Batavia

Cap. XII.
De CL. Ciuili regia Batauorum stirpe nato.

Privsqvam res militiae cum magna laude gestas à Ciuili describam, non alienum rationi nostrae fore existimaui, si que de eo passim memoriae prodita extare memini, sub vnum quasi obtutum congesta proferam. Fuit Cl. ⁺ Ciuilis summo inter Batauos loco, regia stirpe multo caeteris illustrior, solers ingenio, militaris disciplinae laude clarissimus, dux exemplo, miles facto, nullius laboris fugitans, & qui benègerendae rei occasionem è manibus elabi numquam passus est. Animum eius in periculis adeundis vt caetera praelia fortiter decertata, ita & postremum illud apud Vadam ⁺ (Vaganum nunc vocamus) quam oppugnabat, ostenderunt, vbi in retinendis suis fugientibus in extremum vitae discrimen coniectus Rhenum transnatare coactus est. Altero lumine orbus fuit, quam oris foeditatem non modô non ignominiosam duxit, vt caluitium Iulius ac Domitianus, sed vt decus & ornamentum virtute emptum verbis etiam vltrò ostentauit, laudata oculorum in spectatissimis maximisq́ue ducibus orbitate, inter quos praeter Philippum Macedonem, (quem Arimaspis genti vnoculae cognatum salsè vocabat Aristides) Sertorium summae sed calamitosae virtutis ducem, & Hannibalem Poenum repraesentabat, quorum ille dum manum ipse conserendo impigrè periculis caput

+ Cl. Ciuilis.

+ Vada, hodie Wagheninghe.

[p. 138]

primus obiectat, hic dum munia ducis obit, contracta è peruigilijs lippitudine, alterius oculi vsum amisere: quod malè ⁺ interllectus à nonnullis Tacitus minimè dissimulauit his verbis; Ciuilis vltra quàm barbaris solitum, ingenio solers, et Sertorium se aut Hannibalem ferens simili oris dehonestamento. malè intellectum dixi, quòd nouerim qui arrogantiae ⁺ Ciuilem hîc insimulari autumant, quasi qui iactantiùs & non sine probro se cum fortissimis clarissimisq́ue ducibus aequauerit, quorum nominibus in re manifesta turpiter errantium, honoris causa parcetur. Eam fortissimi ducis gloriationem è laudis ac honoris studio profectam, nemo honesti aequus arbiter vitio verterit in illo magis, quàm in hoste Philippo praedicat Demosthenes, qui artus suos (vt ait) fortunae prodigendos dederit gloriae cupidine, nempe oculum Asteris Sagittarij telo euerberatum, clauiculam humeri perfracta, & crus mancum: quondo & Sertorium aduersas semper ostentando cicatrices orbumq́ue lumen, maximè gloriatum ceu praecipuo ornamento Plutarchus dicat: quem Sallustius quoq in historijs quum laudat, quod compendio & quaestu gloriarum, fortunae arbitrio membrorum iacturam permisisset, dicit illum maximè laetatum fuisse eo corporis dehonestamento, effosso videlicet oculo. Ciuilis veteri gentis Batauae instituto cohortem rexit, quod & in oratione apud Montanum Treuirum ipse fatetur, vnius cohortis praefectum se vocans, quo in munere viginti quinque annos consumpsit stipendia Romanis faciendo. Fratrem ⁺ habuit Iulium Paulum, fortissimum ducem, quem Fonteius Capito auaritiae & libidinis foeditate maculosus, falso rebellionis crimine obiecto interfici iusiit, vt testatur Tacitus, cuiusimmeritam necem graui oratione deplorat ipse apud Alpinum Montanum, conquestus egregium se pro laboribus perculisq́ue quae tot per annos pro Romanis dominis exhauserat, operae pretium tulisse, nempe fratris interitum, iniectas sibi catenas, & exercitus saeuitiam, qui sua scelera supplicio ipsius expiari flagitabat. Constat autem Ciuilem

+ Lib.20.

+ Taciti locus explicatus.

+ Iulius Paullus frater Cl. Ciuilis.

[p. 139]

compeditum iussu Capitonis ad Neronem fuisse destinanatum, sed eo tyranno interea temporis è vita sublato, quae res illi salutem peperit, Galbae beneficio absolutum ae dimissum, neque toto vertente anno, rursus ab exercitu appetitum & supplicij capitalis postulatum, initio principatus Vitellij, qui periculo virum exemit ob potentiam & auctoritatem, qua inter Batauos eminebat, ne gentis bellicosae studia ac voluntates supplicio illius ab se alieno tempore auerteret, tum vt cohortes lectissimorum militum Batauorum, quae in ciuitate Lingonum consederant, sibi eo facto conciliaret atq́ue obstrictiores redderet, quae vgtramque (quod dicitur) paginam facere, & magnum in alterutram partem vel amicae vel aduersae momentum adferre poterant, eae namque discordia temporum (quae breui interuallo plures Imperatores salutauerant) à quartadecima legione discessionem fecerant. Vxorem habuit, ex qua virilis stirpis prolem suscepit, cui etiamnum paruulo captiuorum quosdam iaculis puerilibus sagittisq́ue configendos obiecisse patrem Tacitus ex fama refert. Eum filium inter motus Germanici primordia deprehensum, Agrippinenses honoratè custodiuisse ex eodem constat: cuius beneficij memoria flexus pater, obstiti quo minus in excidium vrbis direptionemq́ue Germania proruerit. Vxorem flagrante bello Germanico apud Agrippinam Coloniam foederatam vrbem cum sorore suâ, pignora societatis deposuerat, proditas pòst leuitate & perfidia Agrippinensium post malam pugnam, vecordia Germanorum commissam, qui omissis telis, manus Romanorum spolijs impediuerant. Soror illi fuit foecunda plurium liberorum genitrix, inter quos numero Iulium Briganticum animo perduellem ipsi, & Claudium Victorem, ac Veracem, auspicata nomina, vtrunque studiosum Ciuilis cultorem: quorum ille promptissimum quemque aduersus Dillium Voculam duodeuicesimae legionis legatum, ab auunculo missus duxit, eiusq́ue castra ingenti strage compleuit: hic praesidium Romanorum, quod Vadae inerat, con-

[p. 140]

iunctis cum auunculo copijs fortissimè oppugnauit. Tertius filius ⁺ Iulius Briganticus, quem nominaui, alae equitum praefectus, fidem Romanis datam ad extremum vsque spiritum obstinatè coluit, inexpiabili & pertinace odio (vti plerunque proximorum inimicitiae solent esse acerrimae) aduersus Ciuilem auunculum imbutus, qui cum fortissimis quibusque interemptus cecidit, quum ad sustinendam vim & impressionem Batauorum, apud Vadam Renesq́ue pugnantium, impar esset. Fuit autem Ciuili vetus consuetudo & obseruantia erga Vespasianum pòst Imperatorem, ob militarem industriam, mutuamq́ue illi amicitiam, quamdiu priuantus ille fuerat, aluerunt; quin & praetextu illius amicitiae à Vitellio, non sine ingratitudinis quadam macula, defecisse legitur, eoq́ue sublato iugum Romanorum à ceruicibus deiecit, Batauiamq́ue in libertatem asseruit, vicinas ferè gentes omnes Germaniae Galliaeq́ue in socium bellum conuoluit. Quo ex facto considerare pofsumus & animo colligere quanta viri auctoritas, quanta eloquentiae in persuadendo bello difficillimo vis atque pondus fuerit. Haec ferè de viri conditione, ingenio, & familia comperi, nunc reliqua viri praeclara bello facinora detexere aggrediar, vestigijs inhaesurus Taciti, qui Belgicae rationes olim procurauit & exacta fide cognitas percalluit. sed priusquam ea enarrem, digrediendum mihi erit & explicandum, quae res vt alias nationes, ita Ciuilem quoque bellem sumere iustaq́ue arma induere compulerint. Ei rei ansam dedit Roman. intolerabilis ac nefaria crudelitas, tyrannica violentia, & auaritia insatiabilis, id quod non dissimulat locuples testis Corn. Tacitus fidei in historia integer, Britanniae rebellionem auaritiae legatorum centurionumq́ue imputans, quando extincto Icenorum Rege vastatum fuit eius regnum per Centuriones, domus per seruos, ipsa Regina Boudicia, siue Voadica (vt alibi nominatur) verberibus consecta, violatis stupri iniuria filiabus, & primoribus auita haereditare ac bonis exutis, haud aliter quàm si regionem vniuersam muneri ac-

+ Iulius Briganticus.

