Ruud Lubbers. Manager in de politiek

[p. 227]

Hans Wiegel
Lubbers en het publiek

Tijdens zijn premierschap is Lubbers uitgegroeid tot een leider die zich welhaast boven de partijen heeft verheven. Hoewel Lubbers met zijn niet-polariserende imago niet te vergelijken is met politieke leiders uit het recente verleden, kan hij zich wat zijn geliefdheid onder de kiezers betreft meten met charismatische voorlieden als Den Uyl, Van Agt en Wiegel.
Hans Wiegel (1941), de jongste elder statesman van Nederland, kwam in 1967 voor de VVD in de Tweede Kamer. Hij was minister van Binnenlandse Zaken en vice-premier in het eerste kabinet-Van Agt en tweemaal oppositieleider. