Kampvuren langs den evenaar

[p. 41]

Hoofdstuk III. Sudd.

MOGHREN al Bbohour, ontmoeting der rivieren, noemen de Arabisch sprekende volken van den Soedaan, het punt, in de onmiddellijke omgeving van Khartoum gelegen, waar de Blauwe Nijl, de Bahr el Azrak, uit het Oosten komend, zich vereenigt met den Witten Nijl, den Bahr el Abiad.

Meer nog dan voor Khartoum zelf, dat hoewel historisch van groote beteekenis, als stad slechts weinig belangwekkend is, interesseerde ik mij voor dit punt, waar twee der machtigste stroomen van het zwarte continent zich vereenigen om gezamenlijk den langen tocht door de Nubische woestijn aan te vangen, waar over een afstand van vele honderden kilometers de groote rivier slechts barre woestijnen langs zijn steenachtige oevers ziet.

Den avond voor mijn vertrek naar het zuiden - ik was op weg naar den Congo - bezocht ik Ras Khartoum voor de laatste maal. Op den modderigen landtong staande, waar in de vallende schemering visschers nog hun netten uitwierpen, liet ik mijn blikken gaan over de beide rivieren, wier wateren zich aan mijn voeten vereenigden. In het oosten hing reeds het duister van den vallenden nacht over Khartoum-Noord, terwijl rechts, aan de met palmen begroeide oevers van Tuti-eiland eenige visschersschuiten in de schemering binnenliepen.

Als een dunne warrelende draad was de lijn, die het water der beide rivieren gescheiden hield, nog vele honderden meters ver over het snel voortschietende watervlak te volgen. Ze wees als het ware den weg naar het noorden, waar in de verte de lichtjes van Omdurman begonnen te flonkeren boven de grijze spiegeling van de vereenigde rivieren, die van hier af slechts den naam Nijl voeren tot het einde toe.

[p. 42]

Boven Dakin-eiland glansde de hemel in den laatsten bloedrooden schijn van een glorieuzen avond, een schouwspel van vuur en licht, dat alleen vergeleken kan worden met de weergalooze gouden tinten van een zonsondergang boven de stoffige vega's van Andalucia. Dan dwaalden mijn oogen nog even naar het getourmenteerde profiel van Afrika's grootste inboorlingen-stad, Omdurman, waar ik de vage omtrekken trachtte terug te vinden van het graf van den Mahdi, die echter allang verzonken waren in het stoffige duister van den nacht. Daarachter wist ik den Soedaan, Nubië, Egypte, Europa, dat ik alles voor langen tijd vaarwel zegde.

Een kleine Arabische dhow stevende met uitgebreide zeilen naar het zuiden, onder de groote brug door, die naar Omdurman voert, den Witten Nijl stroomopwaarts, denzelfden weg dien ik den volgenden dag zou gaan, het land der Niloten tegemoet.

En terwijl het troebele donker van den Afrikaanschen nacht zich over Moghren al Bohour uitbreidde, keerde ik naar Khartoum terug, waar luxueuze auto's snorden langs goed geasfalteerde, fraai beplante straten en muziek opklonk uit helverlichte restaurants en dancings.

Tien dagen later ben ik nog steeds aan boord van de ‘Omdurman’, een der groote hekwielers, die van uit de hoofdstad den dienst op den Boven-Soedaan onderhouden. Het is maanlichte nacht. Het convooi dat de Omdurman moeizaam den Nijl opstuwt en bij ons vertrek uit Kosti uit zes schepen bestond, is inmiddels verminderd tot vier: de hekwielstoomer zelf, een hulpschip en twee barges. Twee barges zijn achtergelaten in kleine havens langs den stroom. De machine zucht den ganschen nacht door en het eentonig klapperen der hekwielen vult de stilte en belet me de geluiden van den wal waar te nemen.

Ik kan niet slapen, sla een jas om en ga aan dek. De Engelsche gezagvoerder heeft nog langen tijd vanuit de stuurhut bovenop den hekwieler de navigatie geleid, maar is tenslotte naar kooi gegaan en de leiding is nu geheel in handen van een drietal inboorlingen, den rivierloods en zijn helpers. De snelheid, die ons schepenpakket maakt, is wel wat grooter geworden, nu we althans twee

[p. 43]

der barges kwijt zijn, maar is toch nog zeer beperkt, hoogstens 7 tot 8 kilometer per uur, zoodat een snelle voetganger ons bij zou kunnen houden. Ze zou trouwens niet veel grooter kunnen zijn, want de bestuurbaarheid van het logge complex vaartuigen is uiterst gering.