[p. 141]

cepissent. Idem non obscurè Frisios, Transrhenanum populum, corrupisse pacem cum Romanis memorat, magis implacabili cupiditate illorum exacerbatos, quàm quod obsequij impatientes fuerint. Nam quum Drusus exiguum illis tributum imperasset, rebus illorum angustioribus, annuum bubulorum tergorum numerum in militares vses, non adiecto mensurae modo, aut firmitudinis ratione, Olenius quidam, Frisiae procurator, à plebeculâ vrorum (ij in taurorum genere immani corporum mole sunt belluae, inuijs Germaniae saltibus frequentes, Frisijs nullae) coria asper & improbus exactor flagitauerat; cuius libidini quum omnia cessissent, principiò bobus, mox agris, demum etiam liberis corporibus seruitio traditis, ubi reliqui iam nihil esset, quod implacabilem illum sinum ac voraginem expleret, conuersa in rabiem sera patientia, sumptis armis iniurias vltum eunt, suffixis patibulo militibus, qui praesentes tributo aderant, fuga celeri elapso duce in castellum Fleuum, alioqui seruili supplicio iniustam dominationem expiaturo. Quoties Romani securos datae fidei hostes, praeter belli legem, quae hosti quoque fidem seruat, trucidarunt? Seuerus militiae dux Valentiniani principatu Saxones, quibuscum inducias pepigerat, ac datis obsidibus solutiùs iter facientes, ex insidijs abdita in valle abstrusis ad internecionem vsque fraudulenter cedîdet, teste marcellino. Eadem doli mali libidine ⁺ vsus Iul. Caesar quum permulsis confirmatisq́ue legatorum (quos Germani paciscendi causa miserant:) animis, ob tridui inducias securiores, immisso equitatu foedissimè profligauit. Nónne Iulianus nefario exemplo Guldemundum ⁺ Romanis foederatum pacisq́ue vinculo obstrictum, & intemerata fide clarum per insidias interemit? Gabinium Quadorum Regem à conuiuio ad quod rogatu venerat, digredientem, post hospitales epulas, officij fanctitate immani scelere violata, trucidatum Valentiniani Imp. permissu scribit Ammianus, cuius facti atrocitate efferatae gentes ingentem ⁺ Romanis finibus cladem intulerunt. Eodem modo Paras

+ Lib.28.

+ Lib.16.

+ lib.19.

[p. 142]

Armeniorum Rex nihil hostile à Rom. duce metuens, vocatus ad conuiuium hospitale Valentis iussu, inter epulas etiam barbaris sacrosanctas ac ruerendas, persforato pectore ⁺ miseranda victima concidit, dispersis maximo horrore (vti par erat) conuiuis. Quid de Valentiniano adhuc dicam, qui curam omnem eò contulit, vt Macrianum Alemannorum Regem ob nimiam potentiam sibi suspectum, vel vi vel occultis insidijs tolleret immissis percussoribus? sed quum ille velociori carpento impositus dolum manusq́ue euasisset, mirum quàm tristis frustratum successum indoluit, ⁺ vt idem historicus scripto prodidit. Eadem caussa Dalmatis motuum occasionem aperuit, nihil dissimulante apud Tiberium Batone rebellionis auctore, qui pro se & caeteris pactus liberum commeatum, fide publica in castra Rom. venit, perductusq́ue ad Tiberium pro tribunali sedentem, interrogatus cur motus illos concitasset, negauit illi, se crimini obnoxium, quin potius Romanos eiusce rei auctores fuisse, qui non pastores aut canes tuendis gregibus praeficere, ⁺ sed dilaniandis lupos immittere soleant, vti Dion Nicaeus scripto mandauit: quod ingentis spiritus heroïciq́ue pectoris viri dictum liberè castigantis flagitiosos Rom. mores dignissimum quod memoria teneatur, mihi videtur. Hinc est quod Arminius ille assertor Germaniae, pugnam aduersus Caes. Germanicum initurus, milites suos pugnam poscentes admonet, meninisse auaritiae, crudelitatis, & superbiae Rom. vt prae oculis habeant ea praecipua & notissima omnibus crimina in hoste notata, à quibus vel gloriosa morte, vel bellica virtute vindicare se possint. Non minor itaque (vt ad carceres redeam vnde euolauit) saeuitia & dominationis impotentia, tyrannis denique nouandarum rerum occasionem Batauis attulit: Nam quum gens ista à vectigalium oneribus immunis, virtutis merito & socia haberetur, solumq́ue viros atque arma ministraret imperio ad stipendium & ductu nobilissimi cuiusque è suis popularibus (magnum priuilegium) non autem Romanorum, militiae ope-

+ Lib. 30.

+ Lib. 29.

+ Lib.56.

[p. 143]

ram nauaret, fortè iussu Vitellij Batauorum iuuentus ad delectum excita, dabat nomina; ibi tum ministri cogendis cohortibus praepositi, auaritia & foedo luxu onerabant magis ac magis delectum, suapte natura grauem & molestum, quando vel aetate fessos atque inualidos conquirunt, vt certo pretio repraesentato dimitterentur, vel annis impuberes, sed forma & liberali specie conspicuos ad stuprum rapiunt. Ea ex re orta iuidia, mox concitata seditione gens delectum abnuit: gliscentem populi motum iuuit Ciuilis, de quo sermo est, qui primoribus gentis & inter populares praecipuis, quos in sacrum nemus (sunt auctores qui apud Vorburgum fuisse autumant, vulgo Scaecken bosch, voce non multum à veteri appellatione absona, vt à me alibi dictum est) epuli obtentu conuocarat, post coenam & liberalius symposium in multam noctem extractum, vbi mero incaluerant animi, orationem inflammandis animis comparatam, aggreditur, exorsus à bellica laude & immortali gentis gloria armis factisq́ue stipendijs toties illustri, illis ob oculos exponit iniurias, raptus, iugum plus quàm seruile, legatorum vitae necisq́ue ius è libidine statuentium imperium, sanguinis & fortunarum vilitatem, quae ex arbitrio praefectorum & infimae conditionis Centurionum pendeat; ingeniosa praedandi exhauriendiq́ue sui vocabula in varias mutata species, quae hiru dines illae ad viuum cuncta exsucturae, noua semper excogitent: praefectorum frequentes mutationes, qui postquam sanguine & spolijs regionum ditati, tanquam spongiae, intumuerint, ad Vari Quintilij exemplum, pauperes diuitem ingressi prouinciam, eam opulenti pauperum relinquerent, pro brutis, quasi praeter vocem & membra nihil haberent hominum, subditos habentes. Addit sub ficto societatis olim validae, nunc morientis nomine, grauia imponi onera, libera iuuenum corpora ad nefarij stupri consuetudinem abripi, in foribus adesse delectum, qui charissima pignora à parentibus diuelleret, fratres consanguineosq́ue arctissimo necessitudinis vinculo coalitos suprema quasi

[p. 144]

sorte dissociaret. Docet res Romanas grauiter esse affectas ac penè profligatas, intestinis malis conuulso imperio, quod affectantes plures sanguine mutuo licitentur, militem qui in hybernis sit praesidiarius, emeritum esse & senio fractum atque exoletum, nomen magis quàm robur, non esse metuenda nomina inania & simulacra quaedam legionum: esse sibi integram militiam, peditum equitumq́ue manum validam Germanos habere vicinos, cognatione sanguinis sibi iunctissimos, caussae futuros vindices & adiutores, Gallias quoque à tristi seruitio anhelare communem libertatem, Romanos etiam ipsos belli potiùs spectatores fautoresq́ue fore, quàm ex professo aduersarios, siue ob partium studia, siue quòd Vespasiano omnia conturbanti, vtcunque res cadant, belli ancipitem fortunam sint imputaturi. Dicta viri non dissonus fremitus, sed vnanimis omnium consensus comprobauit. Itaque ritu patrio cenceptis iurisiurandi verbis omnes obstringuntur, illo sacramentum praeeunte, ac desertoribus compositas diras carmine solenni imprecantur. Interim priusquam delectus qui mandato Vitellij nouus haberi debebat, apperteret, tota Batauorum ciuitas pertinaci consensu respuendum illum prorsusq́ue repudiandum decernit, deinde per admissarios qui seditioni alimenta suggererent ac per nuncios & occultas literas Caninefatum bellicosa gens & foederata in belli societatem pertracta, sollicittata insuper clandestinis tabellis Britannica legio. Tum destinatos iam hostes astu eludendos ratus ac Lysandri consilium secutus, Leoninam vbi non sufficeret, vulpina assuta supplere cogitans, Vespasiani amicitiam militiae rudimentis partam, illusq́ue partium studium praetexit, quo obtentu cohortes Batauorum & Caninefatum, iussu Vitellij, qui principatus titulum iam circundederat, accitas per nuncium reuocat Magontiaco, quò peruenerant vrbem petiturae. Dum haec aguntur, primi Caninefates non diu moram nectunt, Brennonem proiectae audaciae virum, sed illustri inter suos loco natum, ducem creant; humeris succol-

