De monumenten in de voormalige baronie van Breda

[p. 326]

Rukfen en Sprundel.

⁺ Oude indeeling. Rukfen behoorde vroeger onder het markiezaat van Bergen op Zoom; Sprundel maakte deel uit van de gemeenten Etten en Prinsenhage; Vorenseinde en Zegge hadden ieder een eigen bestuur; Langendijk behoorde tot de gemeente Wouw. Tijdens de Fransche overheersching werden al deze deelen bijeengebracht tot de gemeente Rukfen en Sprundel (van der aa, Aardrijkskundig Woordenboek, IX, blz. 748 v.).
⁺ Wapen. Het wapen dezer gemeente is gevierendeeld, de kwartieren met goud geboord, 1. van keel met drie palen van goud, 2 en 3 van sabel met eenen leeuw van goud,

Afb. 299. De kerk te Sprundel omstreeks 1790, naar eene teekening van T. Verrijk.

4 van sinopel met drie maliën van goud, geplaatst 2 en 1. De kwartieren 1 en 4 vormen het wapen van het geslacht Bautersem. Afgebeeld bij d'ablaing van giessenburg (Noordbrabant, plaat 9, Nr. 125). van der aa (t.a.p.) geeft de kwartieren in andere volgorde en ten deele met andere émails.

+ Oude indeeling.

+ Wapen.

Rukfen.

⁺ Naam. Zie: Krüger, IV, blz. 408. Voor het gelijknamige gehucht bij Heeswijk, zie: Nomina geographica Neerlandica, II, blz. 141.
⁺ Geschiedenis. Rukfen wordt het eerst vermeld in 1358, toen Hendrik van Bautersem, heer van Bergen op Zoom, en zijne vrouw Maria van Mercxem, de ‘gronden, moerassen en wildernissen’ aan de inwoners verkochten (van der aa, t.a.p.).

+ Naam.

+ Geschiedenis.

[p. 327]

Tegen het midden der vijftiende eeuw was Rukfen een dorp van eenige beteekenis geworden, als blijkt uit de bul van 25 Juni 1442, waarbij Paus Eugenius IV, op verzoek van Jan van Glimes, heer van Bergen op Zoom, toestond er een parochiekerk op te richten: ‘sane pro parte tua nobis nuper exhibita petitio continebat, quod in certo loco tui dominii Ruckven cum appendicio de Suuartscine¹⁾ nuncupato, Leodiensis diocesis, a brevi citra tempore, cooperante Altissimo, multiplicata est humani generis conditio, sic quod ad presens nova villa ibidem cum diversis habitationibus et domibus existit ac apparet’.... (Analectes pour servir à l'histoire ecclésiastique de la Belgique, VII, p. 248).

1) Deze plaats, verder ook ‘Swaertschine’ en ‘Swartscine’ gespeld, is mij onbekend. Wellicht moet ‘Swartsciue’ gelezen worden en verband gezocht met het tegenwoordig Schijf genoemde gehucht, dat een half uur ten zuiden van Rukfen ligt.

Roomsch-Katholieke kerk van den H. Martinus.⁺

Geschiedenis. In 1432 wordt eene kapel te Rukfen vermeld (habets I, blz. 324).⁺ In 1442 gaf Paus Eugenius IV, bij de bovenaangehaalde bul, vergunning te Rukfen eene parochiekerk te bouwen, en uit een bul van zijnen opvolger, Pius II, van 4 September 1459, waarbij stappen worden gedaan om aan Jan van Glimes en zijne erfgenamen het begevingsrecht der statie te verzekeren, blijkt, dat de kerk toen gebouwd en van inkomsten voorzien was..... ‘cum autem...

