Batavia

Cap. X.
De Armamentario Pop. Rom. maritimo, quam Britannicam Arcem hodie nominamus.

In ripa medij aluei Rheni, armamentarium Pop. Rom. extitisse, tum fundamentorum substructio, tum marmoris in eo refossi inscriptio loquitur, clareq́ue conuincit, quod vt principio pharus fuerit, vti mox dicemus, postea tamen maiori vsui futurum in praesidiarium castellum (vbi appofitis excubijs & custodijs arma naualia ac tela asseruarentur) conuersum fuerit, facilè vt credam adduci possum, quo sic à piratarum iniuria, à quibus mare Britannicum saeculis omnibus per Saxones Cimbricae accolas, & Germanos maritimos qui & Fanci, infestum fuit, portus opportunus defensdi posset: Britten vulgo in hodiernum vsque diem nuncupatur, & Brittenburgus, quod sonat Britannicum castellum, à vicina oppositaq́ue Britannia, tunc Rom. Pop. vectigale, ⁺ vnde frumentum classibus ad praesidiaria Romanorum horrea, Rheni supercilijs imposita, de quibus antea facta fuit mentio, importatum subuehebatur: ea namque vero similior est nominis origo, quàm quae pacis arguemnto vocem in Fridtenburgum detorsit. Isti mae coniecturae, quam ante annos sex scripto mandaram, astipulatorem nuper nactus sum Hunfridum Fluddum Anglum, virum litteratum,

+ Brittenburgus.

[p. 108]

cuius de turri Britannica (ita enim nominat) epistolam typis procudendam dedit Ahrabamus Ortelius insignis Geographus in elegantissimo illo opere, cui Theatrum Orbis nomen est. In ea parum cuariat à mea sententia, annotans ex Occidentalibus Imperij prouincijs annonam transferri per Britanniam velut horreum consueuisse, inde subuectam fuisse nauigijs Britannicis per ostium Rheni ad praesidiaria limitis Germanici horrae, atque ita à mercatorum vel potiùs vectorum Britannicorum frequentia, Britannicae turris nomen secutum. At ego non aliude per Britanniam sed ex ipsa tanquam cella penaria Reipub. Romanae subuectum fuisse frumentum ad limitanea Germaniae praesidia, natamq́ue inde nominis Britannici originem autumo. Adfert idem & alteram appellationis coniecturam à milite praesidiario è Britannia ab Antionino loci custodiae imposito ortae. Adijcit & tertiam, qua putat eam turrim ad latus protus seu ostij Rheni à Batauis indigenis constructam ad defendendum periculum à Britannorum piraticam exercentium incursionibus, quas in Morinos & Batauos faciebant, vt illius gentis loquuntur Annales, creatumq́ue exinde nomen, mutato licet aedificij vsu. Huius armamentarij vestigia reliqua, sepulta, marique adobruta latent, nisi si quando post Africi vehementis continuatam furiam, subitò saeua & immoderata tempestas à Cauro, littoris nostri tyranno, commota successerit, tunc namque nudatum arenis littus retectas à fundamentis reliquias, recedente maris aestu, spectandas praebet, quamuis eae tenues ac perexiguae relictae sunt, quando studium & improbitas hominum ad inusitatum spectaculum affluentium, quicquid residui fucrat toties repetitis vulneribus (nam tertiùm aperta fundamenta mea nouit aeras) omne exhausit. Istud littus in quo armamentarij superstites reliquiae inuentae sunt, inattritum, neque fluctibus adesum, sed ab ipsis natalibus in hanc vsque lucem pertinaciter constans, idemq́ue esse, quasi fluctus, saeuissima rerum Naturae pars, vano atque irrito assultu ha-

[p. 109]

