De monumenten in de voormalige baronie van Breda

[p. 354]

Zundert.

⁺ Naam. Zie: van den bergh. Handboek der middelnederlandsche geographie, blz. 222 en kleyn, blz. 8 v.
⁺ Wapen. Het wapen dezer gemeente bestaat uit een veld van lazuur met een keper van goud, vergezeld van twee lelies en een Jeruzalemkruis, geplaatst 2 en 1, eveneens van goud. Afgebeeld bij d'ablaing van giessenburg (Noord-Brabant, plaat 12, Nr. 171) en, met andere émails en verschillend kruis, bij van goor (blz. 376).

+ Naam.

+ Wapen.

Achtmaal.

Kerk.

⁺ De in 1862 gebouwde ROOMSCH-KATHOLIEKE KERK bezit een klein schilderij op paneel: de Cijnspenning. XVII b.

+ R.K. Kerk. Schilderij.

Groot Zundert.

⁺ Geschiedenis. De oudste vermelding¹⁾ is van 1116, toen er te Zundert eene kerk werd gesticht (zie onder). Voor de opeenvolgende bezitters der heerlijkheid zie van goor (blz. 376 vv.) en van der aa (blz. 221 vv.).

Volgens van goor (blz. 379) had Zundert vroeger een grooten handel ‘door de menigte van wollelakenwevers en leerbereyders’, die de weekmarkten van Rozendaal, Breda, Hoogstraten en Antwerpen bezochten. Doch nadat een brand in 1584 ongeveer 200 huizen had verwoest, zijn deze neringen geheel verloopen (zie de verklaringen van ooggetuigen der verwoesting, in: Taxandria, VIII, blz. 186 vv.). Omstreeks 1670 werd het dorp ontvolkt door de pest, en in 1790 vernielde een brand er 15 of 16 huizen (krüger, IV, blz. 320 en 328).

+ Geschiedenis.

1) Wel is de giftbrief van Hilzondis van 922 ook onderteekend door eenen ‘G. de Sundert’, doch de onderteekeningen zijn volgens habets (I, blz. XXX v.) latere toevoegsels.

Kerken.

⁺ 1. De ROOMSCH-KATHOLIEKE KERK, gewijd aan den H. Trudo, is eigendom der Roomsch-Katholieke parochie van dien naam, de toren behoort aan de burgerlijke gemeente.

⁺ Geschiedenis. In een memoriale der Luiksche kerk stond aangeteekend, dat de kerk van Zundert in 1116 was gesticht (‘extructa’) door Hendrik van Breda en tien jaar later, op het feest der H. Maagd, gewijd (gramaye, p. 12). In 1157 bevestigde Hendrik II, bisschop van Luik, dat Arnulphus, zoon van Arnulphus bijgenaamd den Brabander, aan de abdijkerk van Tongerloo o.a. geschonken had twee gedeelten der tienden van Zundert en het bestuur (‘conductum’) der kerk aldaar (van goor, blz. 516).
krüger (IV, blz. 329 v.) noemt tien altaren in de kerk; bij de visitatie van 1594 waren er negen (juten, Het dekenaat Breda, blz. 15).
Bij de visitatie van 1620 werd aangeteekend: ‘chorus habet ambitum, sed nondum restauratum’, bij die van 1645: ‘templum egregie est restauratum’.²⁾

+ R.K. Kerk.

+ Geschiedenis.

2) Aanteekeningen uit het Aartsbisschoppelijk archief te Mechelen, medegedeeld door den W.E.W. heer g.c.a. juten.

[p. 355]

Volgens krüger (IV, blz. 328) zou de kerk reeds in 1639 door de Hervormden in bezit zijn genomen. Daar echter de visitatie van 1645 hiervan geen melding maakt, is het vermoedelijk eerst na den vrede van Munster geschied.
In 1696 is de toren door den bliksem getroffen en op kosten der Gemeente herbouwd. In 1788 is hij andermaal, aan den oostkant, beschadigd en van Gemeentewege hersteld (krüger, IV, blz. 327 v.).
Op grond der additioneele artikelen van de Staatsregeling van 1798 is de kerk, niet zonder moeite (zie Taxandria, IX, blz. 253 v.), teruggegeven aan de Katholieken, die 2016 in aantal waren, tegen eene uitkeering aan de Protestantsche gemeente, die 61 leden telde.

Afb. 323. Plattegrond en détails der R.K. kerk te Groot-Zundert.

Zij was getaxeerd op f 9500. -. Nadat men 11 Juni 1798 was begonnen haar ‘in betamelijken staat te brengen’, is zij reeds 1 Juli d.a.v. in gebruik genomen (krüger, IV, blz. 328 v.).
In 1881 is de kerk ‘gerestaureerd’ onder leiding van den architect P. van Genk. Eene⁺ gekleurde teekening van de kerk omstreeks 1790, gezicht uit het noordoosten (zeer onnauwkeurig) door t. verrijk, wordt bewaard in de verzameling van het Noordbrabantsch Genootschap.

