 

Of so resen wilden bestaen³⁾

 

Met groten nide,

 

Dar si waren blide,

390

Dat Wisselau haer geselle was,

 

Daer ic vormaels ave las;

 

Ende si hadden groeten troest,

 

Dat si seker verloest

 

Met hem souden wesen,

395

Bestonden se de resen.

 

Doe si saten in de sale,

 

...... dese tale:

 

‘ ....... mi

 

...... t besteti di

400

........ genoet

 

...... net so groet

 

........ uwen

 

........ ouwen

 

...... u volgen

405

......... n

 

..... n niet ontfaren

 

..... en te waren.’

1) L. Noch was den c.E. || Droef in sinen moede?

2) L. Darom sinen ende nam?

3) L. Of se die rescn? Vgl. vs. 395.

[p. 24]

 

Doe antwerde Gernout,

 

Die coen was ende bout:

410

⁺‘Espriaen, dats waer,

 

Kinlijc ende openbaer,

 

Dese kempe, dese here

 

Doet mi dicke grote ere.

 

Hore wijs¹⁾ ic di trouwe geve,

415

Hines no mijn maech no mijn neve,

 

No nieuwer belanc²⁾

 

Ic verwan hem in sijn lant,

 

Datti mijn man wert sciere,

 

Ende siere broeder viere,

420

Die doen alle mijn gebot

 

In enen winke, wete God!

 

Ic dorste desen wel bestaen,

 

Ende soudene te doet slaen.’

 

Doe antwerde de coninc,

425

Dats waerlike dinc:

 

‘Ic en cans niet getrouwen.’

 

Mettien quamen gevlowen

 

Scinkers ende drossaten

 

Die hars selfs so vergaten,

430

Dat si vloen in de zale³⁾

 

Dies daric mi⁴⁾ vermeten wale,

 

Dat se so drongen over een,

 

Datter selc brac sin been,

 

Selc sin arm, selc sin hoeft.

435

Alle de coke, dijs geloeft,

 

Vloen schiere op een paras,

 

Ende riepen: ‘O wi! o las!

 

Here coninc Espriaen,

 

In de cokene es gegaen

440

Die duvel barlike!

 

Hi slint warlike

+ B. r^o. kol. 2.

1) Wijs d.i. wies.

2) Serrure leest: belant. Ik kan niet nagaan, wat dat zou kunnen beteekenen; belanc is, dunkt mij, het vereischte woord waar van verwantschap sprake is. Zie Mnl. Wdb. i.v. Waarschijnlijk moet men no in vs. 415 schrappen en in vs. 416 daarentegen na invoegen; dus:

Hines mijn maech no mijn neve,
No nieuwer na belanc.

3) Hs. Dat vloen.

4) L. aldus in plaats van: nu.

[p. 25]

 

Al datter es gereet,

 

Rou, gesoden, God weet!

 

Wine moegen met hem niet gesijn,

445

Gine wilt ons gehulpech sijn!

 

Die liefste¹⁾ coc Brugigal

 

Es nu verscout al

 

In den groten ketel.

 

Beide crauwel ende lepel

450

Brecti an dine want.

 

Hi woest noch heden al u lant

 

Ende etet al datter es binnen²⁾.

 

En condi oec niet ontrinnen,

 

Ghi .........³⁾

455

⁺Sidi man, sidi wijf.’

 

Doe sat Gernout ende loech,

 

Ende sach waer Wisselau sloech

 

Den ketel, dar Brugigal

 

In lach verscout al.

460

Die coninc Espriaen

 

Wart op en wilde vlien saen,

 

Op enen torre de was vast;

 

Maer Gernout, sin gast

 

Trackene⁴⁾ datti neder sat.

465

Wisselau vor hem trat⁵⁾,

 

Hi sette neder den ketel,

 

Ende en eiscede crauwel no lepel.

 

Sijn poten stac hi int sop;

 

Des hielden haer scop

470

Karel ende sine genoete.

 

Vleeschstucken vele, groete

 

Trac hire uut van den coke,

 

Dien hi scoude in den sope.