ctenus pulsauerint, amicus noster scribit, sed auritae, opinor, quàm oculatae fidei certiore testimonio innixus, siquidem ⁺ martitmi homines vno ore omnes aliud narrant, ac praesertim Catuicum pagus misero armamentario nimis vicinus aliud, si effari posset, locuturus fuerit, qui mea aetate insigne detrimentum atque damnum expertus pertulit, haustis non semel mari fluctuoso domibus aliquot: quae calamitas tam illi propria est & familiaris, vt rarò vlla maior ingruat vis aut tempestas (cuiusmodi plurimae in meam memoriam incurrerunt) quin aedificia quaepiam cum solo subruant fluctus. Quod ipsum & Norduico maritimo, vico proximè ⁺ propinquo, accidit, qui ad septentrionale Armamentarij latus paulo distantiore spatio inde dissidet, vbi vniuersam domorum viciniam cum puteo communi, mare paucos intra annos obliguriuit. Praetermitto silentio quod de Sceuelinga in eodem littore lippi omnes & tonsores norunt, quae memoriae non admodum veteris (nam vix vltra paucos supra centum annos extenditur) recordatione satis explicita loquitur, templum cum praealta turri fluctibus absorptum, ad bis mille fermè passus intra maris complexum, nusquam nunc comparere: quo tempore magnificentius illic exaedificatum templum, quam remotissimè à mari, satis cum periculo ad littoris viciniam paulatim nunc accedit, quam iniuriam nuper postridie kl Nouemb. an. cIɔ.Iɔ. lxx. sensit longè grauissimam, complanatis & in foedam ruinam tractis aedificijs fermè sexaginta: ita vt interdum inter piscatores pagi incolas agitetur de loco remotiore templi fabricae deligendo. Quare Goropij mei vt accedam sententiae, religione deterreor, vt qui cladis passim acceptae spectatorum pars aliquando fuerim. Itaque eius me opinionis esse non pudeat, quae littus illud planum fuisse, & apertum, ac in Oceanum longissimè olim procurrisse existimat, limo quem Rheni fluentum secum trahebat, littoris quod atterebatur detrimentum supplente nonnihil atque sarciente, donec quadringentis abhinc annis, inaudita illa inundatione, quae

+ Littus Hollandiae atteritur.
Catuicum.

+ Norduicum maritimum.

[p. 110]

⁺ vniuersam Hollandiae faciem longè lateq́ue operuit, obstructo fluminis cursu, steriles arenrum colles littus occuparunt, mare terras ipsamq́ue littoris oram attriuit: nam armamentarium ipsum à Nortmannis alijsq́ue immanibus barbaris, quos Borealis plaga nimbi instar Hollandiae infudit, excisum soloq́ue aequatum existimo, solas ruinas mari reliquas facientibùs. Porrò in procurrente illo, quod dixi, littore, procul mari, solo argilloso & herbido (cuiusmodi totus ⁺ est ille tractus, qui Rhenoburgum, Virginum nobilium coenobio illustrem locum, & à praeterlabente olim fluuio nomen sortitum, spectat) littore tamen, exstructum fuisse armamentariu, de quo hactenussermo est, è fundamentorum positu, opinione augurantur. Quorum non absurda, nec à veri fide dissidens putatur oratio, quod neminem vsqueadeo vecordem & communi sensu orbatum fore arbitrantur, qui in sabuloso & sterili littore, quae nunc rerum species oculis occurrit, atque in ipsis adeò maris faucibus, praesidij principalis fundamenta iacta velit, nisi idem Tragicos omnes Orestas & Athamantes dementia superet. Nae isti acutè & sesstiuè colligunt, reuocata ad veritatis numeros ratione, & ad liberam cogitationem. Quis enim esst paulo liberalior & cum humanitatis sensu coalitus, qui grauem illum ac tetrum vicini maris halitum non reformidet? quis murmurantis eiusdem fremitum horrisonum ferat assiduè? quis elisae spumae aspergine madere semper velit? aut quis bruti elementi societatem colere, & inamoenam sabuletorum faciem aequis contueri oculis semper sustineat? nisi fortè Theocriti piscatores, quibus fida comes egestas nihil reliquerat. Caeterùm refragari argumento superiori, aut id reuellere omnino velle animum non induxi, si qui tamen disputatione quasi cote adhibita veritatem velit acuere, is ⁺ Caligulam opponat, auctorem & conditorem, meo quidem iudicio, istius pyrgi, cuius stultitiam insignem ac famosam, toties in exiguo libello, Apocolocyntosi inscripto, sugillat Seneca, vt pudeat referre: neque dissimulat impunè illi fuisse

+ Hollandiae inundatio.

+ Rhenoburgus.

+ Caligula conditor Brittenburgi.
Caligulae stultisia.