Vreemd is het nu op de rivier. In het maanlicht zie ik hoe beide oevers zich als donkere gladde strooken lang den stroom uitstrekken tot aan den einder, die nog vaag in het blauwige schijnsel te onderscheiden is.

Er is een trillend, ijl zoemen in de lucht. Een wolk van kleine muggen gonst om me heen, volgt me overal; andere insecten dringen onder mijn kleeren door, staan me geen oogenblik rust toe waardoor het verblijf aan dek haast ondragelijk wordt, maar in de hut is het zoo onbarmhartig heet, dat ik er toch de voorkeur aan geef nog wat op het dek te blijven tot de warmte wat afneemt.

Zoo gaat een deel van den nacht voorbij. Als nimmer eindigende vormelooze coulissen schuiven de sombere oevers in de duisternis voorbij en wanneer eindelijk de hitte wat minder wordt, keer ik naar mijn hut terug.

Het loopt reeds tegen den morgen wanneer ik plotseling door een hevig lawaai gewekt word. Schemerig licht breekt door de met muskietengaas bespannen vensters naar binnen en ik zie hoe met daverend geweld opeens een enorme donkere massa door mijn opengerukte deur naar binnen gesmakt wordt. De boot stopt. Ik maak licht. Een meer dan een meter hooge berg riet en papyrus ligt op den vloer van mijn hut en insecten van allerlei soort krioelen rond over de wanden en de bagage. Zelfs een kleine kikvorsch springt er tusschen het riet en tracht uit den lichtkring te ontsnappen. Buiten is er stemmenrumoer. Snelle voeten draven langs het dek. De Engelsche gezagvoerder komt in een ochtendjas gehuld kijken wat er geschied is en overlegt met den zwarten rivierloods. Met moeite werk ik me door den berg planten heen, die in en voor mijn hut ligt opgestapeld en tracht den toestand te overzien.

Het is duidelijk wat er gebeurd is. In een scherpe bocht van de rivier is de loods niet bij machte geweest het schepenpakket onder

[p. 44]

bedwang te houden en heeft de stroom het te pakken gekregen, met als gevolg dat het met geweld tegen den oever is gedreven, waar het in de rietvelden, die ons sedert eenige dagen begeleiden, is vastgeloopen. We zijn in het Sudd-gebied aangekomen, het gebied der papyrusmoerassen, vlakke rietwildernissen, die zich tot ver achter den horizon uitstrekken. Deze rietvelden groeien gedeeltelijk op den vasten bodem van den rivieroever, maar kunnen ook drijvende eilanden vormen, zoodat de begrenzing van de rivier onzeker en wisselend van vorm is.

Wat men precies onder Sudd verstaat, is moeilijk onder een enkel woord samen te vatten. In het gebied van de Gazellenrivier, den Witten Nijl en de Sobat komen uitgestrekte moerassen voor, welker omvang van den regenval en den stand van de rivier afhangt. Het grootste van deze moerassen, die, op tallooze plaatsen onderbroken, zich over een totale breedte van ongeveer 400 kilometer aan beide zijden van den Bahr el Dzjebel uitstrekken is het Nomeer, een praktisch open watervlakte gelegen aan de samenvloeiing van de Gazellen-rivier met den Witten Nijl. De oorzaak van het ontstaan van deze moerassen ligt in de groote vlakheid van het land. Vanaf Rejaf in het zuiden van den Soedaan heeft de rivier over een afstand van 770 kilometer slechts een verval van nauwelijks 60 meter. Het gevolg is dan ook dat de stroom een weinig gedefinieerde bedding bezit, vroeger, toen het Gouvernement nog niet regelend optrad, ongetwijfeld zal hebben gemeanderd en thans op diverse plaatsen laguneachtig is verbreed. Deze moerassen, die van de Gazellenrivier en haar zijstroomen zijn het best te vergelijken met enorme langgerekte vijvers, doorsneden door ondiepe stroomen, die met moeite hun weg zoeken door een gigantische moerasvegetatie, welke den stroom zelf nu eens hier, dan weer daar totaal versperren kan. Deze vegetatie bestaat in hoofdzaak uit twee rietsoorten, namelijk Saccharum en Vossia, waarvan het laatste den Arabieren van den Soedaan als Oem Soef (wolmoeder) bekend is. Wanneer de rivier tengevolge van den regenval in de equatoriale zone begint te zwellen, worden deze grasmassa's, waarboven zich dikwijls een dichte vegetatie van papyrusriet heeft gevormd, van

[p. 45]

den bodem losgescheurd en met den stroom meegevoerd. Deze planten vormen dan drijvende eilanden, die wanneer ze in de rivier op een hindernis stooten, zich tot machtige dammen vereenigen en soms tot een hoogte van zes tot zeven meter kunnen worden opgestuwd, terwijl de rivier zich daar onder door een weg moet banen. Wanneer een schip in deze drijvende Sudd-massa's verzeild geraakt kan de druk zoo groot worden, dat het vaartuig geheel in elkaar geperst wordt, zoodat de oude - en totaal onjuiste - legenden over den ondergang van schepen in de wiermassa's van de Sargassozee in den Atlantischen Oceaan, hier verwezenlijkt worden.