Ligging. De kerk, geörienteerd met eene afwijking naar het zuiden van 5½^o,⁺ ligt vrij, omgeven door beplanting, op een door een haag afgesloten terrein.

Beschrijving. Plattegrond (afb. 323). De kerk bestaat uit eenen westtoren,⁺

+ Restauratie.

+ Ligging.

+ Beschrijving. Plattegrond.

[p. 356]

een driebeukig schip, welks zijbeuken aan den noordkant langs de volle en aan den zuidkant langs de halve diepte van den toren zijn voortgezet, een dwarspand,⁺ en een priesterchoor met ten deele afgebroken omgang. De toren, inwendig 4,40 M. in het vierkant, is op zijn vier hoeken met dubbele beeren versterkt. Tegen het midden van zijnen zuidwand is een achtkante traptoren opgetrokken. Met een 3,80 M. wijde, spitsbogig gedekte opening in zijnen oostwand heeft de toren⁺ gemeenschap met het middenschip der kerk, dat drie traveëen diep is en, binnen de muren, 6,90 M. breed. De zijbeuken zijn 2,60 M. breed.

Afb. 324. De R.K. kerk te Groot-Zundert, uit het zuidoosten.

⁺ Door drie spitsbogen staan het schip en de zijbeuken in gemeenschap met het dwarspand, dat, vermoedelijk in verband met de aanwezigheid van eenen weg, aan den noordkant minder buiten de zijbeuken reikt, dan aan den zuidkant en aan den noordkant ook de overhoeksche beeren mist, waarmede zijn gevel aan den zuidkant is versterkt. Het is ook overigens onregelmatig van aanleg: langs de viering gemeten minder diep (6,70 M.) dan langs de gevels (6,80 M. en 6,90 M.); de breedte bedraagt 24 M.

⁺ Het dwarspand is met drie bogen geopend op het priesterchoor en zijne zijbeuken, die, binnen de muren, onderscheidenlijk 7 M. en 2,70 M. breed zijn, en bestaan uit drie traveëen. Het presbyterium is gesloten met drie zijden van een

+ Toren.

+ Schip.

+ Transept.

+ Choor.

[p. 357]

zeshoek, waarmede zijne totale diepte 14,60 M. bedraagt. Oorspronkelijk waren de zijbeuken als omgang om het choor voortgezet; thans echter zijn hunne sluitingsmuren gedeeltelijk afgebroken en vervangen door een rechten muur, die de oostelijke zuilen der choorsluiting onderling en met de overblijfselen der omgangswanden verbindt. Tegen den oostwand van den zuider kruisarm en den zuidwand van het choor is een twee traveëen diepe, rechthoekige sacristie opgetrokken, binnenwerks groot 4,60 × 3,75 M.

De totale diepte der kerk, zonder den toren, bedraagt 36,80 M.

Uitwendig (afb. 324). De toren is opgetrokken van baksteen (formaat:⁺ 0,25 × 0,125 × 0,06 M.; 10 lagen: 0,71 M.), in kruisverband. Hij gaat zonder verjonging omhoog en zijne eens-versneden beeren loopen op ongeveer een vierde van de hoogte der klokkenkamer teniet tegen lisenen, die, onder de kroonlijst, verbonden zijn door een rondboogfries. De toren heeft een met bergsteen afgedekte plint; in zijnen westwand een segmentbogig gedekte ingang met bergsteenen kanten, en daarboven een nieuw spitsboogvenster. De klokkenkamer heeft in elken wand twee rondbogige galmgaten. De toren wordt bekroond door een houten lijst, waarboven een van vier- tot achtkant ingesnoerde, met leien belegde spits, met modern gesmeed-ijzeren kruis.

De westelijke sluitwanden der zijbeuken,⁺ waarvan alleen die aan den noordkant met een enkelen beer is versterkt, zijn vensterloos. Zij hebben een met zandsteen afgedekte

Afb. 325. Choor der R.K. kerk te Groot-Zundert.

plint en zijn, evenals de zijmuren, opgetrokken van baksteen (formaat: 0,22 × 0,10 × 0,05 M.; 10 lagen: 0,62 M.), in kruisverband. De door eensversneden, met leien afgedekte beeren versterkte zijmuren hebben in elke travee een tweedeelig, met een gedrukten korfboog gedekt venster, waarvan de eenvoudig geprofileerde kanten (zie afb. 323) en de middenstijl gemetseld zijn. Tegen de derde travee (van het westen gerekend) bevinden zich aan noord- en zuidzijde later aangebouwde portaaltjes. De muren van het middenschip hebben tweedeelige, met Tudorbogen gedekte vensters, en vertoonen onder de goot een met een muizentand versierde uitkraging.