[p. 111]

obiectam Tranquillus. Omitto, quòd recepto transfuga Britanno laureatas ad Senatum literas miserit, quasi per somnium locuples, sibiq́ue ipsi persuadens vniuersae insulae imperium, quam cum exercitu numquam adierat: quodq́ue simulacra pugnae, crediderit vera fuisse praelia. Quod verò euidentius innatae stoliditatis argumentum & indicium requiras, quàm quod confecturus bellum aduersus Oceanum ⁺ susceptum, instructa acie, vmbilicos & conchas Oceani spolia repentè colligi à milite praeceperit, atque in victoriae signum, excelsum in littore pyrgum exstrui curarit, de quo vt Suetonius loqui intelligatur, verba eius adscribam. Postremò ⁺ quasi perpetraturus bellum, directa acie in littore Oceani, ac balistis machinisq́ue dispositis, nemine gnaro ac opinante quidnam coepturus esset, repentè vt conchas legerent, galeasq́ue et sinus replerent, imperauit, spolia Oceani vocans Capitolio Palatioq́ue debita. Et in indicium victoriae altissimam turrim excitauit, ex qua vt ex Pharo noctibus ad regendos nauium cursus, ignes emicarent. Quo ex loco viri non indocti suspicantur & conijciunt, turrim, quam è ruinis in armamentarium conuerterit postea Seuerus Imp. esse illam ipsam maritimam & littoralem, cuius facta sit à Suetonio mentio, ac tum destinatam fuisse muneri accendendorum ignium nocturnorum, quibus cursus nauium regeretur ad praenuncianda vada: cuiusmodi pharum apud Gessoriacum (Bononiam ⁺ nunc vocant) antiquitus constructam, sed collapsam, Carolus cognomento Mangus restaurari fecit ad nauigantium cursus dirigendos, vti Regino Annalium scriptor testatur, apud quem (vt locum obiter emendem) malè fanum, scriptum inuenias pro, pharum, & nauigandum, vice, nauigantium. Certè in Batauiae littore eam expeditonem, Caligulae ingenio accommodam, lusam fuisse atque adornatam, tribus verbis voluisse indicare Corn. Tacitum, videre ⁺ mihi videor, quum de Brunone inter Caninefates claritate natalium nulli secundo, duce delecto, loquens, narrat patrem eius multa aduersus Romanum nomen hostilia ausum fuisse,

+ Caligulae stultitiae documenta.

+ Sueton. in. Calig. ca. 46.

+ Pharus Gessoriacensis.

+ Lib.20.

[p. 112]

& Caianarum expeditionum (quas obiter transcurrens memoraui) ludibrium impunè spreuisse: quo verborum compendio quid magis appostitè dicere potuit, quàm Caninefatem illum conuitio inulto atque impunito, linguae effrenioris habenas liberiùs soluisse in Caligulae insaniam, qui cum mari bellum susciperet, pro spolijs hostilibus conchularum ornamentum, puerilia scilicet crepundia, legenda mandaret. Vbi verò potuerit ille impunitius debacchari in Imp. qui vitae necisq́ue ius in acie linguae haberet, (vt de Alexandro quondam dixerat Callistratus) quàm inter suos, hoc est, Batauos, aut proximos saltem Batauiae finibus, non intelligo. De istius expeditionis in Britanniam cogitatae apparatu, consimilia ⁺ penè literis prodidit Dion Cocceïus in hanc sententiam. Caligula ad Britannicum Oceanum profectus, conscensis triremibus paululum prouectus, euestigio reuertit, datoq́ue è sublimi tribunali militi signo, velut ad conflictum, animatos tubarum sonitu, iussit conchas marinas colligere, quo peracto gloriatus se Oceani victorem, post numeratum exercitui opimum congiarium, cum spolijs maris ostentui futuris Romam repetijt. Verùm asseueranter sententiam meam interponere, re propter altissimam vetustatem dubia ac controuersa, supersedeo alijs, qui maiore abundant otio, & quibus rotundiore felicioreq́ue Genio loqui datum est, libenter herbam cessurus. Quicquid sit, siue Caligulae Pharus fuerit, siue alterius suiuspiam fabrica, id extra dubium ⁺ est, Armamentarij vsum & nomen induisse sub Seuero Imp. & ab eodem restitutum, cuius memoriam tuetur lapis è ruinis extractus anno salutis ciɔ iɔ xx, & in aedes principis familiae Wassenariorum inde translatus, cuius haec est inscriptio:

imp. caes. l. septimivs severvs
avg.et m. avrelivs antoninvs
caes. coh. xv. vol. armamenta-
rivm vetvstate conlapsvm
restitvervnt svb. val. pvdente

+ Dion lib. 5.

+ Armamentarium.

[p. 113]

leg. av. pr. pr. cvrante caecil.
batone prae.