De plantenmassa's van den eenmaal gevormden vegetatie-dam worden voortdurend door aanvoer van nieuw materiaal van stroomopwaarts versterkt, hetgeen tot gevolg heeft dat de planten onder den druk afsterven, gedeeltelijk tot ontbinding overgaan en tot een turfachtige massa in een worden geperst.

Deze turfbruggen kunnen, wanneer niet wordt ingegrepen, de geheele rivier afdammen en de scheepvaart zelfs voor inboorlingenkano's onmogelijk maken. Het is aan deze Sudd-dammen te wijten dat het zoo lang geduurd heeft dat de Nijl, die Zuidelijk van Shabluka geen stroomversnellingen van beteekenis meer heeft tot in het brongebied te bevaren is. Ongetwijfeld zijn het ook deze plantendammen geweest - die mogelijk toen een nog grooter verbreiding naar het noorden hadden dan thans - die den onderzoekenden geest der oude Egyptenaren het verder doordringen naar het Zuiden, naar de streek van de groote meeren en het legendarische Maangebergte, waarmee misschien de Ruwenzori bedoeld was, verhinderden. Zulke Sudd-dammen kunnen enorme afmetingen aannemen. Men heeft er waargenomen, die niet minder dan veertig kilometer lang waren en den rivierarm waarin ze zich ophoopten definitief hebben versperd. De groote druk, die zich allengs in deze dammen ontwikkelt, perst de plantenresten zoodanig samen dat de turfmassa in staat is olifanten te dragen, waardoor deze dieren van de eene zijde van de rivier naar de andere kunnen komen hetgeen dikwijls door inboorlingen is waargenomen. Tenslotte kan de druk van het water op den dam zoo groot worden, dat deze plotseling bezwijkt

[p. 46]

en enorme waterhoeveelheden zich met geweld een weg banen door de vaargeul, onderweg nieuwe plantenmassa's losrukkend, die, wanneer ze zich stroomafwaarts weer vastzetten, opnieuw een afdamming doen ontstaan, waardoor de geschiedenis zich herhaalt.

Het geheele verschijnsel van opbouw en ineenstorten der Sudd-dammen herinnert opvallend aan het loskomen en weer gaan ‘zitten’ van een kruiende rivier, waar ook periodiek ijsdammen ontstaan om tenslotte door den stroomdruk telkens weer te bezwijken.

De Engelsche administratie van den Soedaan heeft om de navigatie vooral in de streek tusschen de samenvloeiing van de Sobat met den Witten Nijl en de plaats Bor, die ongeveer de zuidelijke begrenzing van het Suddgebied markeert, mogelijk te maken, Suddsnijmachines in werking gesteld, die regelmatig de rivier openhouden en de vorming van dammen verhinderen. Dank zij dezen maatregel is de scheepvaart, die vroeger in den regentijd herhaaldelijk onderbroken werd, thans praktisch voortdurend mogelijk.

Ik geloof niet, dat er ergens in Afrika triester landschappen te vinden zijn dan die van het Suddgebied. Wanneer men dagen achtereen langs de eentonige troostelooze rietvelden vaart, die zich bijna zonder eenige onderbreking uitstrekken zoover het oog reikt, komt een ieder onder den invloed van dit uiterst neerdrukkende landschap. Bovendien is het klimaat hier, wanneer het niet regent, uitermate heet en de luchtvochtigheid zoo groot, dat de Europeaan tot geen enkelen arbeid in staat is. De papyrusvelden, die overal den stroom begeleiden, zijn zoo eenvormig en vlak, dat ze als met een mes afgeschoren lijken en men hun hoogte met groote nauwkeurigheid bepalen kan. Herhaaldelijk mat ik deze hoogte en vond ze bijna altijd schommelen tusschen de 4½ en 5 meter boven de rivier.