[p. 145]

lantium more patrio iactatum vibratumq́ue in clypeo. Is confestim collecto tumultuario milite & euocato Frisiorum agmine, improuisò cohortium Romanarum hyberna opprimit, castra diripit, lixas & negotiatores Romanos latè dispersos inuadit, castella exscindere apparat, quae ipsi cohortium praefecti incendio corrupêre, quòd ad arcendum hostilem impetum minus essent valida. Signa & quicquid Romani erat nominis in superiorem insulae tractum fugam intendunt, Aquilio primipilum ducente. Conuersus ad dolum Ciuilis praefectos probri incusat, ob desertas castellorum stationes & munimenta aduersus incursantiurm iniurias satis firma: curarent sua quisque, hybernacula repetere admonet, se cum copijs suis tumultum repressurum. Fraudis suspicionem mouit vltroneum consilium, quasi diuulsa ac distracta exercitus membra facilius opprimi conficiq́ue, vt res est, possent. Neque diu sterit occultum consilium, quippe quod è latebris erupit per Germanos (ita Franci nominabantur) proditum. Postquam insidiarum apparatus spes euanuit, vim apertam parat Ciuilis, Batauos, Caninefates, & Frisios generatim, in singulos quamque gentem cuneos distributam componit, atque ita instructas copias secundum amnem Rhenum in hostem ducit, vtraque acies auidè se offert certamini, quod haud diu aequio marte gestum est, transitionem ad Ciuilem faciente Tungrorum cohorte, qua repentina inclimatione rebus per socios preditis, ingens occisio & caedes perpertrata est. Parem fortunam sensit hostilis classis, quae perfidia vectorum & remigum (quorum non minima pars Bataui erant) in manus hostium venit, dum ficta quadam imperitia non modò nautarum, des & propugnatorum munijs officiunt, eaq́ue turbant, aut de industria puppes ripae hostilis crepidini obuertunt, aut denique rectores nauium & praefectos militares, nisi secum consentientes, interimunt: qua ratione quatuor & viginti naues partim captae, partim perfugio vsae hostium se potestati permiserunt. Ea victoria, quae paucorum sanguine Ciuili

[p. 146]

stetit, vt per se illustris in praesentia, ita magno deinceps vsui fuit. Nam praeter celebre patriae liberatioris nomen iam partum, famamq́ue inclytam per Gallias Germaniasq́ue latè vulgatam, non solum nauibus armisq́ue, quarum rerum fuerant inopes, potiti sunt, verùm etiam vna istius momenti ope in auxilium opportunum vicinas Germaniarum nationes attraxerunt Bataui, missis ad id legatis belli subsidia confestim promittentes. At cum Gallijs aliae ratione coire belli societatem, easq́ue ad amicitiam adiungere satagebat Ciuilis, versatili ad omnia ingenio, nimirum vt beneficijs donisq́ue ad vsus suos traduceret, dum cohortium praefectos, quos hoc bello ceperat, gratuito & sine mercede dimissos, in ciuitatem quemque suam ablegat: militem gregarium ab armis dimittit, facta optione & delectu libero vel abeundi vel manendi: illîc spolia proponebantur hostilia, isthîc honorata & stipendiaria militia. Interim non cessat secretò omnium aures imbuere sermonibus, instillans identidem malorum infinitorum aerumnosam recordationem, quae tot per annos indigna perpessi fuerant, in graue & longum seruitij iugum, falso pacis nomine velatum, praecipitati. Nos, inquit, quota Galliarum pars Bataui, vacui licet à vectigalibus & tributorum oneribus exempti, arma tamen induimus, vt impotentem ac superbum Romanorum dominatum, quem nobiscum communem sustinetis, & quo libertas omnis armis victa penitus concidit, exiremus, & acceptum à ceruicibus iugum deijceremus. Primo praelio fusa à nobis illorum est acies, castrisq́ue exuta: quid futurum auguramini, si Galliae arma expediant, & coniunctis viribus seruitium excutiant? Italia praeter exercitum aduenam & è prouincijs collectitium quantulum obsecro virium armis onerare potest? quibus deductis legiones certè perpaucae defensioni, multo minus inferendis signis reliquae supersunt. Id enimuero neruis omnibus contendunt Romani, vt mercenario prouincialium sanguine, quem vilem habent, prouincias debellent, haud suo. Non subeat vos cogitatio de

[p. 147]

Iunij Vindici acie, qui defectionis auctor concitatorq́ue aduersus Neronis tyrannidem, cum viginiti Gallorum millibus commisso infeliciter praelio, suis ise manibus mortis arbitrium occupauit, temeritatisq́ue poenas à se ipse exegit: is namque exercitus prauo consilio ac vi quodammodo ducem suum, aurigae moderari habenas impotenti non dissimilem, ad arma impulit, ipse lingua bellare, quàm manibus rem agere instructior: ne nunc dicam quòd à Gallis & Germanis Rhenum accolentibus proditus fuerit & concisus. Heduos à lymphatico duce, qui se pro Galliarum assertore ferebat, in arma tractos, & Aruernos itidem nouas res molientes, Batauicus equitatus profligauit. Verginius Rufus nullo ducum, seu nominis claritate, seu rerum gestarum gloria inferior, qui maximum momentum rebus Romanis à tyrannide vindicandis & consopiendis Gallicis motibus attulit, is inter auxilia contra Gallos etiam Belgarum cohortes habuit. Itaque verè dicere licet Galliam suis ipsam viribus occidisse. At verò nunc par est & aequata vtriusque partis conditio, nihiloq́ue inferiores nos Romanis deputo: nam vt illis in castris vigeat militaris disciplina, neque penes nos sepulta eadem iacet. Est nobis veteranus miles, à quo concisae nuper Othonis validae legiones. Patiantur illi seruitutits vincula, quibus inuisa libertas, qui Regum Impertijs assueuere, id quod Syria facit & Asia, totusq́ue Oriens, quae gentes sub impotente dominatione vitam trahere in beneficij loci ponunt. Multos esse in Gallia superstites, qui ante inuecta tributorum onera sunt genitit, ambiguum non est. Stragis beneficio, qua Varus Quintilius virtute Arminij liberatoris cum legionibus cecidit, Germania respirans seruitutem exuit: quo bello tentata fuit & Prouocata potentissimi Imperatoris Augusti patientia, non autem Vitellij, apud quem gulae studio infamem, cuncta temulenta, & peruigilijs Bacchanalibusq́ue, quàm castrensi disciplinae propiora sunc. Cogitate vobiscum naturae beneficio libertatem omni animantium generi concessam, eamq́ue non ab hominibus

[p. 148]

modò, sed à brutis quoque expeti. Deinde in virtute verum decus esse positum, quippe qua non proprium magis bonum habeat homo. Adde quod ope & auxilio Deorum fortiores iuuantur. Proinde oblatam occasionem ne amittite, quin vacui & expertes bellorum, occupatos impeditosq́ue, intergri fessos longis militiae laboribus, opprimamus, dum diuersis in Vitellium Vespasianumq́ue studijs distinentur. Facilis est & expedita via qua vterque occupari possit. Haec similiaq́ue spargebat Ciuilis, ad auxilia è Germanijs Gallijsq́ue intentus: creditusq́ue fuit duas & opibus & potentia florentissimas nationes imperio suo fuisse adiecturus, si peruenire ad institutum sibi propositum ac spe destinatum potuisset. Primos Ciuilis motus conatusq́ue non modò non prohibuit, verùm etiam aluit auxitq́ue Hordeonius Flaccus, consularis ac superioris Germaniae exercitus legatus, quippe qui consilio monitisq́ue haud obscuris illum instruxerat, vt auxiliares Batauorum copias Vitellij imperio accitas ex itinere reuocaret, sub imagine ac praetextu Germanici tumultus, quòd iam in Vespasiani partes ille transierat. Verùm postquam aduersus rumor res trepidas vulgauit, castra Aquilij capta, cohortes cedcidisse, profligatum pulsumq́ue tota Batauia quicquid Romanorum militum fuerat, confestim Mummium Lupercum legatum cum duabus legionibus, quas in hybernis habuerat, festinatum iter ingredi atque in hostem ducere iubet. Ille ducis imperium impigrè exequitur, legionarias cohortes & è vicinia Vbiorum aucilia, equitatumq́ue è proximis Treuitorum agris euocat, raptimq́ue in hostes mittit. adiungitur & Batauorum equitum veterana turma, cui praefectus erat Claudius Labeo, iam antè pecunijs pollicitationibusq́ue corrupta, sed fidem simulatam ingeniosè premens, quam mox per proditionis scelus abrupit, dum stantes in procinctu Romanos deserit, transfugioq́ue spem commilitonum destituens, magnum operaepretium suorum rebus attulit. Romanus exercitus iustis iam viribus auctus, aciem apparat, vt rebellioni castigatae exemplum