Afb. 300. Plattegrond der kerk te Sprundel, naar eene opmeting van G. de Hoog Hzn., geteekend door J.D. Meijsing.

dicta parochialis ecclesia jam constructa et fundata conspiciatur’ (Analectes, VII, p. 252).
Bij de kerkvisitatie in 1606 werd aangeteekend, dat de kerk, die goed onderhouden was (‘templum erat in bona reparatione’), geestelijke bediening miste en dat de ornamenten en missalen door vertrouwde personen werden bewaard.²⁾
Nadat de kerk in 1648 door de Hervormden was in bezit genomen, is zij 25 Juni 1684 verbrand. De Protestanten hebben toen op dezelfde plaats een klein kerkje gebouwd, dat de Katholieken, bij besluit van Lodewijk Napoleon, in 1808 tegen geringe vergoeding terugkregen met een subsidie van f 18000. - waarna zij, op de plaats der oude, een nieuwe

+ R.K. Kerk.

+ Geschiedenis.

2) Mededeeling van den W.E.W. heer g.c.a. juten, uit het Aartsbisschoppelijk archief te Mechelen.

[p. 328]

kerk hebben gebouwd. De kerkschuur, waarin zij vroeger dienst hadden gedaan, bestaat nog. Zij heeft een marmeren steen met het opschrift: alexander de man, pastor 1768 erexit (krüger, IV, blz. 209 v.).

⁺ Beschrijving. De nieuwe kerk is zonder belang. Zij bezit:

⁺ Hardsteenen doopvont, welks achtkante kuip versierd is met koppen. XV.

⁺ Zilveren scapulier: twee door scharnieren verbonden zilveren plaatjes,

Afb. 301. H. Christophorus, houten beeld der kerk te Sprundel.

waarop onderscheidenlijk I H S en M R, gekroond, en met het opschrift: dedit adolesc sebastianus panhuise alveator: oswaldo carmelitae pastori rokvensi.

Een broederschap van O.L. Vrouw van Carmel was in 1673 in de kerk opgericht. De Carmeliet Oswald van Elsen was van 1706-1713 pastoor te Rukfen (krüger, IV, blz. 213).

+ Beschrijving.

+ Doopvont.

+ Scapulier.

Raadhuis.

⁺ In het moderne RAADHUIS worden vijf achttiende-eeuwsche⁺ zegelstempels bewaard:

1. Rond, met wapen als dat der tegenwoordige gemeente, en het randschrift: s. pagh rucphaniensis.

2. Als voren, doch in het randschrift: pagi.

3. Rond. Een geknielde vrouw, het gelaat gekeerd naar een uit den rand te voorschijn komende zon, houdt een wapenschild met drie maliën. Randschrift: lant. v. bergen. b.d.n. ber.

4. Ovaal. Geknielde vrouw, achter welke een vrijheidshoed op staak, een weegschaal en een zon. Zij houdt in de handen een geopend boek, boven een wapenschild met drie maliën. Randschrift: zegel van den lande van zegge.

5. Rond. Doorsneden wapen, a gedeeld: 1 met een leeuw, 2 met drie palen; b: drie maliën. Randschrift: voeren onder bergen.

+ Raadhuis.

+ Zegelstempels.

Sprundel.

⁺ Naam. Zie van den bergh, Handboek der middelnederlandsche geographie, blz. 221.
⁺ Geschiedenis. In 992 schonk Hilsondis aan de abdij Torn o.a.: ‘castellum Sprundelheim cum omni integritate, sicut situm est super fluvium Moirwater’ (habets, I, blz. 6). Ten tijde van nuyts (omstreeks 1700) was de Moervaart nog ‘bescheidenlijk te zien’,

+ Naam.

+ Geschiedenis.

[p. 329]

terwijl men nog een ‘omwaterde plaats’ aanwees onder het gehucht Vorne¹⁾, waar het kasteel zou hebben gestaan (Beschrijvinge van Etten, blz. 13) Sprundel was, volgens Nuyts, oudtijds volkrijk en bloeiende door de turfnering, doch ging achteruit, toen deze zich naar Etten en Leur verplaatste en de Leursche vaart gegraven was (vgl. hiervóór, blz. 218 en 230).