Het dwarspand en het choor zijn opgetrokken van iets kleiner materiaal dan het schip (0,215 × 0,10 × 0,05; 10 lagen: 0,585 M.). De kruisarmen hebben

+ Uitwendig. Toren.

+ Schip.

[p. 358]

in hunnen westwand elk één venster, hun oostwand is blind. In hunne gevels, afgedekt met vlechtingen, hebben zij groote spitsboogvensters, thans zonder stijlen. Alleen de zuidelijke transeptgevel is versterkt met beeren, die overhoeks geplaatst, tweemaal-versneden, met bergsteenen banden versierd en met rollagen afgedekt zijn. In dezen gevel bevindt zich onder het venster een breede, met korfboog overdekte, thans dichtgemetselde, ingang. In den zuidwand der sacristie, die met een lessenaardak bij het transept aansluit, bevinden zich twee vensters, waarvan het grootste van ijzeren tralies is voorzien. Vóór den ingang daaronder is later een portaaltje aangebouwd.

De wanden van het choor zijn behandeld als die van het schip; de oostelijke

Afb. 326. Eiken balustrade in de R.K. kerk te Groot-Zundert.

traveeën der zijbeuken hebben echter geene vensters, en de vensters in den bovenmuur der choorsluiting zijn hooger dan die in schip en choor, in verband waarmede op elk der sluitingswanden een geveltje is opgetrokken, met een zadeldakje aan het choordak verbonden (afb. 325). Deze vensters missen hare stijlen. In den tegenwoordigen oostwand der kerk zijn de oude scheiboog en de zuilen, die het choor van den omgang scheidden, nog voor de helft zichtbaar. De zuilen zijn van baksteen, staan met eenvoudig geprofileerd basement van bergsteen op gemetselde achtkante voetstukken en dragen gedrukte lijstkapiteelen van groefsteen (zie de détails op afb. 323).

Middenschip, dwarspand en choor zijn overdekt met zadeldaken, de zijbeuken met lessenaardaken, alle belegd met leien. Op de viering staat een open achtkante dakruiter uit later tijd, met achtzijdige spits. Deze spits en de makelaar van het choor dragen eenvoudige, gesmeed ijzeren leliekruizen - dat op het choor van een haan voorzien - uit de zestiende eeuw.

⁺ Inwendig. De onderste geleding van den toren is overkluisd met een gemetseld kruiswelf, waarvan de geprofileerde bergsteenen ribben, die samenkomen in eenen sluitring, worden gedragen op geprofileerde kraagsteenen (zie de profielen op afb. 323). In den traptoren bevindt zich een gemetselde spiltrap.

+ Inwendig. Toren.

[p. 359]

Het inwendig der kerk heeft zijn oorspronkelijk karakter grootendeels verloren,⁺ doordien de zuilen geheel zijn gecement, de profielen der basementen gewijzigd en de oude lijstkapiteelen vervangen door hooge kelkkapiteelen met plomp bladornament, terwijl de muren en scheibogen eveneens gecement zijn, de laatste met ingesneden voegen, alsof zij van bergsteenblokken waren samengesteld. In schip en choor worden de drie beuken gescheiden door zuilen van 0,85 M. middellijn, verbonden door spitsbogige scheibogen, die met eene afschuining zijn geprofileerd. De vieringsbogen worden aan den westkant eveneens op zuilen gedragen, aan den oostkant op pijlers, die aan de zijde van het choor met halfzuilen zijn bekleed. Het middenschip der kerk is overdekt met een, in het choor doorloopend, rondbogig houten tongewelf, waarvan de schinkels verbonden zijn door een nok en tweemaal twee gordingen. Het dwarspand heeft een dergelijk gewelf, de viering een door de doordringing dezer twee tongewelven ontstaan kruisgewelf met sluitring. De bebording dezer gewelven is nieuw, evenals de kroonlijst der middenbeukswanden, waarop thans de schinkels rusten.

In het middenschip der kerk staat⁺ tegen den oostelijken torenwand een op vier gemarmerd houten, Dorische zuilen gedragen tribune voor het orgel en de zangers. Deze tribune heeft aan den voorkant eene borstwering⁺ uit den tijd van haren bouw (XIX a) en aan de beide zijden eene

Afb. 327. Gesmeed ijzeren deurtje in de R.K. kerk te Groot-Zundert.

met snijwerk versierde eiken balustrade (afb. 326). XVII a.

Een deel van het middenschip en de zijbeuken zijn bezet met gelijkvormige eiken banken, in den stijl Lodewijk XVI, welker wangstukken met eenvoudig⁺ snijwerk zijn versierd.

De voortzettingen der zijbeuken langs den toren, waarvan de noordelijke als doopkapel, de zuidelijke als berghok dienst doet, zijn van de zijbeuken gescheiden door eenvoudige eiken balusterhekken, XVII.⁺

De zijbeuken zijn overdekt met gestukadoorde halve tongewelven, in segment-

+ Kerk.