Van het intense dierenleven in deze papyrusmoerassen, dat den ouden Egyptenaren reeds vertrouwd was en waarvan zij ons belangwekkende en gedetailleerde afbeeldingen hebben achtergelaten, neemt de reiziger die vanaf het bovendek van het schepenpakket juist over de sombere moerasvlakte heenziet, zeer weinig waar. Alleen wanneer de avond valt en het gekrijsch van myriaden kleine wezens soms het eentonig klapperen van de machines overstemt, be-

[p. 47]

merkt men dat de papyruszee niet zoo levenloos is, als ze zich voordoet. Vuurvliegen verheffen zich uit de plantenmassa's en komen soms tot aan het schip, dat dag en nacht met geringe snelheid en groote moeite tegen den stroom optornt.

Van de grootere dierenwereld ziet of hoort men zelden iets. Het heirleger krokodillen, dat in den stroom huist, vertoont zich alleen buiten den regentijd, wanneer hier en daar modderbanken droog vallen, waar de monsters zich dan in de zon liggen te koesteren. Een enkele maal ziet men uit den stroom de logge koppen van nijlpaarden opduiken, die, wanneer de schepen naderen, langzaam in het water wegzinken, om als het convooi voorbij is, weer boven te komen. Eerst in de omgeving van Bor neemt men herhaaldelijk kudden olifanten waar, die echter slechts zelden tot aan de rivier naderen.

Troosteloos is dit eenzame, koortsige land, dat vooral in de omgeving van het No-meer slechts een uitgestrekt moeras schijnt te zijn, ongeschikt voor menschelijke bewoning, waar grootere dieren zich niet kunnen handhaven en vogels en insecten de eenige levende wezens zijn, die men dagenlang te zien krijgt.

Dit geheele Sudd-gebied, maar in het bijzonder de zuidelijke helft ervan, de streek benoorden Bor, herbergt een der ergste vijanden van den mensch in Afrika, een insect dat nog geen 8 centimeter lang is, dat noch giftig is, noch ziekten verspreidt, maar alleen door de enorme aantallen, waarin het voorkomt en zijn onverzadigbare vraatzucht, dit trieste land nog minder bewoonbaar maakt dan het reeds is. Dit dier is de sprinkhaan.

Den volgenden ochtend reeds zouden wij daarmee kennis maken. Na een slapelooze nacht -want de ondragelijke hitte belette praktisch elke nachtrust - was ik vroeg aan dek gegaan. De zon was nog niet op, maar de oostelijke hemel begon reeds helder licht te worden. De Omdurman voer kalm tusschen twee donkergroene hagen van papyrusriet. Langzaam week de duisternis boven de papyruswildernis. De zwarte driekantige stengels glansden in de jonge morgenschemering en toen het wat lichter werd zag ik, dat de witte reigers en de sembryahs, die wij de laatste dagen in toenemende aantallen de rivier stroomopwaarts hadden zien vliegen, hier

[p. 48]

in groote scharen verzameld waren. Enorme vluchten witte vogels fladderden boven de velden of trokken in onafzienbare reeksen verder langs den stroom. Het viel mij echter op dat de papyrusvelden er anders uitzagen dan de vorige dagen. De halfbolvormige pluimen, die den stengel bekronen en die van een afstand bezien den indruk van waaiers maken, schenen van hun kroon beroofd te zijn en toen het daglicht zich steeds verder uitbreidde over de wildernis, die als een grof geweven, donkergroen tapijt zich tot den einder uitstrekte, kon ik waarnemen dat de papyrus kaalgevreten was.

Als groote afgebrande lucifers staken de geschonden papyrusstengels boven het moeras uit. Overal waarheen ik ook den blik wendde, naar voren, waar de vaargeul zich in onuitwarbare kronkels door het Sudd slingerde, achteruit, waar de schuimgolf van het hekrad langzaam in de rietmassa's doodliep, links, rechts, overal rondom lag de rietwildernis kaalgevreten om ons heen.

Over de ontluisterde papyrusvelden ging nu bloedrood de zon op. Ik zag aan den einder nog geweldige scharen witte vogels, die in lange rijen naar het zuiden vlogen, en toen ik hun vlucht over de wijde donkere velden volgde, werd mijn aandacht getrokken door een vreemde tinteling in de lucht.

Even boven den oostelijken horizon, waar gehuld in een floers van optrekkenden dauw, de zon reeds heet boven de wildernis hing, vertoonde zich een roodachtige wolk van vreemden vorm en tamelijk groote uitgestrektheid. Ik meende eerst dat het een rookwolk was, afkomstig van de Suddsnijders van het Gouvernement, die we een dezer dagen hier in de omgeving ontmoeten moesten, maar in de richting waar de wolk hing kon zich geen water bevinden. Terwijl ik met gespannen aandacht de wolk volgde en de mogelijkheid overwoog of het wellicht rook was van een verwijderde steppenbrand, zag ik plotseling op korten afstand, nu in noord-oostelijke richting, een tweede wolk zich verheffen. Deze laatste was veel dichterbij en kon naar mij toescheen, nauwelijks een kilometer ver zijn. De tweede wolk was van diepbruine kleur en nam elk oogenblik in omvang en dichtheid toe. Nu eens hing ze laag over het Sudd, dan steeg ze weer hooger, terwijl voortdurend een eigenaardig trillend flikkeren

[p. t.o. 48]

[p. t.o. 49]

[p. 49]

in de wolk zichtbaar was, als soms waargenomen wordt bij een groote vlucht vogels, die alle tegelijk op een veld neerstrijken.