1) In het door mij gebruikte afschrift van nuyts' werk staat ‘onder Kom’. van goor (blz. 392) zegt, dat het bedoelde overblijfsel van het kasteel aan het Voorendt lag. Vermoedelijk schreef nuyts ‘onder Vorn’, waaraan het thans ‘Vorenseinde’ genoemde gehucht zijn naam ontleent - eigenlijk, ‘Vornes-einde’ (zie: habets, I, passim) - en waar de abdij Torn tienden bezat.

Kerk.

De ROOMSCH-KATHOLIEKE KERK, gewijd aan den H. Joannes den Dooper,⁺ behoort aan de Roomsch-Ratholieke parochie van dien naam, de toren aan de burgerlijke gemeente.
Geschiedenis. In 1432 wordt te Sprundel eene parochiekerk vermeld (habets, I,⁺ blz. 324), waarin bij eene kerkvisitatie op het eind der vijftiende eeuw een altaar was van het H. Kruis en altaren van de H. Barbara, de H. Drieeenheid en de H. Catharina (t.a.p., blz. 456). Bij de visitatie van 1594 wordt alleen een altaar van de H. Maagd vermeld ‘cum appendice sancte Crucis’ (juten, Het dekenaat Breda, blz 22). Vermoedelijk was het H.-Kruisaltaar in de zestiende eeuw overgebracht naar de kapel ‘op het kerkhof, achter het noorder deel der kerk’, waarvan nuyts gewaagt, en welker stichting zou samenhangen met de vereering van het ‘H. Kruis van Sprundel’, vóór de Hervorming jaarlijks op den Zondag van St. Jan Baptist door een plechtigen omgang gevierd, waarbij ‘een zeer groote menigte van menschen uit alle omliggende gewesten’ toestroomde (nuyts, blz. 14; vgl. krüger, IV, blz. 217 v.). Deze kapel is thans verdwenen.
In 1648 is de kerk door de Hervormden in bezit genomen. De kerk wordt door Nuyts beschreven als een ‘fraaye en bequaame kruyskerk groot ende kleyne toren met twee klokken, slaande heele en half ure, wijzers, uurwerk, enz’. In de vergadering der classis Breda van 31 Mei 1652 werd o.a. verklaard, dat er nog ‘eenige overblijfsels

Afb. 302. Eiken cartouche in de kerk te Sprundel.

des pausdoms in de glazen ende elders’ waren, met name ook, dat in het choor met groote letters stond: ‘crux ave spes unica, hoe passionis tempore auge piis justitiam reisque dona veniam’. De ‘ornementen’ waren toen ‘hier en daar verborgen’, de meeste bij den pastoor (habets, II, blz. 497).
In verband met ieders aandeel in de tienden, stond het onderhoud van het schip der kerk, tusschen den toren en het kruiswerk, met dat van de groote klok, ten laste der abdij Torn, het onderhoud van choor, dwarspand, toren en dakruiter met kleine klok, ten laste van Prinsenhage, Etten en Vorenseind, elk voor een derde deel.
Tengevolge van een hierover ontstaan geschil, is het onderhoud langen tijd nagelaten, waardoor de oost-, zuid- en noorder deelen der kerk tot een ‘ellendig en schandelijk

+ R.K. Kerk.

+ Geschiedenis.

[p. 330]

verval’ zijn geraakt, zoodat de dakruiter in 167. ‘zelfs moest worden afgebroken’ (nuyts, blz. 14). In een schrijven van 10 November 1679, wordt het dorpsbestuur van Vooreind uitgenoodigd te Sprundel te verschijnen om met eenen vertegenwoordiger van Etten ‘te doen visiteren de vervallene kerke.... ten einde eenmaal te procederen tot behorelijcke reparatie der selver’ (Taxandria, VI, blz. 296). Of de kerk daarna inderdaad is hersteld, blijkt niet. In het midden der achttiende eeuw was zij ‘voor een groot gedeelte vervallen’ (van goor, blz. 392). Eene gekleurde teekening van t. verrijk (afb. 299), in de pastorie bewaard, geeft haren toestand omstreeks 1790 te zien.
Bij besluit van het Vertegenwoordigend Lichaam van 26 April 1799 is de bouwval

