De monumenten in de voormalige baronie van Breda

[p. 349]

Teteringen.

Wapen. Het wapen dezer gemeente bestaat uit een veld van lazuur met een staanden⁺ bisschop (met mijter en kromstaf) van goud. Afgebeeld bij d'ablaing van giessenburg (Noordbrabant, plaat 10, Nr. 140).
Geschiedenis. De in 1280 door Arnold van Leuven aan Breda geschonken gronden⁺ (zie boven, blz. 21) vormden, naar men meent, ongeveer het gebied der tegenwoordige gemeente Teteringen, dat daarom onder het rechtsgebied der stad behoorde (van goor, blz. 358 v.) en eerst in 1798 eene afzonderlijke gemeente is geworden (van der aa, blz. 129). Ten zuidoosten, dicht bij de wallen der stad, lagen eenige heuvels, de z.g. Zandbergen, die om strategische redenen zijn geslecht en langzamerhand plaats maakten voor ‘een fraey getal huysen’, welke een kleine voorstad vormden. De geheele streek tusschen de Gasthuis- en de Ginnekenpoort was toen met ‘speelhoven en lustplaetsen’ bezet, die echter alle bij het begin van den tachtigjarigen oorlog, en vooral tijdens de belegering van 1624, verwoest zijn (van goor, blz. 359).
Ook de heeren van Breda hadden onder Teteringen hun lusthof, ten noorden van het kasteel: het voormalige z.g. Belcromsche bosch en de latere uitbreidingen daarvan, waarin Maurits het z.g. speelhuis stichtte, dat in 1824 is afgebroken (zie boven, blz. 53 en van der aa, blz. 130), maar waarvan de plaats nog herkenbaar is aan den terreinaanleg. Een breede laan voert nl. van den Terheidenschen weg - vroeger van de kasteelgracht - naar een stervormig aangelegd boschje, in het midden waarvan zich een heuvel bevindt, de z.g. Konijnenberg, waarop het speelhuis gestaan heeft.

+ Wapen.

+ Geschiedenis.

Hunenschans.

In het begin der negentiende eeuw, werd in deze gemeente in een bosch ten⁺ noordwesten van Breda, op den weg naar Oosterhout, eene hunenschans aangetroffen (hermans, Oudheden, blz. 69).

+ Hunenschans.

Molengracht.

In dit gehucht staan eenige kleine, oude BOERENWONINGEN, waarvan⁺ sommige, blijkens de nog aanwezige ontlastingsbogen boven, of kruiskozijnen in de vensters, uit de zeventiende eeuw dagteekenen.

In den voorgevel der negentiende-eeuwsche boerderij ‘DE BLAUWE KEI’ is⁺ een steen, in den vorm van een doorgesneden kei, ingemetseld met het opschrift:

den blawen key ben ik genaemt
en voor vierhondert iaer befaemt
dog die my nu weer op doet staen
dat is erasmus v. valkenhaen.

Volgens van der aa (blz. 135) was de hoeve ‘de blauwe kei’ reeds in de dertiende eeuw bekend. Erasmus van Valkenhaen was majoor-commandant van Breda.

+ Boerderijen.

+ Blauwe Kei.

[p. 350]

Teteringen.

Kerken.

⁺ 1. De ROOMSCH-KATHOLIEKE KERK, gewijd aan den H. Willibrordus, is met haren toren eigendom der Roomsch-Katholieke parochie van dien naam.

⁺ Geschiedenis. Teteringen behoorde tot de parochie Breda. Ten gerieve der inwoners is echter te Teteringen eene kapel gesticht, waarin volgens van goor (blz. 359) altaren waren gefundeerd in 1450, 14.. en 1505. Uit den stichtingsbrief van dit laatste altaar,

Afb. 318. Schilderij der R.K. kerk te Teteringen.

o.a. gewijd aan de H. Wilgefortis (‘anders Oncommera’), blijkt, dat de oude kapel van Teteringen in 1505 door een nieuwe werd vervangen: ‘de nieuwe kapel..... gedeeltelijk gebouwd en verder te bouwen’ (krüger, IV, blz. 270 v.).
Tijdens het beleg van Breda door Spinola (1624-25) is deze kapel verbrand, en daarna, naar het schijnt, slechts ten deele weder hersteld (van der aa, blz. 135). In 1635 is zij tot parochiekerk verheven, doch reeds twee jaar later, na de herovering van Breda door Frederik Hendrik, in bezit genomen door de Hervormden, die haar echter spoedig, wegens hun gering aantal, ongebruikt lieten. Zij was dan ook geheel in verval geraakt, toen zij, bij besluit van 4 Mei 1809, door Lodewijk Napoleon werd teruggegeven aan de Katholieken, die haar daarom afbraken en door een nieuw gebouw vervingen, dat in 1820 in gebruik is genomen (krüger, IV, blz. 271 v.).
In de verzameling van het Noordbrabantsch Genootschap berust een teekeningetje van de kapel omstreeks 1730 door c. pronk, waarnaar een prentje is gegraveerd door h. spilman (Het verheerlijkt Nederland, I, Nr. 164).
⁺ Beschrijving. De kerk is uit architectonisch oogpunt zonder belang.
⁺ Zij bezit de volgende oude meubelen en voorwerpen:

⁺ Een gemarmerd houten hoofdaltaar. Het altaar, in den vorm van een tombe, aan den voorkant versierd met het Lam Gods, staat voor een gebogen achterwand, waarin nissen met de beelden van de heiligen Petrus en Paulus. Lodewijk XVI.