Binnen enkele minuten breidde de wolk zich langs een groot gedeelte van den noordelijken en oostelijken horizon uit. Soms verhief ze zich, maakte zich van den horizon los en scheen als de opgeheven kop van een slang met vervaarlijke snelheid te naderen. De sprinkhanen waren in aantocht. Gedurende den nacht hadden we hun verspreidingsgebied bereikt en nu omringden ons reeds aan alle kanten uitgebreide zwermen. Den ganschen dag bleven nieuwe zwermen opdoemen, terwijl op sommige oogenblikken naar bijna alle richtingen het eigenaardige, onbeschrijfelijke flikkeren was waar te nemen, dat ik kort na zonsopgang reeds gezien had.

Eenige dagen gingen voorbij. We naderden het einde van het Sudd, en nieuwe, ditmaal zeer groote wolken insecten kwamen in zicht. Omstreeks negen uur in den morgen verschenen de eerste groote vlagen, die donkerrose-bruin van kleur waren aan den horizon. De gezagvoerder riep mij toen boven te komen en van de stuurbrug konden we zien, hoe ontzaggelijke wolken in het westen optrokken en allengs de rivier naderden. Een half uur later hadden de eerste sprinkhanen den oever bereikt, even voor ons convooi passeerde. In een enorme, trillende wolk stegen ze uit de kaalgevreten Suddvelden op en staken de rivier over. Een zwarte muur doemde voor ons op als de rookwolk van een zware steppebrand. De lucht rond het schip was gevuld met een diep ruischend geluid, als van een onafgebroken zware branding, die in een heftigen storm een steile rotskust beukt. Met gonzend geweld streek de eene golf na de andere over ons heen en verduisterde het daglicht geheel, zoodat aan boord alle lichten moesten worden ontstoken en de weinige passagiers in een spookachtige schemering rondliepen. En nog steeds was de hoofdmassa van den zwerm niet overgekomen.

Omstreeks tien uur in den ochtend begon deze op te stijgen. Het geschiedde onverwachts. Opeens verhief zich een golvende bruinzwarte roetwolk, als een gordijn dat snel wordt opgetrokken, van den oever. Met een bruischend geluid, als van een machtigen waterval, trok de vlucht over den Nijl, hetgeen meer dan drie uren in beslag

[p. 50]

nam. Drie uren lang was de lucht gevuld met het vleugelgeraas van milliarden dieren. Wanneer de zwermen niet al te dicht waren en er eenig licht overbleef om te fotografeeren, probeerde ik de insecten te filmen. Ik stond op de commandobrug. Als een aaneengesloten massa, die naar schatting ongeveer 25 meter dik was, passeerde de zwerm boven mijn hoofd, waarbij de insecten nauwelijks een meter boven me voorbij suisden. Bij duizenden stortten ze bedwelmd door den rook van de ‘Omdurman’ op het dek neer. Ze bedekten onze kleeren, kropen in mijn mouwen, hechtten zich aan mijn camera, die telkens zoo zwaar werd, dat ik mijn arm moest laten zakken om de massa's insecten er af te schudden. Maar immer nieuwe horden doken op, waardoor de lucht zoo werd verduisterd, dat ik van mijn standplaats het schip niet meer kon zien. Soms zakte de onderzijde van de zwerm, die nu ongeveer veertig meter dik was, eenige meters, hetgeen me noodzaakte onmiddellijk mijn uitkijkpost te verlaten, want de snelvliegende dieren botsten met zooveel geweld tegen mijn gezicht, dat ik met spoed dekking moest zoeken.

Werd de zwerm even wat dunner, zoodat het zonlicht er door heen kon breken, dan zagen we hoe heirlegers van tienduizenden en nogmaals tienduizenden witte reigers en andere groote vogels luid snaterend en krijschend boven het Sudd vlogen. Ze trachtten de zwermen van beneden af te volgen, waarbij ze zich echter niet temidden van de aaneengesloten massa insecten waagden, wat overigens ook hun onmiddellijke dood ten gevolge zou hebben gehad, daar ze overzwermd door een ontelbare massa sprinkhanen, onmiddellijk in het water zouden zijn gestort.