Afb. 303. Houten bord in de kerk te Sprundel.

der kerk met de pastorie aan de Katholieken teruggeven, tegen eene uitkeering van 59 gl. 4 st. en 6 p. aan de 10 protestanten, die toen te Sprundel woonden (de gebouwen waren geschat op f 4510 -). In 1803 ‘is het kruiskoor bijna geheel vernieuwd doch aanmerkelijk kleiner dan het oorspronkelijk geweest was.’ In 1857 is de kerk onder leiding van den bouwkundige E. Soffers herbouwd: het schip werd nieuw opgetrokken, het plafond in het choor vernieuwd, een sacristie ten zuiden van het choor uitgebouwd (krüger, IV, blz. 219 v.).
⁺ Ligging. De kerk ligt vrij, omgeven door een kerkhof. Zij is georienteerd met eene afwijking naar het zuiden van 13½^o.

⁺ Beschrijving. Plattegrond (afb. 300). De kerk bestond oorspronkelijk uit een vierkanten westtoren, een volgens overlevering éénbeukig schip¹⁾, een ver buiten de zijbeuken reikend dwarspand en een driezijdig gesloten, drie traveeën diep choor. Hiervan zijn alleen nog over: de toren, gedeelten der oostelijke transeptwanden en de muren van twee der choortraveeën. De rechte sluitingsmuur van het choor en de twee transeptsgevels dagteekenen van 1803, het overige deel der kerk is van 1857, terwijl de pijlers, die het middenschip van de zijbeuken scheiden, vermoedelijk nieuwbekleede overblijfselen van de oude buitenmuren zijn.

⁺ De toren, binnenwerks 3,40 M. in het vierkant, staat in verbinding met het⁺ binnen de muren 7,40 M. breede middenschip, dat vijf traveeën diep is. De⁺ zijbeuken, aan weerszijden van den toren voortgezet, zijn 4,20 M. breed. Het dwarspand,⁺ 7,35 M. diep, is thans 15,70 M. breed, het choor 7,40 M. breed en 7,70 diep. De totale diepte der kerk, zonder den toren, bedraagt thans 33,10 M.

⁺⁺ Uitwendig. De toren is opgetrokken van baksteen (formaat 0.23 × 0,10 × 0,055;

+ Ligging.

+ Beschrijving. Plattegrond.

1) Deze overlevering wordt bevestigd door een teekeningetje van omstreeks 1780, door maas van altena, in de verzameling van het Noordbrabantsch Genootschap.

+ Toren.

+ Schip.

+ Transept.

+ Choor.

+ Uitwendig.

+ Toren.

[p. 331]

10 lagen 0,68 M.), in onregelmatig kruisverband, met toepassing van bergsteen voor de kantblokken en de omlijsting der galmgaten in de bovenste geleding, en de waterlijsten. De onderste geleding, door een waterlijst van den bovenbouw gescheiden, heeft in zijn geheel gepleisterden westwand een nieuwen korfbogigen ingang, geplaatst in een spitsbogig gesloten nis. Het middendeel van den toren, ruim tweemaal zoo hoog als de onderbouw, is aan alle zijden blind en door een waterlijst gescheiden van de bovenste geleding, die in elken wand twee spitsbogige galmgaten heeft, en daarboven een rijzig spitsboogfries, dat een geprofileerde lijst draagt, waarop de van vier- tot achtkant ingesnoerde spits staat, die met leien is belegd.

De oude deelen van choor en dwarspand zijn opgetrokken van baksteen⁺ (formaat: 0,21 × 0,105 × 0,05 M.; 10 lagen: 0,61 M.), in staand verband, met banden van bergsteen, behalve in den oostwand van den zuider kruisarm en den zuidwand der westelijke choortravee, tegen welke vermoedelijk ook vroeger reeds een sacristie was aangebouwd. De muren hebben een bergsteenen plint en zijn versterkt met eensversneden beeren, welker smalle zijden boven de versnijding in een driehoekvorm overgaan, die in een gehogeld spitsje te niet loopt. In de westelijke choortravee zijn nieuwe vensters gemaakt, de oostelijke is blind.