+ Tribune.

+ Balustrades.

+ Banken.

+ Hekken.

[p. 360]

⁺ vorm. De sacristie heeft twee op eenvoudig-geprofileerde, bergsteenen ribben gedragen, gemetselde kruisgewelven, welker sluitsteenen met een geopenden zaadbol zijn versierd (zie de détails op afb. 323). In den westwand der sacristie bevindt zich een muurkastje, gesloten met een oud deurtje van fraai gesmeed ijzeren traliewerk (afb. 327). XVI.

⁺ Dateering. Kerk en toren zijn vermoedelijk gelijktijdig gebouwd. De Tudorbogen

Afb. 328. Marmeren tabernakel in de R.K. kerk te Groot-Zundert.

der vensters in de hooge lichtbeuk van schip en choor - die overigens in de Baronie alleen voorkomen in het van ± 1520 - ± 1564 opgetrokken schip der kerk te Prinsenhage - wijzen erop, dat zij niet ouder zullen zijn dan de zestiende eeuw en ook de armelijke profileering der vensterkanten met twee afschuiningen duidt wel op denzelfden tijd. De toren, die inwendig een gewelf heeft bewaard, dat eveneens uit dezen tijd kan dagteekenen, schijnt uitwendig te zijn gewijzigd: de beeren, galmgaten en het boogfries hebben niet de naieve behandeling van de kerk. Waarschijnlijk heeft de toren na den brand van 1696 zijn tegenwoordige gedaante gekregen.

De kerk bezit de volgende oude meubelen en voorwerpen:

⁺ Drie zeventiende-eeuwsche, marmeren altaren, afkomstig uit de St. Michaëls-abdij te Antwerpen, en volgens overlevering naar hier overgebracht na de verwoesting dier abdij tijdens de Fransche revolutie.

1. Van het hoofdaltaar¹⁾ is het oorspronkelijk altaar vervangen door een later, met kaarsenbank en tabernakel van gemarmerd hout, in den stijl Lodewijk XVI. Achter dit altaar staat een oudere retable met zwart marmeren onderbouw, waarop twee Korinthische pilasters en daarvóór gestelde

+ Sacristie.

+ Dateering.

+ Altaren.

1) In de verklaringen, gevoegd bij een achttiende-eeuwsch plan van de kerk der St.-Michaëlsabdij, uitgegeven bij j. de bosschere's publicatie der beschrijving van de Antwerpsche kerken door jacobus de wit (uitgaven der Antwerpsche bibliophilen, N^o. 25), staat over dit altaar aangeteekend: ‘den hoogen altaar in marmer van Corrint: orde met alle figueren zijn van den vermaerden Quellin na de teekening van Rubens, het Altaarstuk verbeeldende de offerande der 3 Koningen is van O.P. Rubens.’ Rubens' origineel hangt thans in het museum te Antwerpen, N^o. 298.

[p. 361]

zuilen van geaderd rood marmer, die een kroonlijst dragen, waarop een fronton, in het gevelveld versierd met festoenen en bekroond door drie witmarmeren beelden, in het midden de H. Maagd met Kindje, rechts St. Michaël en links de H. Norbertus, den ketter Tanchelinus vertredend. In den retable een schilderij op doek: de drie Koningen (copie naar Rubens), in een lijst, die bekroond is met een gebogen fronton met cherubijnen en het opschrift: incarnato regi deo s. Achter den retable bevindt zich een tabernakelkastje van zwart, rood en wit marmer met houten deuren (afb. 328). Hoog: 2,40, breed: 1,55 M. XVII A.

2. Het noordelijk zijaltaar (afb. 329) is van zwart, geaderd grijs, en wit marmer. In den retable een schilderij op doek: de verheerlijking der H. Maagd.¹⁾ Breed: 1,44 M. Op de kaarsenbank staat een koperen crucifix met gedreven voet. Tegen de voetstukken der binnenste zuilen prijken de wapens van de St. Michaëlsabdij en van

Afb. 329. Marmeren zijaltaar in de R.K. kerk te Groot-Zundert.

1) Bij den bovenvermelden plattegrond der St.-Michaëlsabdij staat aangeteekend: ‘het altaarstuk verbeeld Maria met het kindeken, vergezeldschapt met het hemels Lof door Fruytiers, andere zeggen F. Boeyermans - H. van Baelen.’ de wit noteerde: ‘de schilderye daer van is door Boyermans geschildert verbeldende O.L.V.’ (a.w., blz. 150).

[p. 362]

den abt Van Couwerven (1652-1663)¹⁾: doorsneden en voorzien van een hartschild; a. met een lelie; b. met drie bezanten, geplaatst 2 en 1; het hartschild eveneens doorsneden, a. met een geluipaarden leeuw, b. met drie klaverblaadjes, geplaatst 2 en 1.