⁺ Een gedreven, nieuw-vergulde, zilveren monstrans, waarvan de voet is versierd met cherubkopjes, de buste van eenen heilige en een wapentje. Aan weerszijden der door stralen omgeven luna, zijn twee groote voluten aangebracht,

+ R.K. Kerk.

+ Geschiedenis.

+ Beschrijving.

+ Voorwerpen.

+ Altaar.

+ Monstrans.

[p. 351]

die de buste van God den Vader dragen, onder een kroon. XVII d. Een versiering

Afb. 319. Crucifix der R.K. kerk te Teteringen.

met korenaren en druiventrossen is later toegevoegd. Hoog: 0,70 M.

Onder den voet het opschrift: datum ecclesiae abbatiali nizellensi (lees: nivellensi) iulii 1699 a fre ioanne pennemans superiore et d. henri iacobs iulet oppidi brux. greffario ea conditione ne unquam alienetur et heredieus (lees: heredibus) dicti d. requirantibus ostendetur nec non a d^la isabella const. hechts d^ti d. coniuge.

Een hardsteenen doopvont - vierkante⁺ voet, waarin de kuip rond is uitgehold - met het jaartal 1787 en een van rood en geel koper gedreven deksel.

Een schilderij op paneel: Madonna met⁺ Kindje en den H. Jozef (afb. 318). Hoog: 1,21, breed: 0,94 M. XVII a.

Een schilderij op doek: Madonna met Kindje. Hoog: 1,31, breed: 1,12 M. XVIII A.

Een geschilderd houten crucifix met ivoren corpus (afb. 319). Het corpus⁺ hoog: 0,245 M. XVII.

Twee gedreven koperen schotels (afb. 320). Middellijn: 0,28 en 0,275 M. XVII.⁺

Zes gegoten koperen kandelaars (afb. 322). De grootste, tot bovenkant⁺ vetvanger, hoog: 0,285 M. Omstreeks 1600.

Een gedreven⁺ koperen wierookvat (afb. 321). Lodewijk XVI.

Een van rood⁺ en geel koper gedreven Godslamp. Lodewijk XVI.

Twee zestienarmige⁺ kronen en verschillende kandelaars,

Afb. 320. Koperen schotels der R.K. kerk te Teteringen.

gedreven van rood en geel koper. XIX a of b.

+ Doopvont.

+ Schilderijen.

+ Crucifix.

+ Schotels.

+ Kandelaars.

+ Wierookvat.

+ Godslamp.

+ Kronen.

[p. 352]

In den toren hangen twee klokken:

⁺ 1. Klok van 0,62 M. middellijn, met de opschriften IOHANNES SITHOF ME FECIT BRUXELLIS ANNO DOM. 1632 en, ingesneden aan den benedenrand: DESE KLOCK IS GHE[geven door Ant]ONIS IANSEN VAN DIERSEN TOT BEHOEFT VAN DE KERCKE TOT TETER[ingen].¹⁾

2. Klok van 0,83 M. middellijn, met het opschrift: G.I. VAN LOON PASTOOR ‖ A. ROBS I. SMITS C. VAN DYK D. HUYGEN ANSELMS EN ‖ A. VAN DER STIGT KERKMEESTERS petit et fritsen me fuderunt anno 1820.

⁺ 2. De ROOMSCH-KATHOLIEKE KERK aan de Baronielaan bij Breda, hoewel gelegen op Teteringsch grondgebied, is behandeld bij de Bredasche kerken; zie boven blz. 151.

Afb. 321. Wierookvat van rood en geel koper der R.K. kerk te Teteringen.

Afb. 322. Koperen kandelaars der R.K. kerk te Teteringen.

+ Klokken.

1) Op Van Diersen's graf in de oude kerk lag een zerk met het opschrift: weet mij verborgen in dit graff ‖ hier dank ‖ den klanck ‖ van dese klock die ik eens gaff (van der aa, blz. 131).

+ R.K. Kerk.

Verdwenen gebouwen.

⁺ Volgens van der aa (blz. 132) heeft vroeger aan den weg van Heusdenhout naar Teteringen, ongeveer ter plaatse waar zich thans de herberg ‘de Posthoren’ bevindt, eene KAPEL gestaan. Deze plaats heette vroeger de Vuilenbras.
⁺ 2. In het gehucht Teteringsche Dijk, vlak bij de wallen van Breda, ten noorden van den weg naar Teteringen, stond de LAZARIJ der stad, die in 1574 geheel is afgebroken (van goor, blz. 109).

+ Kapel.

+ Lazerij.

[p. 353]

Gildevoorwerpen.

Het schuttersgilde van den H. Ambrosius, voortgekomen uit het bijenhoudersgilde⁺ van dien naam, bezit een trom, beschilderd met het beeld van den H. Ambrosius (XVIII) en een zilveren halsketting, waaraan een met een kroon⁺ gedekt schild, waarin het beeld van den patroonheilige is gegraveerd op den voorkant, en op den achterkant: koningsteeken van het st. ambrosius-gild te teteringen opgerigt den 24 november 1730 vernieuwd den 21^e januari 1849, 18 30/9 50. xix.

+ Trom.

+ Ketting.