Inwendig. In den toren,⁺⁺ die beklommen wordt langs een

Afb. 304. Koperen doopschotel der kerk te Zegge.

moderne houten trap tegen zijnen westwand, is over de onderste geleding een oud gemetseld kruisgewelf bewaard, welks door afschuiningen geprofileerde baksteenen ribben rusten op kraagsteentjes, die met onbeholpen gehouwen koppen zijn versierd. Het inwendig der kerk is geheel stukadoorswerk in quasi-gothischen⁺ trant.

Dateering. Choor en dwarspand der kerk, dagteekenen vermoedelijk uit het⁺ begin der zestiende eeuw. De toren, welks met bergsteenblokken versierde bovengeleding uit denzelfden tijd zou kunnen zijn, is overigens waarschijnlijk ouder, doch biedt geene gegevens voor stelliger dateering.

De kerk bezit:

In den retable van het hoofdaltaar een schilderij op doek: de H. Maagd⁺

+ Transept en choor.

+ Inwendig.

+ Toren.

+ Kerk.

+ Dateering.

+ Schilderij.

[p. 332]

met het Kind op den schoot, spelend met den H. Joannes, achter wien de H. Elisabeth staat. Hoog: 2,23 M., breed: 2 M. XVII b of c.

⁺ Een gewit, houten beeldje van den H. Christophorus (afb. 301). Hoog: 0,74 M. XVI.

⁺ Een eikenhouten cartouche (afb. 302). Hoog: 0,53 M. XVII b.

⁺ Een gesneden bord met de passiewerktuigen (afb. 303). Hoog: 0,45 M. 1758.

⁺ Een tiental gegoten koperen kandelaars, van verschillende grootte. XVII d.

⁺ Een gedreven Godslamp van rood en geel koper, met het jaartal 1789 en de namen der schenkers. Lodewijk XVI.

⁺ Een gedreven, geelkoperen, zevenarmige kroon. Omstreeks 1800.

⁺ In den toren hangt een klok, middellijn 0,67 M., met het opschrift: PIETER

Afb. 305. Koperen doopschotel der kerk te Zegge.

VAN DEN GHEIN HEEFT MI GHEGOTEN INT IAER ONS HEEREN MCCCCCC XV ‖ NOMEN MEUM SANCTA ANNA A^o TN NC FRANCISCUS DE VERME PSASTOR ADRIANUS ‖ HAQGENS JANSENS VANDEN STEEN DAT IS MYN ADVIS DAT IC MEYNE IAN STOFFEL KERCKMEESTER, in Romeinsche kapitalen. De klok is versierd met vier afdrukken van plaquetten: een cartouche met den zweetdoek, en drie medaillons: een mans- en een vrouwebuste en een ruiter.

De oude klok was in 1614 gebarsten (nuyts, blz. 14).

+ Beeldje.

+ Cartouche.

+ Bord.

+ Kandelaars.

+ Godslamp.

+ Kroon.

+ Klok.

Rechthuis.

⁺ In den voorgevel van een onaanzienlijk, geheel gemoderniseerd huisje, het⁺ voormalige rechthuis, is een hardsteenen gevelsteen ingemetseld, versierd met het wapen van Etten, het jaartal 1743 en het opschrift hoort weder seyts.

+ Rechthuis.

+ Gevelsteen.

St. Willibrord.

⁺ Naam, Sinds de stichting der aan den H. Willibrordus gewijde parochiekerk (1841), is dit gehucht, dat vroeger ‘Het Heike’ heette, St. Willibrord genoemd (van der aa, Aardrijkskundig Woordenboek, V, blz. 358).

+ Naam.