Bij die gelegenheden konden we ook waarnemen dat, hoewel beneden den zwerm een vale rossige schemering heerschte, daarboven een heete zon scheen uit een onbewolkten hemel, maar gedurende uren aaneen drong geen direct zonlicht tot ons door.

Het was lang na den middag dat de laatste groote vluchten overkwamen, zoodat, aangezien we ons gedurende dien tijd ongeveer 25 kilometer hadden verplaatst, de zwerm dus een breedte bezat van ongeveer dienzelfden afstand. Naar een zeer globale schatting was ze ongeveer 5 kilometer lang, zoodat deze ruwe becijfering een

[p. 51]

oppervlak van 125 vierkante kilometer oplevert, waaruit blijkt dat de zwerm van middelmatige grootte was. Zwermen, nog vele tientallen malen grooter, zijn in den loop der jaren in verschillende deelen van Afrika waargenomen. Zoo trok er in 1889 een over de Roode Zee, die niet minder dan 5000 vierkante kilometer oppervlakte bezat, dus nog veertig maal grooter was dan boven beschreven zwerm, dien wij beneden Bor zagen passeeren.

Men bedenke daarbij dat de eigenlijke zwerm de zwarte massa is, die zich boven den horizon afteekent. De daarboven vliegende insecten zijn slechts voorloopers. Van genoemde Roode-Zee-zwerm heeft men berekend dat zij bijna 43 milliard ton insecten bevatte. Om zich van deze hoeveelheid een voorstelling te vormen, realiseere men zich, dat om de insecten van dezen enkelen zwerm te vervoeren, ruim vier milliard spoorwagens van tien ton elk noodig zouden zijn, dus duizenden malen meer dan alle spoorwegen op de geheele aarde tezamen aan materiaal bezitten. Wanneer dit kwantum insecten per schip zou moeten worden vervoerd, zou een vloot schepen met een laadvermogen van een millioen ton (overeenkomende met 100 groote vrachtschepen van 10.000 ton elk) niet minder dan 40.000 reizen moeten maken. Het aantal insecten levert getallen op van astronomische afmetingen. Aannemende dat elke sprinkhaan circa 10 gram weegt, wat niet ver van de waarheid kan zijn, omvatte deze enkele zwerm dus 4300 biljoen insecten, dat is meer dan twee miljoen maal het totale aantal menschen op aarde, zoodat ieder, bij gelijke verdeeling van dezen insectenvoorraad, meer dan 2 miljoen sprinkhanen zou krijgen.

Wanneer men deze insecten achter elkaar zou plaatsen waarbij ik elken sprinkhaan op 8 cM. lengte schat, - dan zou daarmee een afstand van 342 miljoen kilometer gemoeid zijn, hetgeen meer is dan den afstand van de aarde naar de zon en terug (deze afstand is rond 150 miljoen kilometer). De zwerm, die den Boven Nijl passeerde en die hoewel van aanzienlijken omvang geenszins van exceptioneele grootte genoemd mag worden, zou wanneer alle dieren achter elkaar geplaatst werden, toch nog een lengte van meer dan 8 miljoen kilometer beslaan, hetgeen overeenkomt met 200

[p. 52]

maal den aardomtrek. Laat die schattingen nu tien maal, desnoods honderd maal erger zijn dan de werkelijkheid, het is duidelijk, dat de verwoestingen door zoo'n aantal insecten aangericht, ontzagwekkend kunnen zijn. Zoolang ze zich bepalen tot de Suddmoerassen, die voor het grootste deel onbewoond zijn, zijn ze voor den mensch van geringe beteekenis, maar de snelheid waarmee dergelijke zwermen zich kunnen verplaatsen en die naar schatting de 10 kilometer per uur zeker overtreft, maken het den sprinkhanen mogelijk enorme afstanden af te leggen. Daarbij heeft men vastgesteld dat de insecten groote trajecten kunnen vliegen zonder eenige rust te nemen. Dit wordt bewezen door het feit dat in 1869 een aanzienlijk aantal sprinkhanen in Engeland werd waargenomen, waarschijnlijk de rest van een uit West-Afrika afkomstigen zwerm, die dus op zijn minst 1500 zeemijlen of bijna 2800 kilometer over open zee moet hebben afgelegd.