3. Het zuidelijk zijaltaar is van zwart, geaderd rood, en wit marmer, in denzelfden trant als de vorige doch eenvoudiger. In den retable een schilderij op doek: de verschijning der H. Maagd aan den H. Herman Jozef²⁾; aan weerszijden der zuilen nisjes, waarboven medaillons van een H. Paus en een priester; boven het fronton het beeld van den H. Herman Jozef met het Christuskindje in de

Afb. 330. Koperen doopschotel in de R.K. kerk te Groot-Zundert.

armen; in het fronton twee wapens, geällieerd: de St. Michaëlsabdij en dat van een abt: gevierendeeld, 1 en 4 met een leeuw, 2 en 3 met een haan.

⁺ Twee met beeldhouwwerk versierde, eikenhouten biechtstoelen. XVII.

⁺ Vier grafzerken, versierd met wapens, o.a. van Johan Rijers, † 1677 en Adriaen Cornelis Philips Verhart, † 1631.

⁺ Drie gedreven koperen doopschotels. De eene (afb. 330), versierd met St. Joris en het randschrift: der in frid geh wert in gothische majuskels, eenige malen herhaald, heeft een middellijn van 0,405 M. en dagteekent uit de zestiende eeuw; de beide andere zijn uit de zeventiende eeuw en versierd met Adam en Eva en Josua en Kaleb. Middellijnen onderscheidenlijk: 0,33 en 0,435 M.

⁺ Acht gedreven koperen kandelaars, met driezijdigen voet en balustervormigen stam met plantornament. Hoog: 0,66 M. XVII.

1) Deze jaartallen volgens de ram, Synopsis actorum ecclesiae antverpiensis, liber prodromus, p. 212 s. - j. bosmans, Armorial ancien et moderne de la Belgique, beschrijft het wapen Couwerve: ‘coupé: au 1 d'azur à 1 fleur de lis d'argent, au 2 de gueules à 3 besants d'or’.

2) de wit noteerde: ‘het Autaer stuck verbeeldt de Trouwe van dese hylige [Herman Jozef] met O.L.V. door J.E. Quellin’ (a.w., blz. 150). Bij den plattegrond der St.-Michaëlskerk staat aangeteekend: ‘het Autaer stuk verbeeld Maria met het kindeken en eenen prelaet aen de voeten die door 2 Engelen ondersteunt word [beschrijving, die met ons schilderij niet geheel strookt] van Quellin / desen altaer verrykt met marmere figuren was uytgevoert door Artus Quellin den jongen’.

+ Biechtstoelen.

+ Zerken.

+ Doopschotels.

+ Kandelaars.

[p. 363]

Twee groote en twee kleine balustervormige, gegoten koperen kandelaars. XVII.

In den toren hangen drie klokken:

1. Klok van 0.94 M. middellijn met het opschrift: ALEXIUS PETIT ME⁺ FECIT A^o 1767.

2. Klok van 0,89 M. middellijn met het opschrift: ALEXIUS PETIT ME FECIT A^o 1768.

3. Klok van 1,12 M. middellijn met het opschrift: PETIT ET FRITSEN 1829.

Eene der kamers in de pastorie heeft een geschilderd behangsel:⁺ rivier- en dorpsgezichten, gemerkt: W. Vereyk, 1793.

2. De NED. HERVORMDE KERK, een modern gebouw, bezit de volgende⁺ voorwerpen:

Twee koperen lezenaars en een doopbekkenarm. XVII b.⁺

Twee zilveren avondmaalbekers met gedreven en geciseleerd ornament.⁺ Lodewijk XV. Voorzien van het jaartal 1766 en de merken: Holland (of Brabant), bloempje, hartvormig schildje, waarin r v (?) p en jaarletter m.

Een ronde zilveren broodschaal, vierkant verdiept, met het jaartal 1770 en de merken: Breda, w en onleesbaar.

+ Klokken.

+ Pastorie.

+ Ned. Herv. Kerk.

+ Lezenaars.

+ Avondmaalzilver.

Het raadhuis.

Het RAADHUIS is een onbelangrijk⁺ gebouw in den klassicistischen trant van omstreeks 1830. De 15,50 M. breede

Afb. 331. Zilveren vogel van het Kloveniersgilde te Groot-Zundert.

voorgevel heeft vijf traveeën, waarvan de drie middelste een geringen voorsprong hebben en versierd zijn met vier Korinthische zuilen, die een hoofdgestel dragen, waarboven een fronton, in welks gevelveld het wapen der gemeente is aangebracht. Op het dak staat een open torentje: acht, door rondbogen verbonden zuiltjes, die een koepeldakje met windvaan dragen.

+ Raadhuis.

Verdwenen gebouw van liefdadigheid.