[p. 333]

Roomsch-Katholieke kerk van den H. Willibrordus.

De in 1841 gebouwde, en voor eenige jaren vergroote KERK, een uit⁺ architectonisch oogpunt onbelangrijk gebouw, bezit de volgende oude voorwerpen, blijkbaar geschenken van andere kerken:

Twee gedreven koperen⁺ kandelaars, op welker ronden, met cartouches en bloemen versierden voet een balustervormige stam staat, die een kelkvormigen vetvanger draagt. Hoog: 1,03 M. Lodewijk XIV.

Twee kleine, gegoten koperen kandelaars. XVII.

Een eenvoudige, gesmeed ijzeren kaarsstandaard. Hoog: 1,23 M. XVIII (?).

Een vaasvormigen⁺ doopvont, gedreven van rood en geel koper. Lodewijk XVI.

Een mahoniehouten⁺ ladenkast. XVIII c.

Afb. 306. Fragment van een altaarretable, vroeger in de kerk te Zegge.

+ R.K. Kerk.

+ Kandelaars.

+ Doopvont.

+ Kast.

Zegge.

Kapel en kerk van Onze-Lieve-Vrouwe-boodschap.

Geschiedenis. Eene hier bestaande KAPEL, in 1648 aan de Katholieken ontnomen,⁺⁺ doch bij afwezigheid van Protestanten nimmer voor den Hervormden eeredienst gebezigd, is in het begin der negentiende eeuw aan de Katholieken teruggegeven. In 1820 is zij ‘merkelijk vergroot’. Nadat Zegge in 1833 tot parochie was verheven, is in 1847 tegenover de kapel eene KERK gebouwd, die in 1911 is afgebroken en door een nieuwe vervangen.⁺

+ Kapel.

+ Geschiedenis.

+ Kerk.

[p. 334]

Een in de kapel bewaard beeld van de H. Maagd, dat als mirakuleus beschouwd wordt, trok ‘van onheugelijke tijden’ scharen pelgrims, vooral op den feestdag van Onze-Lieve-Vrouwe-boodschap (krüger, IV, blz. 317 v.).

⁺ Beschrijving. De geheel gepleisterde kapel heeft alle sporen van oudheid⁺ verloren. Zij bevat een houten beeld der Madonna, zittend, met het Kindje op den schoot. XVIII. Het beeld is nieuw gepolychromeerd.

⁺ De kerk bezit twee gedreven koperen doopschotels. Omstreeks 1600.

De eene (afb. 304) middellijn 0,49 M., is in het midden versierd met een bloemvaas, waaromheen het opschrift: als het godt behaegt beter benyt dan beclagt. De andere (afb. 305), middellijn 0,36 M., is in het midden versierd met een wapen zonder heraldische figuren, omgeven door een rand: gegolfde wijnrank met druiventrossen.

⁺ In den toren hangt een klok, middellijn 0,41 M., met het opschrift: ME FUDIT PASCHASIUS MELLIART ANNO 1695. Op het lijf der klok een wapen: gedeeld, rechts: ingehoekt van vijf stukken over de volle breedte, links: gevierendeeld, 1 en 4 met een arenbundel, 2 en 3 met een leeuw.

Als elevatieschel dient een klokje, middellijn 0,235 M., met het opschrift PIERRE FRANCOIS VAN SCHOREL SEIGNEUR ‖ DE WILRYCK G. DU MERY ME FECIT 1768.

⁺ Verdwenen voorwerpen. De kerk bezat vroeger een fragment van een kleinen altaarretable (afb. 306), vermoedelijk het middenstuk van een tryptiek, voorstellende de kruisiging. Het in eikenhout gesneden haut-relief, in een met twee vroeg-renaissance zuiltjes versierde omlijsting, is hoog: 0,90, breed: 0,74 M. Antwerpsch werk, XVI b. Het bevindt zich thans in particulier bezit te Utrecht.

+ Beschrijving.

+ Beeld.

+ Doopschotels.

+ Klokken.

+ Retable.