Quia verò multi ignorant fortasse, quid Armamentarij voce significetur, tribus id verbis explicatum dabo. Est ergò Armamentarium munimentum muris turribusq́ue contra ⁺ vim instructum, vnde machinae, tormenta, si quando vsus aut belli necessitas poscebat, proferebantur, tela & arma militi atque socijs distribuente Tribuno aut Praefecto suppeditabantur. Meminit Cicero armamentorum publicorum, & armamentarij Telluris; Plinius armamentarij mille nauium capacis. Istud verò armamentarium forma quadratum, paribus ⁺ in omnes partes spatijs productum, satis loquitur ac commonstrat quam hîc damus, eius ichnographia è nudatis (quod ter mea aetate accidit, primùm anno salutis ciɔ. iɔ. xx deinde iterum ciɔ. iɔ. lii.. die D. Pontiano sacrata: tertiò ciɔ. iɔ. lxii. fundamentis fideliter expressa: quodlibet autem vniuersi operis latus ducenos quadragenos pedes complectitur, nimirum vicenas nostrates metatorum decempedas, quo mensurae modo decempedam in duodenos porrigi pedes cognoscitur. Turrium propugnacula in Rheni praeterlabentis ripam obuersa fuisse apparet, ad maiorem operis firmitudinem contra fluenti vim, & hostilem quoque, si quam piratica adferret. Procurrentes vtrinque illinc versus orientem solem, hinc occidentem, murorum ductus extra arcis aream, cloacae videntur fuisse, per quas omnium purgamentorum receptacula, quicquid erat sordium, aquam admissam & castellis receptam, proluisse atque in mare exonerasse crediderim. Saxa ingentia è fundamentis eruta, quae vidi, quaternos pedes longa fermè erant, ternos crassa, quae anno ciɔ. iɔ. lii. ad quadraginta numero refossa annotaui. Extra arcem ripae margines crassioribus tabulis praestructi erant, & palis per sistucas altiùs adactis praemuniti, ne ab vndis decurrentibus adederentur.

+ Arinamentarium quid?

+ Armamentarij ichnographia.

[p. 114]

ICHNOGRAPHIA ARMAMENTARII

POP. ROM. QVOD BRITTENBVRGVM APPELLANT.

[p. 115]

Visitur apud Hagam Comitis in aedibus à me priùs nominatis, gentis Wassenariae, alter lapis cum hac epigraphe in ijsdem ruinis reperta anno ciɔ. iɔ. xx. vtrinque à fronte pariter & tergo mutila.

ever. pivs pert. a
max. trib. pot. xiii
ntonin. pivs av
er. milit. leg. i. me
ENIDIORV

Extat ibidem & tertius lapis salsi maris vndis, & pòst imbribus exesus ad modum pumicis, qui nihil admodum certi praefert, praeter literarum aliquot sulcos, quae ad dexteram malè leguntur, cuius saxi frons Victoriae alatae imaginem ostendit, dextra lauream coronam attollentis, laeua tenentis deprimentisq́ue clypeum. Ad sinistram aquila passis alis expressa est, orbi duabus se mutuo secantibus zonis cincto insistens, excurrentibus vtringque tribus radijs.

imp. caes.
anto.
ne
avg. co h.
m to rv
pe.

In earundem aedium exteriore pariete visuntur & hac specie saxa, quorum primum nauigium, cuiusmodi ferme Saxonas maritimam gentem vsos fuisse docui, referre videtur; alterum Victoriae simulachrum exprimit; tertium Herculem clauigerum; de quarto quid sentiam, ignoro.

[p. 116]

Repertus in ijsdem ruinis & quartus lapis memoratur, cuius epigraphen à se descriptam typis excudendam dedit ⁺ Hubertus Goltzius, antiquitatum omnis generis altissimus gurges, quae tametsi mutilata in fronte arae positum fuisse illm loquitur à M. Aurelio Antonino Caracalla, annis aliquot post peremptum sua manu Getam fratrem.

britannic. germanic. pivs felix avgvstvs
pont. max. trib. pot xviii. cos iiii. p.p. imp. iii
aram a divo clavdio. et postea
a divo severo patre svo restitvtam

Istius armamentarij clauem in ruinis repertam, anno 1520. septenos pollices longam, & ponderosa mole praegrauem

+ Huberti Goltzij laus.

[p. 117]

ostendit mihi Galterus Theudericus Wassenariae stirpis ⁺ egregius assertor. Aliam hîc appingendam dabo à longè subtilioris ingenij artifice profectam, in annulo effictam, quam accepi à Cornelio Nicolaio Aquano, vasculario ⁺ Lugdunensi, honoris caussa mihi nominando, qui tametsi à literi salienus, mirum tamen quàm sit curiosus, quamq́ue diligens in cognoscendis veteris memoriae indicijs, conuasandis fragmentis, colligendis & conquirendis numismatibus, quae ex argento procusa plusquam trecenta numero, cùm isthic, tum apud Romaeoburgum reperta, ex aere quingenta ipsus mihi ostendit: qui vir vt est candidi pectoris, quicquid egestum inuentúmve eo loco vel ipse extulit, vel repraesentato aere ab alijs redimere potuit, id omne liberaliter ac propenso ad bene merendum animo mecum communicauit.