GASTHUIS. Bij testament van 10 October 1483, bepaalde Margriet van de Laar,⁺ huisvrouw van Jan van Vianen, dat te Zundert op haar goed het Laar, zou gesticht worden een huis met zeven kamers ten behoeve van arme lieden boven de vijftig jaar, die een jaarlijksche uitkeering zouden genieten. In 1511 werd eene ordonnantie gemaakt voor dit gasthuis, dat reeds in van goor's tijd niet meer bestond (krüger, IV, blz. 323 vv., van goor, blz. 379).

+ Gasthuis.

[p. 364]

Verdwenen particuliere gebouwen.

⁺ 1. HUIS TE LAAR. Hoewel het verhaal, dat de heeren van Breda sinds 841 te Zundert zouden hebben gewoond, tijdens een Deensche overheersching hunner stad, geheel legendarisch (zie boven, blz. 27), en ook de vermelding van eenen ‘kastelein van Zundert’ in 992 ongeloofwaardig is (zie boven, blz. 354, n. 1), schijnt het toch niet onmogelijk, dat de heeren van Breda althans in het begin der twaalfde eeuw eene woning bezaten te Zundert, daar de kerk er in 1116 door Hendrik van Breda is gesticht. Onopgehelderd blijft echter, ook bij deze veronderstelling, hoe dit huis den naam kon geven - gelijk van goor (blz. 380) wil - aan het ‘vermaerd geslacht Van de Laer’: men zou, omgekeerd, moeten meenen, dat het huis naar dit geslacht genoemd werd, toen het in het bezit daarvan gekomen was. Van de geschiedenis van dit huis, dat ook wel ‘het Hof’ werd genoemd, is bekend, dat Margriet van de Laer, bij testament van 10 October 1483, aan den heer van Nassau vermaakte haar ‘huis op het Laar, met de weide en den boomgaard daaraan gelegen, met de manschap van Maarbergen’, mits hij 200 kronen uitkeerde aan het bij

Afb. 332. Zijden wimpel van het St.-Jorisgilde te Groot-Zundert.

dezelfde wilsbeschikking door haar gesticht gasthuis (krüger, IV, blz. 324). Hendrik van Nassau heeft het huis in 1532 overgedragen aan Roelof van Dongen, na wiens dood het aan verschillende bezitters heeft behoord, opgenoemd bij van der aa (blz. 224). van goor (blz. 380) bericht, dat Arnold Otto, die het huis sinds 1712 bezat, het ‘merkelyck verbetert en met veele aangename tuynen en beplantingen verciert heeft’, de Tegenwoordige Staat (II, blz. 279) noemt het, omstreeks 1750, een ‘heerenhuis... rondom in 't water gelegen’. en nog omstreeks 1792 spreekt bachiene (Vaderlandsche geographie, IV, blz. 779) van ‘het deftig gebouw, versierd met fraaye tuinen en andere plantagiën’.
Volgens den Geillustreerden Gids voor de Baronie van Breda (blz. 313) zou het huis in 1810 door de Engelschen zijn verwoest, doch dit zal in 1814 zijn geschied, toen het Engelsche bevrijdingsleger onder Generaal Graham eenigen tijd zijn hoofdkwartier te Zundert heeft gehad (j.e. van gorkum, De bestorming der vesting Bergen op Zoom op 8 Maart 1814, blz. 5). Volgens denzelfden Gids is de ruïne van het huis in 1830 door de Gemeente gekocht en heeft de afbraak dienst gedaan bij den bouw van het raadhuis; volgens krüger (IV, blz. 336), die van de verwoesting evenmin melding maakt als van der aa, zijn ‘de oude gebouwen’ in 1849 afgebroken.
In de verzameling van het Noordbrabantsch Genootschap wordt eene teekening bewaard van n. wicart (1744-1815), die de ruïne van het kasteel te Zundert voorstelt, blijkens een oud opschrift op de achterzijde. Zij geeft de bouwvallen van een belangrijk, met torens versterkt, middeleeuwsch kasteel te zien, in een heuvelachtig landschap en, in het verschiet, links, een kerkje, uit het zuidwesten. Bij een andere teekening van denzelfden is op het opzetpapier vermeld, dat zij de ruïne van het kasteel te Rijsbergen verbeeldt. Hier ziet men, rechts, een kerkje, uit het zuidoosten. Beide schijnen hetzelfde gebouw at

+ Huis te Laar.

[p. 365]

te beelden, en de heuvelachtige omgeving is ten zuidoosten van Zundert, doch niet in de nabijheid der plaats waar het huis te Laar gestaan heeft, terug te vinden. Het is niet waarschijnlijk dat van goor van een zoo belangrijken burcht geen nader gewag zou hebben gemaakt en de aanduidingen in den Tegenwoordigen Staat en bij bachiene als een ‘heerenhuis’ en een ‘deftig gebouw’ stroken weinig met het uiterlijk van dit kasteel.