De schade door sprinkhanen aan de oogsten der inboorlingen aangebracht, kan dan eveneens astronomische cijfers toonen. Over geheel Afrika genomen, waar vooral het zuiden en het oosten de voornaamste haarden zijn, bedroeg de schade over de jaren 1927-1931 72 miljoen gulden en deze jaren waren nog geenszins de ergste. In het seizoen 1920-1921 werden ruim 27000 zwermen vernietigd, het volgend seizoen meer dan 118000. In het daaropvolgende seizoen was de toestand in Zuid-Afrika nog veel ernstiger, vermoedelijk tengevolge van den opvallend hoogen regenval, die de centrale gebieden van het land, zooals de Kalahari-woestijn, in geweldige broedplaatsen voor de sprinkhanen veranderd had. In April 1923 werden niet minder dan 2½ miljoen vierkante kilometer in Zuid-Afrika door sprinkhanen geteisterd, terwijl onmetelijke oppervlakten in Midden- en Oost-Afrika aan de vraatzucht der dieren ten offer vielen.

In Zuid-Afrika alleen werden in de twee seizoenen 1923-1925 bijna 8½ miljoen gulden uitgegeven aan sprinkhaanbestrijding, wat tot resultaat had, dat in dien tijd bijna twee miljoen zwermen werden vernietigd. Dat ook voor dichter bij Europa gelegen gebieden de sprinkhanen ernstige gevaren kunnen opleveren, blijkt uit de cijfers,

[p. 53]

gepubliceerd in een officieel rapport over de bestrijding van de plaag op het eiland Cyprus, waar in 1881 1300 ton eieren van deze insecten werden vernietigd, een hoeveelheid, die 130 spoorwagens van 10 ton elk zou vergen voor het transport... Ook Europa kent overigens sprinkhanenzwermen hoewel ze in de gematigde luchtstreken zelden ernstige afmetingen aannemen.

De bestrijding der sprinkhanen kan op verschillende wijzen geschieden, doch vereischt steeds enorme middelen.

Het meest afdoende middel is het besproeien of bestuiven der zwermen vanuit vliegtuigen met arsenicumverbindingen. Deze bestuiving kan plaats vinden op twee momenten, verband houdende met de verschillende ontwikkelingsstadia van het insect, dat alvorens den gevleugelden toestand te bereiken, eerst geruimen tijd als ongevleugeld, onvolkomen dier doorbrengt. Deze ongevleugelde vormen, die zich springend voortbewegen, worden door de Engelschen hoppers genoemd, welk woord als internationale term in bijna alle deelen der wereld ingang gevonden heeft, terwijl de Boeren, onze taalverwanten in Zuid-Afrika, ze met het karakteristieke woord ‘voetgangers’ aanduiden.

Zoolang de sprinkhanen zich nog in het voetgangerstadium bevinden, kan men een door hen geinfesteerd terrein zuiveren door het graven van diepe greppels, waarin ze zich kunnen verzamelen en ze desnoods met vuur vernietigd worden. Zijn ze reeds gevleugeld, dan komt spoedig het trekinstinct tot uiting en vormen zich door vereeniging van kleinere groepen, de groote zwermen. Deze kunnen met genoemde chemische middelen slechts in den vroegen ochtendstond bestreden worden, omdat de dieren in het duister niet zwermen en zich dus des morgens vroeg nog op den bodem bevinden. Eenmaal opgevlogen zijn de zwermen praktisch onkwetsbaar, terwijl bovendien het vliegtuig, dat in zoo'n zwerm terecht zou komen, kans loopt door de wolken insecten onklaar te worden, vooral wanneer het laag vliegt, wat voor een afdoende bestrijding noodzakelijk is. De bestrijding van de sprinkhanen met genoemde vergiften heeft echter ook groote nadeelen, want het is gebleken dat de vluchten vogels, die de zwermen overal heen

[p. 54]

volgen en als de natuurlijke vijanden der insecten te beschouwen zijn, groot gevaar loopen door het eten van de vergiftigde dieren eveneens te gronde te gaan, waardoor deze bestrijdingsmethode een zeer bedenkelijken kant krijgt. Van bestrijding in het voetgangerstadium kan in de Suddmoerassen, die over enorme uitgestrektheden geheel ontoegankelijk zijn en waarin men alleen door de rivieren en kreken te volgen een eindweegs kan doordringen, natuurlijk geen sprake zijn, zoodat alleen het vliegtuig hier uitkomst kan brengen. Gezien echter de geweldige oppervlakten en de groote gevaren die noodlandingen in deze moerasgebieden voor de bemanningen opleveren, zal het zeker nog langen tijd duren vooraleer aan dezen grooten geesel der Afrikaansche menschheid paal en perk is gesteld.