[p. 149]

statueret, caedemq́ue caede expiaret. Idem fit à Ciuili, qui deletarum captarumq́ue cohortium signa cirum se statuit, vt & hostium animos frangeret repraesentatae cladis memoria, & suum militem alacriorem erectioremq́ue redderet. foeminarum gregem, in quibus mater sororesq́ue erant, & promiscuam coniugum turbam, cum paruis liberis, à tergo exercitus consistere iubet, tum vt ad patrandam victoriam incitamenta essent, tum vti à fugae cogitatione, pudore imbellis sexus hosti obijciendi deterrerentur sui. Iam signa canere coeperant, quum ingens à viris clamor tollitus, foeminarum vlulatus tota acie personat. Haud eadem pari've alacritate clamor à legionibus surgit, quorum animos vt pauor cladisq́ue recordatio defixerat, ita à pristina virtute deflexerat equitum Batauorum praesens defectio, qui pro sinistro cornu locati, perfugio illud nudarant, sacto hostiliter à conuersis in suos paulo ante commilitones impetu. Vbi Romanarum legionum virtus & constantia rebus afflictis ac propè depostits se ostendit, quae seruatis ordinibus, armaq́ue retentans, pedem retraxerunt, effugioq́ue conseruatae in Vetera castra (qui locus nunc Xantho oppido Cliuensis ditioniis occupatur) se condiderunt, disiectis in turpem fugam sociorum auxiliaribus copijs. Labeo Batauus, qui perfugorum alae praeerat, Ciuili aemulus oppidano certamine (vt solent populares quibus par potentia nobilitasq́ue est, simultates aemulatione alere) eiq́ue aduersus, iussu Ciuilis iniectis vinculis captus, in Frisios extra conuentum paullo pòst amandatus fuit, ne dissensionis ac discordiae semina excitaret retentus, néve interemptus vir strenuus magnooq́ue natu ipsi inuidiam pareret: quanquam ille non multo pòst corruptis pecunia custodibus elapsus ad Voculam legatum in Vbiorum ciuitatem perfugit, maiora viribus illi pollicitus. Eodem tempore Batauorum & Caninefatium cohortes auxiliariae, quae delectu acto stipendia Vitellio faciebant, Italiam petiturae, ex itinere reuocantur Ciuilis literis per nuntium missis: quibus perlectis omnium animi repentè

[p. 150]

auersi sunt ab instituta profectione, itaque praeter solitum superbia ferociaq́ue elatiores factae, donatiuum itineri poscebant, geminari insuper stipendium, augeri quoque alacriorum equitum numerum flagitabant, nulla assequendi quod postularant spe, sed vt discessioni seditioniq́ue ansam quaererent. At Flaccus importunae postulationi indulgens multa concesserat, ex quo ingentibus illius pollicitationibus inflati, acriùs instabant impensiusq́ue exposcebant, quod sibi negatum iri praescibant. Eò tandem erupit audacia, vt contempto Flacco, quem praeter socordiam senium pedumq́ue debilitas contemptiorem faciebant, patrias sedes inferioris Germaniae repeterent, Ciuili se coniuncturi. Flaccus communicato cum tribunis militum ac centurionibus consilio, quid tali in re fieri oporteret, consultat, rebellésne imperio obsequentes redderet vi adhibita, an coactum & expressum militis obsequium, vt infidum, rebusq́ue suis incommodum valere sineret. Sed siue ingenita ignauia, siue ministrorum socordia, qui exequi periculosam pugnandi cum veteranis rationem horrebant, cùm ob lubricam incertamq́ue auxiliarium copiarum fidem, tum quòd tumultuarij subitarijq́ue milits, qui legionum supplemento scriptus erat, delectu parum fidendum videretur: illos inuitos non esse cogendos aut contra voluntatem retinendos iudicans, discedere permisit, suosq́ue castris continere statuit: mox tamen poenitentia ductus, factumq́ue etiam improbantibus illis ipsis suasoribus, per literas Herennium Gallum primae legionis Legatum, qui Bonnam praesidio tenebat, monuit, vt obstructo itinere Batauos imperium detrectantes, intercluderet, ne pateret transitus, se cum exercitu assecuturum ac rebellium terga impugnaturum: id quod factu procliue fuerat, si interceptos vtrinque medios clausissent. Sed ab incoepto destitit Hordeonius, literisq́ue discordibua prioris consilij institutum reuocauit, monuitq́ue ne moram abeuntibus inijceret: quae res mouit suspicionem, bellum seri accendiq́ue voluntate ducum, qui è caedibus compendium facerent, il-

[p. 151]

lorum astu & fraude, non militum socordia aut hostium virtute accidisse quae euenerant, & quae deinceps expectabantur mala. Bataui castris Bonnae propinquantes, per fidum nuncium Gallo suam sententiam exponunt, non esse sibi animum vt Romanos bello iniuriáve lacessant, quibus tot per annos mercede militassent, se diuturnae militiae atque inutilis labore perfunctos fessosq́ue, desiderio patriae moueri, ac quod reliquum est aetatis in otio qui transigant affectare: absque maleficio iter se facturos si nemo vim adhibeat, quòd si arma opponantur, haud inultos ferro viam aperturos. Legatus dum lenta cunctatione tempus extrahit, à militibus compellitur praelij fortunam tentare ac periclitari. E legionarijs tria millia, & turmultuarius è Belgio miles, cum paganis lixisq́ue (qui stolida iactantia ac procacitate ante periculi experimentum coelum tantumnon territare consuerunt) è castris repentè prouolant, Batauos numero impares multitudine circumdaturi. At illi militiae impigri, & antiquae disciplinae memores, densatis ordinibus agmen aduersum perrumpunt, coniectisq́ue in fugam Belgis, legionem loco pellunt. Ibi dum foeda fuga dispersa acies palatur, vallumq́ue & castrorum portas effuso cursu petit, ingens edita fuit strages, completis ruina cadentium suisq́ue telis intereuntium fossis. Hac patrata victoria Bataui iter incoeptum prosequuntur, Coloniam Agrippinam ad dexteram relinquentes de via publica nonnihil declinant, neque hostilius quidquam reliquo in itinere ausi, pugnae ad Bonnam commissae oceasionem legitimam excusant, quasi petitae pacis repulsa afflati vim defendissent.Ciuilis veterani agminis accessione auctus, & iusti iam exercitus dux, inter ancipitem spem metumq́ue dubius, dum belli molem populiq́ue Romani potentiam secum animo reputat, vniuersos dare nomina Vespasionao, sacramentumq́ue dicere compellit, eademq́ue religione obstringere se duas legiones, quas in Vetera castra fuga peruasisse diximus, missis ad id legatis postulat. Reiecta fuit contu melioè petitio, responsumq́ue nec se proditoris