 

Ay! hoe soetelike hijt at!

475

Doe hi vor den coninc sat,

 

Hi sachen wredelike an.

 

Alle de rese, sine man,

1) Hs. liefsten. Misschien moet men lezen: Dijn liefste.

2) Hs. dart s innen.

3) Serrure vult aan: ‘Ghi latet hier u lijf’. Dit kan echter bezwaarlijk een goeden zin opleveren met den volgenden regel. Misschien moet achter ontrinnen (vs. 453) een punt staan en dan: ‘Ghi latet alle hier u lijf’.

+ B. r^o. kol. 3.

4) Hs. tractene.

5) Hs. trac.

[p. 26]

 

Waren vervart soe,

 

Dat si op de balken clommen hoe.

480

Doe spraken si alle, te waren:

 

‘Evele moetstu gevaren,

 

Ende evele mote di gescien,

 

Dattu ets, daer wi toe sien

 

Onsen coc ende onsen knecht,

485

Die ons dicke wel heeft berecht.’

 

Doe seide de coninc Espriaen:

 

‘Laet uwen kempe wech gaen;

 

Hi es lelec ane te scouwen.

 

Dus¹⁾ mochdi mi getrouwen,

490

Ic magene niet aensien.

 

Helpt mi dat ie moege vlien

 

Ende dat ic moege ontfaren.

 

Hier en settem niemen ter waren

 

Van al minen knechten;

495

Hoe soudic iegen hem gevechten?

 

Du seits onwaer.

 

Du dorst evele bestaen,²⁾

 

Dattu ... iene va ..

 

 

500

⁺Des en canic niet betrouen

 

Mine knecht sin mi ontvlouen

 

Ende hebben hem geborgen

 

Met wel groter sorgen;

 

Sine dorstent niet gesien.

505

Dat en mochte niet gescien,

 

Dor luste dorstes bestaen³⁾,

 

Ende hem doet woudes slaen,

 

Ende du so clenen worme bist.’

 

Dit seidi al dor list:

510

Hi hopede, datti soude

 

Verbiten Geernoude

 

Ende alle die hem volgen,

 

Op datti worde verbolgen.

 

Ende dan waendine scieten

515

Met staken ende met spieten,

1) L. Dies (Diis)? Ook dus is echter mogelijk. Vgl. Mnl. Wdb. i.v. also.

2) Hier schijnt een regel te zijn uitgevallen.

+ B. r^o. kol. 4.

3) Dattune dorstes bestaen?

[p. 27]

 

Met sniden ende met scachten,

 

Dit waren sine gedachte.

 

Doe sprac Geernout

 

Te Wisselaue, dijn hi was hout

520

In gargoensche tale¹⁾,

 

Dat niemen dar wale

 

Sonder Wisselau en vernam:

 

‘De coninc es tonswert gram,

 

Wi selen te samen springen,

525

Beide worstelen ende wringen.

 

Wisselau, ic ben dijn vrient,

 

Du en sout mi biten twent,

 

Al sla ic u sere;

 

Ic ben Ghernout, u here.

530

Comt dijn clau in mine huut,

 

So es onse vrienscap uut.

 

Strijdt niet lange daer weder,

 

Laet u werpen ter neder,

 

Dan selewi met eren

535

Te lande weder keren.’

 

Doe dese tale was gedaen,

 

Sprac Ghernout de cone saen²⁾:

 

‘Espriaen, here,

 

Dor u minne ende u ere

540

Doe ic Wisselaue ....

 

Wetu da es v .... ?’

 

‘Jaet,’ sprac Ger ....

 

 

 

 

545

⁺Beide nacht ende dach.’

 

Doe spranc op Gernout,

 

Een cone helt stout,

 

Ende gaf den bere enen slach,

 

Datti en horde no en sach.

550

Alse doe verquam de bere,

 

Spranc hi op sinen here,

 

Den goeden Geernoude,

 

Alse of hine biten woude,

1) Gargoensch is waarschijnlijk identisch met jargon, dat ook reeds een zeer oud woord is. Littré i.v.

