Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Deel 6

Staatkundige tooneelstukken.

Ten deele waren dit gelegenheids-stukken, zooals wij ze reeds uit de latere middeleeuwen kennen: een ‘kluchtspel met zang’ als Het Alliantie-Feest op het Dorp (1797), ter viering van ‘de Alliantie tusschen de braave Franschen en edelmoedige Bataaven’; men danste er de Carmagnole om den vrijheidsboom en zong er een lied op de wijze der Marseillaise. Die beide laatste uitingen van republikeinsche vreugde vindt men ook in

[p. 496]

een ‘burgerlijk Tooneelspel’ van hetzelfde jaar, getiteld Het Vaderlandsch Huisgezin, dat niet zonder belang is voor de kennis der patriotsche begrippen.

Over den inval der Engelschen en Russen in 1799 handelen een drietal stukken: een ‘tooneelspel in drie bedryven’ De Aftogt der Engelschen en Russen (1799), een ‘klugtspel en pantomime’ Abelkrombeen en Zijn Doorluchtige Hoogheid aan de Helder (1799) en een ‘blyspel in een bedryf’ De vaderlandsche Boer (1800). Het laatste stukje is niet onaardig; de twee andere karakteristiek. De gezwollenheid van het Patriotisme openbaart zich in het eerstgenoemde stuk b.v. waar men een jong meisje, dat naast een gevluchten grijsaard gaat zitten, hoort zeggen: ‘Zô! het vuur myner jeugd zal uw kouden ouderdom weder wat doen opkweken’ en den oude, die Veldeling heet, antwoorden: ‘Omhels my, lieve dochter, in wie ik, helaas! de myne meen te aanschouwen!’ In het tweede stuk legt men den Prins van Oranje, na hem eerst te hebben doen ‘huppelen en in zijn handen wrijven’ de volgende woorden in den mond, en dat nog wel in een gesprek met een herbergier: ‘Wij, Gezalfden des Heeren, breeken ons kostlyk hoofd nooit met al die fijnigheeden der Staatkunde. Dat is veel te laag voor ons. Daar hebben we onze Ministers voor.... Wat een verschriklijke last zou het voor ons weezen, wanneer Wy, Vorsten, zelfs denken, zelfs redeneeren en zelfs werken moesten’. Elders: ‘En wat zal mijn Vader en mijn Moeder zeggen, als ik daar zo bekakt van de reis bij hen kom. Ik zal mijn oogen niet durven opslaan’. Dit stuk was gedrukt voor de leden van een ‘Tooneeloeffenend Genootschap’ onder de zinspreuk:

't Toneel, door dweepzugt steeds gevloekt,
Strekt hem ten baak, die deugden zoekt.

[p. 497]

Met het oog op den vrede van Amiëns werden een paar onbeduidende stukken geschreven als De Vrede op 't Vaste Land (door Loots en Kinker) en De Majoor Breekyzer op het Vredefeest te Nederoord.

Enkele dezer tooneelstukken, ten deele eer pleidooien in dramatischen vorm of verzamelingen van dialogen, zijn geschreven om de beginselen der revolutie te prediken. Zoo is het gesteld met een viertal, in proza en 5 bedrijven, dat vereenigd is in den bundel Het Tooneel der Zegevierende Menschlievendheid.... in het vrye Frankrijk of de zegenrijke gevolgen der omwenteling (1790); men ziet dat reeds uit hunne titels: Elize of de afschaffing der kloosters; De Fransche Vaderlander of de rechten van den mensch; De Rang zonder verdiensten of de afschaffing van de adel; De schimmen van Karel II en Catharina de Medicis of de gelukkige omwenteling.

In zijn ‘blyspel’ De Gelykheid (1795) trachtte Barbaz het publiek te overreden om de gelijkstelling van alle burgers onderling ernstiger optevatten; als voorbeeld brengt hij hier een trotsche vrouw ten tooneele, die zich nog altijd Mevrouw laat noemen en een hekel heeft aan het ‘jy en jouw’ van haar man, doch door dezen tot inkeer gebracht en vernederd wordt. De Patriotten van 1797 en een drietal tooneelstukken onder den gezamenlijken titel De Geredde Republiek (1798) leeren ons de vrijheidsvrienden van toen beter kennen, doch kunnen tenauwernood drama's heeten. Middellijken samenhang met de revolutionnaire denkbeelden zien wij in De Vrijheids-zoonen ‘tooneelspel’ in proza en vijf bedrijven, dat op een buitengoed in Amerika speelt, waarin Washington optreedt en ons verscheidene verhalen uit den Amerikaanschen onafhankelijkheidsoorlog worden gedaan; een Hollandsch officier in Amerikaanschen dienst, verloofd met de dochter van een

[p. 498]

Amerikaansch planter, vormt den schakel tusschen de Republiek hier en de Republiek daar.

Een paar andere stukken uit iets later tijd toonen ons daarentegen, dat de reactie reeds voldoende kracht had gekregen om zich te doen gelden ook in de letterkunde. De auteur van De Fransche Dorps-Club of de Revolutionaire Jacobynen. Blyeindend klugtspel in drie bedryven was overtuigd van de noodzakelijkheid eener revolutie in Nederland, dat den naam van republiek voerde ‘zonder dat haar daarvan de minste schaduw was overgebleeven.’ Maar niet zulk een ijveraar was hij, of hij zag de dwaasheid die ook in patriotsche clubs niet ontbrak; dat hij zijn tooneel opsloeg in een Fransch dorp van het departement Rhône en Loire, zal wel geschied zijn om dezelfde reden, die 't Hoen een schuilnaam deed kiezen voor zijne stukjes van dezen aard; trouwens deze auteur noemt zich in het geheel niet. Overigens staat dit ‘klugtspel’ vrij wat hooger dan 't Hoen's werk; vroolijk, vlug van verloop en vlot van dialoog, toont het meer dan een aardig tooneel; in de ons hier voorgestelde vergadering der patriotten-club hebben wij een prototype van het bekende tooneel uit De Kiesvereeniging van Stellendijk. Niet onaardig, doch te rechtstreeks betoogend, is het ‘Bataafsch blyspel’ De Bataaf, geestenziener (1802); een jonkman, wiens hoofd op hol is gebracht door begrippen als vrijheid en vaderlandsliefde, wordt door een wonderdokter genezen van zijne razernij; hij ziet nu, dat na alle veranderingen op staatkundig gebied ‘alles zijn ouden gang gaat.’

Inderdaad, naarmate meer Nederlanders bekwamen van de patriotsche opwinding, ging men ook in dezen zijn ouden gang; het staatkundig tooneelspel raakt op den achtergrond, dramatizeeringen van het verleden, zooals de stukken van Loosjes e.a. op den voorgrond. Zoo bleef het ook gedurende de inlijving;

[p. 499]

altijd, indien men verlof had gekregen van den Franschen machthebber: in 1812 wordt C. van der Vijver's ‘historiesch tooneelspel’ Het Turfschip van Breda uitgegeven, voorzien van de vergunning tot aanplakken en vertoonen van den directeur-generaal der politie Devilliers-Duterrage. Die vergunning was toen noodig voor alle drama's. Één ding hadden stukken als Het Turfschip van Breda voor: zoodra het Fransche juk ten deele afgenomen, ten deele afgeworpen was, konden zij opnieuw dienst doen als uitingen der algemeene volksvreugde.