[p. 152]

perfidiam secuturos, nec perduellis consilio vsuros: agnoscere Vitellium Principem, pro quo spiritum citiùs deposituros, quàm fidem: itaque desinat ad arbitrium nutumq́ue suum res Romanas fingere atque temperare, cogitetq́ue breui Libidinis scelerisq́ue poenas iustas luiturum. Quibus nunciatis Ciuilis ob contu meliarum aculeos ira inflammatus, Batauiae ciuitatem vniuersam armat, Tencteros Bructerosq́ue in societatem belli attrahit, & praedae cupidine, belliq́ue prosperè gesti fama prouocati Germani Transrhenani vires suas coniungunt. Aduersus ingruentis vndique à foederatis gentibus belli metum, duarum legionum legati Mumius Lupercus & Numisius Rufus vallum reficiunt, moenia reparant, sed quae municipij oppiduliq́ue imaginem repraesentabant proximè castra, domicilia diutinae pacis beneficio secura hactenus, solo aequant, ne ex hostium vsu forent. In eo erratum est, quòd frumentum, quod in castra conuehi copiosum potuerat, rapi permiserint, quo factum est vt paucorum dierum spatio confectum absumptumq́ue fuerit, quod necessitati diu suppetisset. Ciuilis ripa vtraque fluminis Germanorum cuneos disponti, quò terrorem geminaret obsessis, ipse medium agmen cum Batauorum robore obtinens, equestribus copijs hinc inde patentes per campos insultantibus. Accedebant eôdem nauigia aduerso Rheno acta. Deinde veteranorum signa, & ferarum ora ac species horribiles è sylius prolatae, cumulando terrori in conflictibus (vt suus cuique genti mos est) comparata armamenta, obsessis pauorem incusserant, repraesentata ob oculos quadam belli ciuilis pariter & externi imagine, quando & cum socijs commilitibusq́ue pugnandum esset, & aduersum externos: quid, quòd & obsidentibus spem potiumdi castris excitabat valli amplitudo, quòd duarum legionum statiuis insessioniq́ue aliâs exstructum, nunc vix à quinque millibus armatorum defendebatur, quorum vicem suppleuerat ingens lixarum multitudo, quae ad bellici rumoris initium vndiq́ue affluxerat, belliq́ue ministeria implebat. Porrò Ve-

[p. 153]

terum castrorum situs is est, vt pars in tumulum editiorem molliter assurgat, pars in planitie sedeat, quo loco vix quidquam munitius & ad reprimendos Germaniarum motus insultusq́ue opportunius iudicauit olim Augustus, quippe quem nunquam tentaturos ratus fuit, neque in illud discriminis adductim iri rem Romanam, vt barbari vltrò ad oppugnandum illum fuerint descensuri. Quae fiducia effecerat vt de loci natura munimentisq́ue securi nihil vltra laboris suscipiendum sibi putarint in resiciendo muniendoq́ue, viribus suis atque armatura confisi. Bataui & Transrhenanae gentes suum singulae locum seorsum praecipiunt, stationesq́ue occupant, vnde eminus rem iaculis gererent, quo separatim suae cuiusque virtutis specimen innotesceret. Postquam emissa in irritum tela turribus ac murorum loricae adhaerere viderunt, vulnerariq́ue desuper missilibus saxis ipsi coepere, magno clamre impetum in vallum faciunt, admotiscalis nonnulli scandere, alij per testudinem è scultis supra capita elatis continuatisq́ue irruptionem facere, rursus obsessi strenuè se defendere, supra stantes sudibus crebris pilisq́ue muralibus conficere, aut contis praecipites impellere. Ita per initia illos stolidè feroces, rerumq́ue successu nimium elatos, fefellit primus impetus, ab incoepto destituros; nisi praedae cupiditas spem remorata illos continiusset in tolerandis aduersis. Vbi hac via res non procedebat, machinas murales fabricari coeperunt, nouo & inusitatio ipsis artis tyrocinio, ac propterea rudi atque deformi: quumq́ue deesset industria solertiaq́ue adornando operi, monstrarunt transfugae & captiui rationem struendi contabulandiq́ue è materia pontis, quem rotis substratis prorsum agerent ad muros, eo consilio vt partim isti pegmati insistentes, de loco superiore velut aggere praelium consererent, partim occultati intus è latebris muros molirentur ac dolabris subruerent. Verùm susceptus frustra labor, opusq́ue informe excussis catapulta saxis afflictum dissolutumq́ue fuit, crates vineaeq́ue quas admouerant, iniectis hastis, pice ignisq́ue ali-

[p. 154]

mento illitis corruptae fuere: quin & oppugnantes immissis ignibus appetebantur, vnde re iam penè desperata, destitere experiri vltiam, consiliumq́ue ad trahendam obsidionem mutarunt, rati ea mora frangi compelliq́ue ad deditionem posse, neque ignari alimentariae rei penuria breui laboraturos, tum ob raptum frumentum, tum quòd abundabant multitudine imbellis aetatis: iuuabat illorum exspectationem proditionis spes, quam inopia plaerunque parit, deinde seruorum perfidia, adhaec belli natura, in quo varij surgere solent casus rerumq́ue inopinati euentus. Interea Ordeonius intellecto castra obsidione premi, auxiliares è Gallijs copias quantas potest contrahit, eas habito delectu Dillio Voculae decimae octauae legionis Legato tradit, vt magnis itineribus secundum amnem contenderet, matureq́ue obsidionis periculis occurreret, ipse interim segnem moram apud Magontiacum trahere, inuius odiosusq́ue suis, quae res illi exitium properauit. Neue verò dissimulanter ferebant, ea ex vrbe Batauorum cohortes liberè dimissas bona ipsius gratia: dissimulasse Ciuilis machinamenta, data atque accepta fide Germanos flagitij socios adhiberi, illius opes atque potentiam auxilio Flacci conualescere, non aliter quàm Primi Antonij & Mutiani adiumento creuerint res Vespasiani: apertas quidem simultates & vim arceri, oppositisq́ue armis frangi, sed dolos fallaciasq́ue latentes caueri non posse: Ciuilem ducis partier & militis obire munia, ipsum aciem disponere, in procinctu stare: at Flaccum valetudinarium, artubus inualidis infirmum, è lecto mandata hosti quàm suis vtiliora dare atque praecipere. Itaque proditoris nece expiandam esse fortissimorum militum virtutem, ducis socordia hactenus torpentem atque eneruatam. His similibusq́ue inter se verbis seditionis plenis tumultuosisq́ue in Ducem vsi, acri insuper ira excanduerunt ob allatas à Vespasiano, rerum summam tunc affectante, ac propterea Flacci animum in suas partes solicitante, literas, quae quòd celari res detecta non poterat, pro concione militi re-

[p. 155]

citatae fuere iussu ducis, qui vt conscientiae suspicionem ab se remoueret, compeditos tabellarios ad Vitellium duci iusiit. Hac ratione placatis nonnihil animis, Bonnam vbi prima legio hybernabat, peruenere: quo loco nondum resederant irae ab acceptae cladis memoriam, cuius culpa Flacco assignabatur, quòd dictitarent illius consilio iussuq́ue concursum esse aduersus Batauos, iniecta spe aduenientis à Magontiaco exercitus, eaq́ue proditione dum nulla sequuntur auxilia cladem ingentem accepisse. Ista clam haberi neque caeteris exercitibus aperiri, aut Imperatori exponi: quod factum si fuisset, potuisse vnius perfidiam occursu prouinciarum opprimi. Ordeonius ad purgationis sui perfugium conuersus, literarum omnium exemplaria, quibus auxiliares se copias exciuisse docebat, non è Gallijs modò, sed & ex Hispanijs ac Britannia, legionibus legendo praeiuit, pessimoq́ue & in futurum nocituro exemplo instituit, vt vexillarijs tabulae nondum obsignatae in manus darentur, vulgoq́ue militum priùs quàm ductoribus praelegerentus. Tum verò seditiosorum vni manum inijci iussit, ad ostentandum magis ius poenae in rebelles vsitatum, quàm quòd vnus culpae totius molem sustineret. Deinde in Agrippinensem coloniam traductae legiones, eôdem copiae è Gallijs accurrêre, quae magnum principio Romanis momentum attulerunt opportunis admodum auxilijs, sed paullo pòst repentina voluntatum inclinatione ad Ciuilem defecerunt. Interim augescentibus Germanorum rebus, plaeraeq́ue ciuitates dum partim amissam libertatem vindicare satagunt, partim deposito seruitio in alias imperium affectant, arma contra Romanum nomen induêrc. Isthinc praesens exarsit exercitus iracundia, quam vnius militis, quem seditionis reum dux fecerat, cohibere non potuerunt aut reprimere vincula: neque destitit ille imperatioris sui conscientiam obterere, quasi crimine seditionis attentatae in periculum capitis vocaretur, qui ab ipso ad Ciuilem vltrò citroq́ue internuncius crebrius commeasset. Dillius Vocul admirabili animi con-