Inter caetera quae integra & infracta fuere, idem mihi ostendit aeneum sigillum togatum, quod in larario stetisse verisimile sit, stylobarae insistens, & alterum Palladis galeatae, dextera noctuam tenentis, laeua hastam, quae quamuis hinc aberat, aperta tamen manus elapsam amissamq́ue testatur.

+ Galterus Theudericus.

+ Cornelius Aquanus.

[p. 118]

Item Samium poculum elegantissimi operis rubrum, è Lemnia terra, vt creditur, summi laeuoris, collo angusto, cuius medijs in faucibus, ceu tubulus quispiam crenatus assurgit: ore pando quaterna foramina in cordis speciem figurata praeferente, cuius interiorem ambitum quaedam veluti margaritarum linae, interspersis cyanei coloris eranis distincta, tanquam limbus pulchrè exornat, quod eius cauum auri admotum maris murmurantis fremitum repraesentat: libuit istud sculptoris manu expressum hoc loco apponere.

[p. 119]

Vidi illic & Simpulum è candida materia, cuius in sacris affundendo vino vsum fuisse solennem autumo, ampullula ea est stricit oris, ventrosa, ansata, fundo exiguo, cuius hîc picturam adieci.

Eodem in loco inuentum lychnum pensilem siue lampada aeneam exhibuit idem Cornelius, hîc expressum, cui cauum est affabrè circinatum, cum imminente quadrato caelo, ad arcendum flammae periculum, vti

auguror, siue etiam contra fumi surgentis nigrorem. Praeterae coctilem laterem vtrinque ceu parietibus assurgetem qui videtur aquam pluuiam ex imbricibus praecipitantem excepisse, quindecim pollices longum, integrum adhuc, qui parte sui insternebatur & vicissim substernebatur alteris, vt quasi communicatis operis imbrem per compluuium deueherent.

Multa item & varia emblemata rotunda, quae dieursorum animalium rictus & ora referebant, per quae guttatim liquores fundi poterant, illaesa idem monstrauit.

[p. 120]

COPE
LEGXXX

Extant apud eundem quinque diuersi generis tesserae, seu quadratae pauimentorum tegulae, quarum diuersitatem ispa facilè prodit inscriptio, omnes octo in quadrum pollicum, duos digitos crassae, omnes eandem, sed diuersimodè expressam inscriptionem ostendentes, & inferioris Germaniae exercitum loquentes: quae inscriptio & in imbricibus legitur tredecim pollices longis.

EX.GER.INF.

[p. 121]

EX.GER.INF.
LEGIMAMI

Vidi ibidem & alios imbrices hoc pacto inscriptos. leg.xxx. Praeterea figlinorum fundos, in quorum vno legabatur haec epigraphe, vilatis fe. in latero bovonv f. Capedinum quoque & paterarum fictilium fragmenta, cum inscriptione minv. ev. f.

LEGXXX. VITALIS.F.
CC.PF. EX.GER.INF.
LEGIPMNF

Nomismata idem Cornelius vaia ex auro, argento aere ibidem reperta ostendit, inter quae conditoris pyrgi Caij

[p. 122]

Caesaris duo: ab aduersa parte C. Caesarem Germanicum loquitur, auersa tres ipsius sorores stolatas nominat, Agrippinam scilicet, Drusillam, & Iuliam: alter ad locutionem Consulum praefert ab auersa. Nam quod Ortelius, ob inscriptionem lapidis qui aram à Diuo Claudio positam loquitur, putat armamentarium istud ab eo in expeditione Britannica exstructum, facilè ex Dione & Suetonio conuincitur, qui eum Gessoriaco soluisse oram & traiecisse testantur, ibiq́ue fornicem seu triumphalem arcum illi ob victoriam de victis Britannis ex Senatus-consulto positum.

Vidi & tertium cum effigie Vestae sedentis. Item insigne numisma Septimij Seueri, qui conlapsum vetustate armamentarium restituit.

Superuacaneum foret & nimis longum reliqua Caesarum & Imperatorum nomina, quorum numismata idem ille habet, in hisce ruinis inuenta, commemorare, quando infinitas quaedam nummorum isthic repertorum, in omnem quaquauersum regionem disseminata sit.