Tijdens mijn reis den Nijl stroomopwaarts, was er verscheidene malen gelegenheid den fatalen invloed der sprinkhanen op het leven der bevolking waar te nemen. Zeer duidelijk bleek dat te Tonga. Tonga is een katholieke Missiepost aan den Noordelijken oever van den Nijl gelegen, niet ver van de plaats waar de Girafferivier, een zijtak van den Witten Nijl, die zich even ten Noorden van Shambé heeft afgesplitst, zich weer met den hoofdstroom vereenigt. Tonga ligt aan den rand van het Suddgebied in strikten zin, dus in de streek waar de onafzienbare papyrusmoerassen beginnen, doch bezit in de omgeving nog veel droog gelegen terreinen waar de inboorlingen van den stam der Shilloek hun velden hebben. Hoofdzakelijk wordt hier durrah verbouwd, dat in groote gedeelten van den Soedaan het hoofdvoedsel vormt.

De missionarissen te Tonga vertelden mij met zorgvolle gezichten hoe al hun schamele middelen nu al vijf jaar lang besteed moesten worden om in Egypte of Nubië durrah te koopen, die aan de hongerende bevolking verdeeld werd. Het schepencomplex, waarmee ik arriveerde, had eveneens een zending durrah voor de Missie aan boord, hetgeen de opvallend groote belangstelling van de zijde der bevolking bij aankomst aan den kleinen steiger te Tonga verklaarde. De heele streek scheen uitgeloopen om bij den aankomst van de langverwachte voedselzending aanwezig te zijn. De missio-

[p. 55]

narissen stonden langs den oever toen de Omdurman, moeizaam tegen de sterk gezwollen rivier optornend, in zicht kwam. Toen de zakken durrah ontladen moesten worden, waren honderden en nogmaals honderden Shilloeks ter beschikking om de zware vrachten uit het schip te dragen en hoewel er geen millième mee te verdienen was, vochten ze er om wie de zakken aan land zou brengen. Aan den oever, waar een groot aantal vrouwen was komen toezien hoe de kostelijke durrahzending arriveerde, was een gedruisch van opgewonden stemmen te hooren.

Toen alles aan land was, vertrok een lange optocht naar de Missie. Voorop gingen de vrouwen, daarachter een rij mannen, die de zware durrahzakken naar de missieschuren torsten, terwijl daarachter de witte figuren der missionarissen den stoet sloten. Het was ontroerend het gejuich van de kinderen te hooren, die om den stoet heen dansten en van vreugde in de handen klapten. De kleintjes, met magere zwarte snoetjes, snaterden om de twee witte missionarissen heen, die met ernstige gezichten naar de missie terugkeerden en zich afvroegen, hoelang deze voorraad toereikend zou zijn.

De toestand, vertelden zij, is hier dikwijls bijna hopeloos en benadert dien van voortdurenden hongersnood. Daar komt nog bij dat de Niloten van den Midden-Nijl, de Shilloek, Dingka, Nuer etc., in hoofdzaak veetelers zijn en zich slechts op zeer beperkte schaal aan den landbouw wijden. Hun velden zijn klein en zelfs in goede jaren nauwelijks toereikend om in hun onderhoud te voorzien. Vooral de zorgeloosheid der Dingka op landbouwgebied is haast spreekwoordelijk, zoodat het weerstandsvermogen der bevolking tegen misoogsten uiterst gering is, terwijl de veeteelt door de verwoestingen der sprinkhanen al evenzeer wordt bedreigd, daar de weideplaatsen van het vee door de insecten in enkele uren volkomen kaalgevreten worden, hetgeen den ondergang van den geheelen veestapel tengevolge kan hebben.

Ik bracht een kort bezoek aan de missie, waar ik me met eigen oogen kon overtuigen van de armoede van dit land dat nooit rijk geweest is, maar door de insectenplagen der laatste jaren - want de sprink-

[p. 56]

hanen dringen steeds meer naar het Noorden op - tot gruwelijke ellende vervallen was.

‘Hadden we maar vliegtuigen,’ zuchtten de missionarissen, ‘met drie of vier vliegtuigen en de noodige bestrijdingsmiddelen zouden we de plaag wellicht volkomen kunnen keeren in het heele district.’

Mijn bezoek aan Tonga ligt nu reeds jaren achter me. Ik weet niet of de zwermen insecten nog steeds de ongelukkige Sudd-gebieden van den Midden- en Boven-Nijl in dezelfde mate komen teisteren als toen. Maar elken dag, wanneer ik in m'n studeerkamer zit, komen er vliegtuigen over, Engelsche of Duitsche, ik weet het niet. Europa heeft vliegtuigen bij duizenden, Amerika bouwt ze bij honderdduizenden, maar men kan ze niet missen, heeft ze hier noodig, voor andere doeleinden...

‘Hadden we maar drie, vier vliegtuigen,’ zuchtten de missionarissen in de hongergebieden van den Midden Nijl.