[p. 156]

stantia ac firmitate vsus, clamantem fidemq́ue hominum obtestantem militem ad supplicium rapit, quo malis in ecto terrore compressa fuit omnis seditio, reditumq́ue ad obsequium. Sic conciliata gratia Dillium cunctorum vocibus & assensu ducem delectum, summae rerum praefecit Ordeonius: mansit tamen superstes in discordibus animis scintilla furoris, quem accendebant inopia atq́ue egestas à stripendio pariter & frumento: deinde rebellio Galliarum delectum & consueta tributa recusantium: accedebant eodem coeli inusitata siccitas, & aquarum prodigiosa penuria, quae Rheno nauium vsum negarant, commeatus terra mariq́ue interclusus, crebrioresq́ue per totam ripam stationum arcendis à vado Germanis dispositarum operae, qua occasione rem alimentariam absumi accisioremq́ue indies reddi, necesse erat. Porrè aquarum, quam dixi, inopiam vulgus stolidum & socors prodigij loco habere, proq́ue ira coelesti interpretari, quasi mutatis inuersisq́ue rerum naturae vicibus Romani imperij fines suis destituti munimentis hosti obijcerentur. Itaque fortuitam & quae casu aut ex astrorum lege euenerat tempestate, ad fatalem imperij occidionem interitumq́ue trahebant. Inde Nouesium peruentum, vbi decimam tertiam legionem sibi, & Herennium Gallum legatum curarum socium ac participem Voculae coniunxere: mouere tamen in hostem potentem non suppetijt animus, atque ita apud Geldubae castellum statiua communiuere, vbi miles iam disciplinae immemor ac nuper adscriptus colligere se in aciem, aduersus hostilem insultum durare, vallum ducere, aliasq́ue belli artes meditari edoctus fuit atque exercitus: tum vt ad virtutem praeda incitamentum adferret, ⁺ ac in posterum animaret, in Gugernorum (qui Iuliacenses nunc audiunt) agros exercitum eduxit Vocula, quòd cum Ciuili societatem illi coïerant: pars exercitus in castris apud Herennium mansit. Eo fortè tempore proximè castra nauis oneraria frumento onusta vado adhaeserat, quam quum hinc Germani, inde Herennij miles ad suam ripam

+ Gugerni qui?

[p. 157]

pertrahere summo molimine conarentur, augescente vtrinque cohortium subsidio, iusta propè acie collatis signis conflictum est, mansit penes Germanos abreptae nauis victoria cum non exigua Romanorum strage. Legato Herennio crimen perfidiae pro sua socordia, qua rem malè gesserant (vti plaerunque solet ignauissimus quisque culpae propriae conscientia alios onerare) intentant, lacerata veste è tentorio protrahunt, pulsatum verberatumq́ue iubent è vinculis delictum profiteri, pretium & occasionem proditionis aperire. Redit in mentem Ordeonij factum, in hunc inuidiae materia quaeritur, eum proditionis auctorem, Gallum ministrum vocant: eoq́ue res venit vt intento mortis metu subactus illorum libidini acquiesceret, & inscio immerentiq́ue Ordeonio proditionis nomen imponeret. Ita asseruatus aliquamdiu in custodijs, adueniente demum Vocula vinculis absoluitur, seditionis auctoribus morte multatis. Mirum verò quantopere in eodem exercitu duo pugnantia, vitium ac virtus, simul regnauerint, & ad pecandum licentia, & in catigatione scelerum maleficiorumq́ue patientia. Id certè constat gregarium militem Vitellij obsequio proniorem, spelendore ac dignitate praeditos Vespasiano fuisse addictiores: quae studiorum diuersitas effecit, vt post flagitia quibus se inquinarant, vicissim ederentur supplicia, quadam delicti poenaeq́ue consequentis vicissitundine. Interim Ciuilis fortia facinora per vniuersam Germaniam secunda fama increbuerant: illum cuncti coelo tollere, cum illo datis fidei obsidibus nobilissimis quibusque societatem confirmare, illius arbitrio iussuq́ue proximos sibi fines Vbiorum Treuiroruq́ue vicini depopulari ac vastare: alij transito Mosa in Menapios, Morinos, extremosq́ue Galliarum agros incursione facere; Praeda vndecunque ingens conuecta, sed immitiùs cum Vbijs actum, quòd hi Germanicae originis eiuratione, ob praelatum Agrippinae agnomen, odium implacabile incurrerant: siquidem eorum cohortes in vico Marcoduro (Duram hodie nuncupamus) socorditer nimisq́ue

[p. 158]

otiosè extra hostilem metum agentes oppressae deletaeq́ue fuerunt. Vbij tamen vindictae cupidine flagrantes, praedas è Germania repetunt inulti primò, mox per insidias circumuenti cecidere: vsqueadeo iniquior fortuna quàm fides secuta illos per omne belli tempus fuit. Subactis compressisq́ue Vbijs rerum successu elatior ferociorq́ue Ciuilis ad obsidendas apud Vetera legiones animum adiecit, adhibitis vbique acribus custodijs vigilijsq́ue quibus viae erant obseptae, ne quis nuncius occultè perueniret ad castra, de aduentu auxilij spem illis facturus. Machinarum custodiam Batauis mandat, Germanis praelium flagitantibus copiam subruendi valli oppugnandiq́ue facit, praeliumq́ue redintegrare si fors velit iubet, iacturam leuem aestimans in tanta multitudinis affluentia: nulla quies aut remissio à labore, neque nocti parcitum est, quam peruigilio inter epulas transegere, circum pyras & accensa lignorum strues accubantas, quae res multam cladem ipsis attulit, dum aut inconsiderata ac dementi temeritate ebrij hostem oppugnantes cadunt, aut è tenebris ad ignem lucentem conspicui certis telorum ictibus configuntur. Qua re cognita Ciuilis, ne sic inulti sui more pecorum occumberent, totis castris ignes restingui, perq́ue tenebras pugnam obeundi potestatem facit. Ibi tum dissono strepitu cuncta misceri, nihil certis ac destinatis ictibus geri, nihil consilio aut virtute, casus ancipites fors regere, ad clamorem vnde ille cunque ad aures peruenerat, circumagere se quisque, arcus obuertere, tela destinare, nullus denique inter fortuitos euentus virtuiti locus, vbi fortissimum quemque saep ignauissimus sternebat. Germani effrenato ac praecipiti furore occaecati in mortem ruebant: contrà Romani periculorum gnari valliq́ue lorica defensi praepilatas sudes & saxa non temerè in confertos euibrabant: quòd, sicunde à vallum molientibus sonitus redderetur, aut si qui, dum scalas applicant propius hostem accesserant, eos obiectis clypeorum vmbonibus deturbabant, elapsos è manibus eminus telis missilibus impetebant, & si qui fortè in valli fasti-

[p. 159]

gium euaserant, pugionibus configebant. Hunc in modum exacta nocte, vbi se laboribus periculisq́ue perfunctos arbitrantur nouam atque integram Batauorum aciem ob oculos prima lux ostendit, qui validam & gemino tabularum corio constratam turrim, aduersus praetoriam portam, quâ militaris via aequior planiorq́ue est, promouerant: cuius molitionem vt impedirent, inutilemque redderent, vastas asserum moles in viam prouoluunt Romani, ipsamq́ue turrim adacta trabe perfractam deiecere, non sine ingenti superstantium strage atque exitio. Itaque tentata eruptione repentina, in attonitos perculsosq́ue inuecti, feliciter depugnarunt. At legionarij, militaris rei peritia longoq́ue bellorum vsu exerciti, maiora etiam ausi, machinam tympani instar suspensam ac funibus libratam, in hostem promouere qua subitò demissa, vel singulos, vel plures, sicubi confertiores consisterent, sublimes in altum abreptos, conuerso machinae libramento intra castrorum aream effundebant. Ea res ingentem hosti terrorem incussit, ita vt Ciuilis reiecto oppugnandi consilio, quasi deposita potiundi spe velut deses otium acturus, assidere ad Vetera decreuerit, submittens interim nuncios occultos, qui magnificis onerati promissis, legionum animos pertentarent, si quâ ad defectionem solicitari possent. Ista ferè in Germania gesta sub id tempus, quo ad Cremonam Vitelliani bis profligati, cecidere; cuius proelij euentum Primus Antonius scriptis ad Flaccum literis significauit, addito Caecinae consulari edicto, in Vespasiani verba cunctantem exercitum adigentis. Literarum fidem confirmabat locuples testis Alpinus Montanus cohortis aduersae praefectus, victus, sed cladi superstes. Hae literae in diuersa studia motusq́ue egerunt militum animos: in quibus auxiliares è Gallijs copiae ab inclinata iacenteq́ue Vitellianorum fortuna desciuerunt confestim, vsitatum mercenario militi, qui neque odio in hostem depugnare, neque fideli amore suos complecti, atque ita militiam citra animorum affectionem sequi consueuit. accedebant ad id velut incentiuum