2. KASTEEL ZOMBEECKE. Volgens van goor (blz. 379) bezaten de abt en het⁺ convent van St. Bavo te Gent bij Zundert een kleine heerlijkheid, Zombeecke (die zij in 1523 verkochten aan Hendrik van Nassau), en was ‘in het bosch op de geweze hoeve van den heer’, voorheen nog de plaats te zien, waar ‘de burgt van Zombeecke’ eertijdsgestaan had. Deze bewoordingen schijnen te kennen te geven, dat in van goor's tijd van dezen ‘burcht’ niets meer over was, zoodat Wicart's bovenvermelde teekeningen zich ook met dit gebouw niet laten identificeeren.

+ Kasteel Zombeecke.

Gildevoorwerpen.

Van de vier te Zundert gevestigde oude schuttersgilden bezitten er drie nog oude voorwerpen. Die van het vierde - het in 1662 opgerichte of bevestigde St.-Jansgilde¹⁾ - zijn in 1880 verbrand.

1. Het in 1643 opgerichte,⁺ of bevestigde¹⁾, Kloveniersgilde van den H. Willibrordus bezit een zilveren halsketting, waaraan een gedreven

Afb. 333. Gesmeed ijzeren lezenaar der R.K. kerk te Klein-Zundert.

en gegraveerde, gekroonde vogel (afb. 331) en eenige koningsschilden, het oudste van 1798.

Voorts twee vuursteengeweren en een vaan van 1863.⁺

2. Het in 1685 opgerichte, of bevestigde¹⁾, St.-Jorisgilde bezit een zilveren⁺ halsketting met gekroond vogeltje (XVIII) en schilden (XIX). Voorts een

1) Volgens opgaven, mij ten Raadhuize verstrekt.

+ Ketting.

1) Volgens opgaven, mij ten Raadhuize verstrekt.

+ Geweren.

1) Volgens opgaven, mij ten Raadhuize verstrekt.

+ Ketting.

[p. 366]

⁺ wimpel (afb. 332) van gebloemde zijde (Lodewijk XIV), waarop een medaillon, waarin geschilderd St. Joris den draak verslaande (XVII), en een uit geeren van verschillende kleur samengestelde zijden vlag, waarop, binnen een rechthoekige omlijsting, een groot ovaal medaillon: St. Joris den draak verslaande. XVIII.

⁺ 3. Het St.-Ambrosiusgilde, opgericht in 1822¹⁾, bezit een zilveren halsketting met kleinen vogel (XIX?), een zijden wimpel van 1850, versierd met het geschilderde beeld van den patroon, en een veelkleurige zijden vlag, in den ouden trant, van 1869.

+ Vanen.

+ Ketting. Vanen.

1) Volgens opgaven, mij ten Raadhuize verstrekt.

Klein-Zundert.

Afb. 334. Schoorsteen in de pastorie der R.K. kerk te Klein-Zundert.

⁺ Geschiedenis. De oudste vermelding van dit dorp is van 1265, toen de abt en het convent van St. Bavo te Gent verklaarden, dat het begevingsrecht der kapel van Klein-Zundert (‘capella de Parvo Sonderde’) toekwam aan de abdij Tongerloo (van goor, blz. 515).

+ Geschiedenis.

Kerk.

⁺ De ROOMSCH-KATHOLIEKE KERK is gewijd aan den H. Willibrordus.

⁺ Geschiedenis. In 1265 bestond er te Klein-Zundert eene kapel,²⁾ bediend door Praemonstratensers uit de abdij Tongerloo (zie boven).
Bij de kerkvisitatie van 1594 waren er in deze kapel twee altaren; bij die van 1609 werd aangeteekend, dat het choor ongeschonden, het kruis zonder (?) dak was (‘crux tecto dependente’) en dat er een gemakkelijke pastorie bestond (juten, Het dekenaat Breda, blz. 18). Het schip was dus toen blijkbaar verwoest. Volgens krüger (IV, blz. 340) was dit gebouw, dat bij het gehucht Raamberg stond, een ‘hooge en schoone kruiskerk,

+ R.K. Kerk.

+ Geschiedenis.

2) krüger (IV, blz. 337 v.) stelt de oprichting der parochie (!) ‘in het begin van 900’ en geeft verschillende data uit hare geschiedenis vóór 1265, onder verwijzing naar oorkonden, die zijne beweringen niet staven. gramaye (p. 21) meent, dat de kerk door Arnold van Leuven aan de abdij van Tongerloo is geschonken, hetgeen, daar deze abdij de kerk reeds in 1265 bezat en Arnold eerst in 1268 heer van Breda kan zijn geworden (Taxandria, XII, blz. 231), niet waarschijnlijk is. Ook zijne veronderstelling, aanvankelijk (p. 7) met allen twijfel, later (p. 21) met zekerheid voorgedragen, dat de kerk van Klein-Zundert oorspronkelijk aan de abdij van Echternach zou hebben toebehoord, mist goeden grond.