2) Of moet men lezen: ‘ten coninc saen’?

+ B. v^o. kol. 1.

[p. 28]

 

Alse hi oec hadde gedaen,

555

Hadde hi de tale niet verstaen,

 

Die hem Gernout hiet,

 

Daer hijt al omme liet.

 

Doe dedi de gelike

 

Alse of hine gruwelike

560

Al verbiten soude.

 

Doe wranc hi Gernoude

 

Algader in sine claen;

 

Maer hine wildes niet slaen¹⁾,

 

Dattem iet dade wee.

565

Dus worstelden si twee,

 

Wel so lange wile,

 

Dat men ene fransoise mile

 

Met gemake soude gaen.

 

Doe weec de bere saen,

570

Doe werpene onwerde

 

Gernout op de erde,

 

Ende ginc sitten boude

 

Neder, dar hi woude.

 

Doe lach met luste²⁾ de bere,

575

Alse of hi verwonnen were,

 

Ende en dorste niet opstaen.

 

Doe waende Espriaen,

 

Dat de clene heren

 

Also sterc weren³⁾.

580

Doe seiden alle de resen:

 

‘O wi! ho mach dit wesen,

 

Dat dese clene man

 

Dien kempe dus⁴⁾ verwan!

 

Ware was hi gehodet,

585

Bi wie was hi gehodet?

 

Bi welker moder gesoget,

 

Die selke cracht toget?

 

 

 

 

590

⁺Die den camp hadde begonnen,

 

Dien heeft hi verwonnen.

1) d.i. Hij wilde hem volstrekt niet (niets van hem) slaan.

2) d.i. liste.

3) Al(le) so?

4) Hs. dijs.

+ B. v^o. kol. 2.

[p. 29]

 

... was hi geborgen

 

Nu comt hi in sorgen

 

Den coninc onsen here

595

Dese kimpen vele mere¹⁾,

 

Die .. onsen sloech te doet²⁾,

 

Dine roert hant no voet;

 

Ende es so ontdaen,

 

Hine dar niet op staen.

600

Here, wane quam u de starcheit,

 

Dat gine so sciere hadt geleit

 

Neder toter erden?

 

Wat sal onser gewerden?

 

Die duvel, diene hier brachte,

605

Verlaets ons met siere krachte,

 

Dat si ons niet en onteren

 

Van lieve no van heren.’

 

Doe sprac Geernout:

 

‘Stant op, kimpe stout,

610

Du heves geten, God weet!

 

Al dat hier was gereet,

 

Gesoden ende gebraden,

 

Al heefstuut verraden³⁾.

 

En can niet geweten,

615

Wat wi selen eten.’

 

Die coninc ende sine man

 

Lachen began.

 

Wisselau spranc op sine voete,

 

Ende scudde onsoete⁴⁾.

620

Van sinen rocke

 

Sprongen wel diere cnoppe.

 

Doe loech Karel ende sine man

 

Ende sprac ten bere vresam:

 

‘Waeromme machtu dijn cleet sliten?

625

Dine darf man niet verbiten⁵⁾

 

Datti verwan dijn here.’

 

Het dochte den bere onnere,

1) L. Bi desen k.?

2) Serrure vult in: ‘Die bere onsen s.t. d.’ Ik kan niet nagaan, wat dit moet beteekenen en stel voor te lezen: ‘Die den onsen s.t.d.’

3) Verraden, d.i. afhandig, maken door list, afnemen, ontstellen. Zoo ook Rijmbijbel. vs. 32472.

4) L. ‘Ende scudde hem onsoete.’

5) L. ‘verwiten’.

[p. 30]

 

Datti clagede sijn cleet

 

Ende van herten leet¹⁾.

630

Doe vergramden sin moet

 

Ende scorde sinen roc goet

 

Datti hem dochte te lanc

 

...... d .. anc

 

 

635

⁺Springen alsem goet dochte.

 

Hi werpen in den viere,

 

Ende lach neder sciere,

 

Ende warmde sine side.