[p. 160]

Prafectorum adhortationes. Ex ijs veterani cunctabundi tergiuersabantur, sed ijdem mox impulsu Ordeonij Flacci, instigantibus eodem vrgentibusq́ue tribunis, sacramento auctorati dedere nomina, quanquam inuito parumq́ue sereno vultu voluntatem suam abundè satis testati, quando inter caetera praeundi solennis sacramenti verba, Vespasiani nomen vel de industria silentio inuoluunt, vel exili murmure, submissaq́ue voce illud immurmurant. Recitata deinde pro concione Antonij ad Ciuilem epistola, militem exasperauit, suspicioneq́ue imbuit, ad partium socium dictatam fuisse, hostiliterq́ue de Germanico exercitu scriptam. Neque multo pòst allatis apud Geldubam (nunc Coloniensis ditionis vicum) vbi Vocula statiua habebat, perlectisq́ue pro concione literis, idem factitatum, idem quoque motus extitit. Montanus ad Ciuilem ablegatus, additis mandatis, & coepto bello abstineret, néve insidiosè sub vmbra & obtentu externae expeditions occulta arma circumferret. Quòd si Vespasiani partes capessat, auxilioq́ue adiuuare habeat in animo, cumulatè ipsum caussae satifecisse, & pulchrè habitura se initia. Ciuilis vsu callidus ac tegendis consilijs obscurus, Montani sermonem excipit versatq́ue, & illi astutè respondet: sed posteaquam aduertit impotentiorem ingenio ferocioremq́ue Montanum, ac rebus nuandis seriò intentum, coepit conqueri & suam vicem deplorare, susceptos labores & adita pericula, toto viginti quinque annorum interuallo, in castris Romanis exantlata commemorare. Videórne, inquit, tibi egregium militaris operae ac laboris praemium assecutus, quod fratrem germanum Iulium Paullum intentato falso rebellionis crimine necatunt, mihi catenas iniecerunt, è quibus Galbae beneficio liberatus, in discrimen salutis denuò adductus, sanguinarijs totius exercitus vocibus ad supplicium tamquam hostia nuper deposcebar, nunc postliminij iure talionem & vindictam ab ingrata perniciosaq́ue gente stat animus repetere. Quid autem vos Treuiri caeteraeq́ue peregrinae nationes, quas vt manci-

[p. 161]

pia Romani duro seruitij iugo premunt, quae vos praemij spes sustentat, quod operae pretium expectatis profuso toties in praelijs danguine, praeter ingratam, quae meritis honorem non reponit, militiam, speciosam verbis, re inanem: nisi tributa nunquam finem habitura: nisi virgarum contumeliosa verbera: nisi captali supplicio destinatas secures, ac denique superciliosum Legatorum imperium dominationemq́ue crudelem atque impotentem. Metuendáne vobis tantopere Romana videntur arma, vbi ego cohortis olim vnius praefectus, cum Caninefatibus Batauisq́ue, quota, dij boni, Galliarum, si verum aestimabimus, portione, castra illorum patentibus immensisq́ue porrecta spatijs, non alio formidolosa nomine, corrupimus, aut circumsessa ferro inediaq́ue ad deditionem compellimus? nos in dubiam liberatis seruitij'ue aleam imus, victores libertatem pristinam vindicabimus, victis eadem manebit seruitus. His verbis inflammatum, ac meliorum quae nunciaret spe imbutum ab se dimittit. Montanus vt re infecta inutiliq́ue legatione perfunctus redit, occulta premens dissimulansq́ue quae paullo pòst in propatulum venere. Ciuilis copiarum partem penes se retinet, veteranos & è Germanis impigerrimum ac promptissimum quemque ad opprimendum Voculam exercitumq́ue amandat, ducibus Iulio Maximo & Claudio Victore è sorore nepote. Hyberna hostium ad Asciburgium in praesidio collocata, in ijsq́ue ala equitum, raptim ex itinere opprèssa sunt, adeò subita & inopinata impressione in Voculae castra irruperunt,vt illi tempus explicandae aciei defuerit, & alloquendo militi, id solùm in tam improuiso tumultu admonere licuit, vt in mediam coirent aciem, eamq́ue sub signa collecto milite firmarent: quod dum faciunt, ipse auxiliarem manum vndique submissam circumfudit: equestre deinde agmen adoriri hostem ausum, excipitur instructis paratisq́ue ad pugnam Germanorum ordinibus, itaq́ue euestigio in fugam compulsum terga ad suos conuertit: caedes inde cruenta, non praelium exoritur. Neruiorum agmen,

[p. 162]

latera Romanorum destituta nudat, siue perfidia attactum, siue metu consternatum. Inde ad mediam aciem quam legiones obtinebant, penetrant, quae amissis signis intra vallum fugam coeptabant, quando ecce de improuiso facies & fortuna pugnae superuentu noui auxilij mutata est. Siquidem Vasconum mercenariae sed paucae cohortes iusse Galbae conscriptae, ac iam demum euocatae, castris fortè (vti insperatos repentinosq́ue casus Mars belli secum trahit) propinguantes, exaudito confligentium clamore, hostem intento infestoq́ue agmine castra oppugnantem à tergo adortae caedunt: ita vt trepidatio pauorq́ue maior quàm pro numero Germanos praeliantes occuparit, dum suspicantur vniuersum exercitum Nouesio Magontiacoq́ue superuenisse. Hoc errore, qui Germanis pulchram & spectabilem victoriam corrupit, Romanorum fuere confirmati animi: ita alieno auxilio, in quo fiduciam collocarant, vires suas recepere. Occubuit è Batauo peditatu fortissimus quisque: equitatus saluus euasit cum militaribus signis, & captiuis quos in prima congressione rapuerant. In eo conflictu plures è Romanis desiderati fuere, sed segnis numerus & bello grauis, inter Germanos fortissimus quisque cecidit. Neuter ducum culpae exors fuit, imò cladem ambo meruerant, quòd fortunae propitiae defuissent. Ciuilis namque si maioribus copijs in praelium descendisset, praeterquàm quod hostem castris exuisset, à tam exiguo Vasconum agmine non potuerat circumcingi. rurusus Vocula feliciter otiosus, neque in hostem inquirere, deq́ue eo certior fieri laborauit per emissarios & exploratores: quae caussa fuit cur vix è contubernio progressus, victus fuerit. deinde parta per Vascones victoria, non curauit hostem euestigio persequi, sed extracta dierum aliquot mora, deinceps in hostem motis castris contendit: quem si maturè adortus, & fortunae ad vota affluentis euentum fuisset prosecutus, legiones apud Vetera obsessas eodem cursu liberasset. Explorarat interea absessorum animos nihil cunctatus Ciuilis de facienda deditione, velut potitus

[p. 163]

victoria profligatis ac deletis Romanorum copijs, simulq́ue ad ostentationem veri circumferri propiùs castris signa, captiuosq́ue circumduci iubet, quorum vnus quasi vitae saturitate quadam facinus audax & memorabile aggressus, rei gestae veritatem magna voce vt exaudiri posset, exponit, à fide veri dissidere eorum verba praedicans: quem simul cum dicto Germani illîc contrucidarunt, quam rem dissimulatam oportuerat, ne, quod accidit, indicij fides ex eo confirmaretur: auxit fiduciam conspectus procul ignis è vastatis ardentibusq́ue villis consurgens, qui victoris exercitus aduentum manifestabat. Vocula loco vnde à castris conspici poterat, signa collocat, fossa valloq́ue circummunit, vt, si praelio decertandum foret, impedimentorum agmini (quod ad iniurias opportunum aegre defenditur) & sarcinis consultum esset, ipsiq́ue expeditiùs pugnarent. Neque moram attulere quin signum pugnae dari sibi à duce efflagitarent, quasi minabundi, id quod in morem verterat. Itaque nullo opportuni temporis habito delectu ad instruendam aciem, inconditum agmen & de via fessum, pugnam inijt aduersus Ciuilem, quem non minus explorata & cognita hostium vitia, quam suorum virtus erant, ac propterea fiduciam addebant. Varia vsi sunt fortuna Romani, apud quos seditionis incentiui & auctores plaeriq́ue trepidare & fugam adornare: alij nuperae victoriae memores, locum quem ceperant in conflictu, tueri, cum hoste manus conserere, se pariter & propiùs stantes strenuè hortari, reparataq́ue in ordinem acie, elatas in altum manus ad obsessos protendere, indiciumq́ue facere, vt commodam iam occasionem è manibus non amitterent, qui de murorum corona prospectantes quid ageretur portis omnibus eruptionem faciunt. Ibi tum casus fortuitus ingens ad cladem victoriamq́ue momentum aetulit, dum prolapsus equus Ciuilem effusum humo allisit, corpore cùm suo, tum equi pondere grauiter afflicto. vnde confestim vulgatus per vtrunque exercitum peruasit rumor, vel mortuum, vel grauiter saucium, dictuq́ue incredi-