[p. 367]

weinig minder dan die van Groot Zundert’, met een toren ‘bijna gelijk aan dien van Rijsbergen’. In dezen toren was eene klok, die thans in den toren der St.-Annakerk te Breda hangt (zie boven, blz. 151). Hoewel reeds in 1557 door Hervormden de pastorie geplunderd en pastoor Arnoldus van Vessem gedood werd (coppens, III², blz. 180), schijnt het tot 1639 te hebben geduurd alvorens de kerk aan de Katholieken werd ontnomen (krüger IV, blz. 339). Zij bleef daarna ‘buyten eenig geestelyck gebruyck’ (van goor, blz. 380), was in 1821, toen zij weder in het bezit der Katholieken kwam, geheel in verval en is in 1823 ‘geheel geslecht’ (krüger, IV, blz. 339 en 341).
De Katholieken hadden zich intusschen met

Afb. 335. Crucifix der R.K. kerk te Klein-Zundert.

eene schuurkerk beholpen, in 1773 vervangen door een nieuw gebouw, dat in 1823 met de afbraak der oude kruiskerk was vergroot en thans is afgebroken, daar in 1911 een nieuwe kerk gereed kwam.

De kerk bezit de volgende oude meubelen en voorwerpen.

Een gedreven verguld zilveren monstrans.⁺ Op den met cartouches versierden voet, rust een balustervormige stam, die een stralenschijf draagt, waarin de ronde luna, ter weerszijde waarvan engelfiguren en waarboven God de Vader, onder een gekroonden baldakijn. Lodewijk XIV. Merken: Antwerpen, D P en jaarletter V.

Een gedreven, koperen wierookvat,⁺ versierd met bladornament en cherubkopjes. Lodewijk XIV.

Een koperen doopvont. Eind XVII.⁺

Een gedreven koperen Godslamp.⁺ Lodewijk XIV.

Twee groote en vijf kleine, gegoten koperen kandelaars. XVII.⁺

Twee houten beelden, grof werk en met latere polychromie. Beide XVI⁺ d. Het eene stelt voor de Mater dolorosa, het andere de H. Anna.

Vier schilderijen, in 1859, toen zij, ‘bijna verteerd’ waren, ‘gerestaureerd’⁺ door den dorpsverver van Zundert (krüger, IV, blz. 343).

Een kazuifel van gebloemde groene zijde. XVIII d.⁺

Een gesmeed ijzeren lezenaar (afb. 333) met kaarsarm, die zoowel verticaal⁺ als zijdelings bewogen kan worden. Hoog: 1,40 M. XVI of XVII.

In den toren hangt eene klok, middellijn: 0,65 M., met het opschrift:⁺ DHEER ROBERTUS LEMKENS OFFICIER VAN WEERNHOUT GROOT EN KLEIN ZUNDERT EN RIJSBERGEN ALEXIUS IULIEN EN GULIELMUS VAN EVERBROECK GOTEN MY 1727.

+ Monstrans.

+ Wierookvat.

+ Doopvont.

+ Godslamp.

+ Kandelaars.

+ Beelden.

+ Schilderijen.

+ Kazuifel.

+ Lezenaar.

+ Klok.

[p. 368]

⁺⁺ De pastorie, uitwendig zonder belang, heeft twee oude schoorsteenen. De eene (afb. 334) is van zwarte Namensche steen met wit marmer, in den Rubensstijl; de andere, kleiner en van hout, in den stijl Lodewijk XIV, heeft in den boezem een schoorsteenstuk, schilderij op doek: de leerlingen te Emaus. XVIII a.

⁺ In de pastorie wordt voorts een met schilpad belijmd crucifix (afb. 335) bewaard, waarop een ivoren corpus. XVII.

+ Pastorie.

+ Schoorsteenen.

+ Crucifix.

Gildevoorwerpen.

⁺ Het schuttersgilde van den H. Willibrordus, opgericht of bevestigd in 1681,⁺ bezit een zilveren gildeketting met vogel (XVIII) en schilden (XIX) en een vlag, waarop geappliqueerd een op witte zijde geborduurde figuur van den patroonheilige (XVIII), hersteld in 1887.

+ Ketting.

+ Vaan.

Wernhout.

⁺ Geschiedenis. Wernhout was vroeger eene afzonderlijke heerlijkheid, die in 1453 aan den graaf van Oostervant behoorde, en in het laatst der zeventiende eeuw door Willem III is aangekocht (van goor, blz. 380).

+ Geschiedenis

Verdwenen gebouwen.

⁺ Volgens van der aa (blz. 226) heeft hier een ‘ADELLIJK HUIS’ gestaan, volgens⁺ krüger (IV, blz. 326) ook eene KAPEL. Het oude RECHTHUIS, een gebouwtje in zestiende-⁺ of zeventiende-eeuwschen trant, en het torenspitsje der kapel zijn te zien op een prentje van bendorp (o.a. in bachiene's Vaderlandsche geographie, IV, t.o. blz. 780).

+ Huis.

+ Kapel.

+ Rechthuis.