 

Inden sale wide

640

En was rese so starc,

 

Diene om M. marc

 

Hadde geheten opstaen,

 

Ofte van der stede gaen,

 

Alse een jonchere hi sat;

645

Hi was warme van dat hi at,

 

Van vleesce ende van brode.

 

De resen quamen node

 

Ieweren bi den viere;

 

Hi dochtem ongehiere.

650

Doe sprac de coninc Espriaen:

 

‘Laet sonder bant niet staen

 

Uwen kempe in der borge;

 

Mine man hebben²⁾ sorge.

 

Ic wilse nedergaen³⁾,

655

Si selen ons gereiden saen

 

Dijs wi selen leven.

 

En weet u wat geven,

 

Hi hevet al geten, God weet!

 

Dat hier was gereet.

660

Hi en heet ons niet laten!

 

God moeten verwaten⁴⁾,

 

Datti nie int lant quam.

 

Ic ben te hem wart gram,

1) L. vs. 628 en 629 in omgekeerde volgorde.

+ B. v^o. kol. 3.

2) L. hebbens.

3) Misschien hetzelfde als het 17^de eeuwsche ondergaen, d.i. iemand aan boord komen, hem polsen.

4) Serrure drukt deze twee verzen (vs. 660-661) in tegenovergestelde volgorde. m.i. is deze volgorde juister.

[p. 31]

 

Maer u, lieve heren,

665

Willic genie eren,

 

Want ic ben u hout.’

 

Doe antwerde (Gernout:

 

‘Hi es nu so sat,

 

Hine comt heden van der stat.

670

Hi wille nu hier

 

Raste hebben an dit vier.

 

Ic geve u allen vrede

 

Op uw gedane rede,

 

Dat gine stoet no en slaet

675

Ende dat eten gereiden gaet.’

 

Blodelike dat sijt angingen,

 

Dat sijt eten gereiden gingen.

 

Doe gereden si genoech.

 

...... vor droech,

680

⁺Sprac de coninc Espriaen:

 

‘Sal u kimpe medegaen?

 

Des sijt here gewen,

 

Ic ete node dar hi es.

 

Hi es so lelecke.....

685

Ic weet...... e¹⁾,

 

Hier nes scinker no drossate,

 

Die hem droege datti ate.’

 

Doe sprac Gernout,

 

Die Wisselaue was hout:

690

‘S.g.s. die worden sat²⁾.

 

Dar ter taflen niet en at³⁾.

 

Hi docht hoe hi den heren,

 

Behouden siere eren,

 

Uten lande brochte,

695

Dat waren sine gedochte

 

Ende den bere vresam saen,

 

Die hem den scade hadde gedaen.

 

Hoe dicke Espriaen sach

 

Opten bere, dar hi lach,

700

Of hi begonde rechten:

 

Datti met sinen knechten

+ B. v^o. kol. 4.

1) S. vult aan: ‘H. e.s.l. ane te sine // I.w. niet wie hem diere.’

2) L. Sine gasten die worden sat, Mar hi etc.

3) S.: ‘Dart t.t.n.e.a.’ Hoe kan dat echter ooit een zin geven? Blijkbaar wordt hier gesproken over Espriaen, zooals uit het verband (met vs. 692-697) duidelijk wordt. Naar het mij voorkomt zijn vóór vs. 690 eenige verzen uitgevallen.

[p. 32]

 

Vander taflen mochte ontginnen.

 

Daer sat hi met on minne

 

In sins selfs sale.

705

Hem en was te mode wale.

 

Alsi doe volaten

 

Ende biden viere saten,

 

Sprae men om¹⁾ slapen gaen.

 

Doe seide Espriaen:

710

‘Sal u kempe slapen met u?

 

Gi heren, dat so ... nu

 

Sal men u .......

 

In ere leven ......

 

Men sal de ......

715

Beide b........

 

Quamen........

 

Ende quame......

 

Ende worde......

 

Hi hadse s.......

720

Des seldi.......

 

Dor uwer.......’

 

Doe antwerde Gernout,

 

Hi was vroet ende stout,

 

‘Ic sals mi......

1) L. om een.