[p. 164]

bile quantum hinc pauoris ac consternationis inuexerit, illinc alacritatis plurimum. At Vocula nec fugientem hostem persequi, aut caedendo tergis instare laborauit, solùm augendo vallo, turriusq́ue pluribus ad castrorum munitionem erigendis intentus, quasi mox redituro è fuga hoste ad priorem obsidionem: quae res effecit vt non vanam prorsus falsamq́ue de se praebuerit alendi belli suspicionem, qui victoriam quam in manibus toties habuerat, effluere suiusset: quum tamem re nulla praeterquam paucitate copiarum tum Romanus exercitus fatisceret. Ipse impedimenta legionum, lixas & calones cum caetera bello inutili turba Nouesium ablegauit, vt inde terrestri itinere frumentarium subsidium vehiculis conueherent, quòd Rhenum amnem hostiles obtinerent naues. Primum autem agmen ne viso quidem hoste tutò & liberè ab omni insidiarum excursionúmve metu iter fecit, infirma etiamnum & aegra Ciuilis valetudine è praedicto equi lapsu. Deinde vbi denuò ingressos iter qui frumentariam rem aduectabant, per nuntios intellexit, cum subsidiarijs cohortibus, securos, velut alta in pace consopitos, milite procul à signis dispalato, & sine armis (quae vehiculis subuehebantur) licentiùs errante, Ciuilis composito agmine inuadit, instrucits non vno loci insidijs, quibus pontes & viarum angustias insederat: pugnatume st agmine in longum porrecto, & ancipiti Martis alea, in noctem vsque, quae praelium diremit. Geldubam petiuere cohortes, castris ita vt fuerant etiamnum intergris, quae praesidio militari ibi relicto tenebantur. Dubium non erat quin res in maximum periculum atque extremum penè discrimen Romanis fuisset adducta in reditu, quòd pauciores essent qui frumento conuehendo adiuncti fuerant, & praegrauia onere vehicula adducerent, fugae improtuna, nisi Vocula è quinta & decimaquarta legionibus apud Vetera à Ciuili obsessis delectum millenarium agmen, militem maximè trucem & duces exosum exercitui suo adiunxisset. Maior quàm imperata fuerat multitudo vnâ erupit, apertè palamq́ue prae se

[p. 165]

ferens, nolle se diutius inedia macerari, qua legati vtantur insidiarum vice, vt militi obsequium exuenti, ac rebellionem coeptanti immineant. Relicti in castris conquerebantur se parte legionum orbatos, atque ab omni spe derelictos. Ita gemino deflagrarunt seditionis incendio milites, quorum alij reditum in castra constanter abnuebant, alij ducem Voculam vti regrederetur reuovare non cessabant. Interea dum Vetera cum exercitu circumsidet, Vocula Geldubam, inde Nouesium properat velut Ciuili occupandam Geldubam permittens. Ciuilis haud procul Nouesio equestri pugna collatis signis prosperè conflixit. At Romanus miles à seditione non alienus, siue res secundiores vota implerent, siue aduersarentur, ducibus suis infensi, in quos ira & indignatio exarserat, meditabantur exitium. Itaque concitato tumultu, praesertim auctis iam accessione quintanorum & quintadecimanorum viribus, donatiuum flagitant, intellecto pecuniam à Vitellio submissam. Nec diu moram largitioni gratae futurae interponendam ratus Ordeonius, donatiuum Vespasiani nomine elargitur. Hinc nata seditionis occasio & fomes, quae in noctem producta in neruum erupit, postquam exsaturati epulis vino incaluerant: tum etenim coetus quos agitabant tenebris obscurantes, iram in Ordeonium conceptam olim recordatione reuocara coeperunt. Itaque dum veterum factorum memoriam obliteratam, praesentium cura renouat exasperatq́ue: dum legatorum ac tribunorum nemo furentibus refragari aut obsistere audet; victo noctis tenebris sublatoq́ue pudore, itur in tabernaculum eius, lectoq́ue detractum trucidant. Idem exitus voculae parabatur, sed salutari consilio mutatus in seruilem amictum cultus, periculo eum exemit, accedente noctis obscurae beneficio. At enimuero postquam compresso iam impertu restinctoq́ue tumultus ardore, supplicij metus obuersabatur ob oculos, factiq́ue taedebat, emisere circum ciuitates Gallicas centuriones, adiunctis epistolis instructos, qui auxilia stipendiaq́ue obnixè deposcerent. Ipsi interim

[p. 166]

nunciato Ciuilis aduentu, vt insitum est atque innatum vulgo, vt, vbi deest gubernator ac rector, praepostera consilia maximè sequatur, rationi non obsecundet, & animo facilè concidat consterneturq́ue, arreptis turbidè armis, moxq́ue abiectis vniuersi effusè capessunt fugam. Tum veò res aduersae & improsperè cadentes discordiae fons ac seminarium hos inter & superiorem exercitum extitere, dum isti suam caussam abillorum maleficio separant, dissociantq́ue. Interea quanquam interfecto iam Vitellio principalis fortunae insignia Vespasianus adeptus fuerat, mansere tamen superstites Vitellij imagines in castris pariter & proximis Galliarum ciuitatibus. Primani, Quartani, & Duodeuicesimani poenitentia commoti, Voculae duci se coniungunt, vbi in Vespasiani verba sacramento solenni adacti, ad liberandum obsidionis periculo Magontiacum ducti fuere. Soluto obsidio exercitum qui è Cattis, Mattiacis, & Vsipijs constabat, praedae copia onustum, ac propterea bellando saturum, nec incruentum, adoriuntur Romani longè lateq́ue dispersum, atque hostium aduentus ignarum. Treuiri quoque fines suos ab incursionibus Germanorum egregio opere militari tuebantur, perducto valio fossaq́ue perpetua cum lorica ad corporum defensionem exstructa: ita accidit vt mutuis se cladibus & Treuiri & Germani conficerent: neque diu tamen ea obstinata pro Romanis fides mansit integra, aperta mox rebellionis vomica. Siquidem vulgata per Gallias Germaniamq́ue mortui Vitellij fama, duplicatum exarsit bellum. Ciuilis namque depostito dissimulationis velamento, apertè iam in populaum Romanum arma vndique ciebat. Galliae quoque animos erexerant: nam post Ordeonij caedem (qui coniurationem ita suppresserat clamq́ue habuerat, vt nihil vnquam detectum fuerit) inter Ciuilem Classicumq́ue alae Treuirorum praefectum, missis vltro citroq́ue crebris internuncijs communicata fuere consilia. Porrò Classicus genere aque nobilitate magnisq́ue opibus, suae ciuitatis facilè primus habebantur, quippe Regia editus stirpe, omnibus

[p. 167]

belli togaeq́ue artibus eminens, qui non obscurè ferebat maiores suos praetulisse inimicitias populi Romani societati atque amicitiae. Coniunxere se Iulius Tutor natione Lingon, & Iulius Sabinus Treuir: illum ripae Rheni praefecerat Vitellius, hic praeterquam quòd ingenio leuis & inconstans erat, falso nobilitatis titulo gloriosaq́ue stirpis ostentatione tumens, generis originem ad Iulium Caesarem referebat, quem quum in Gallijs bellum gereret cum proauia sua stupri commercium habuisse iactitando ad gloriam vertebat. Hi secretò ab alijs coquebant consilia, animosq́ue pertentabant eorum quos consilijs suis haud alienos iudicabant, ac data acceptaq́ue fide societatem illis firmabant. Itaque apud Coloniam Agrippinam communicandis secretis aedes priuatae deliguntur, quod ciuitatis fidem ab huiusmodi coepits abhorrentis suspectam haberent: non defuere tamen qui ex Vbijs Tungrisq́ue vicinis societatem consilij coïerint, sed multo maxima pats è Lingonibus Treuirisq́ue fuit.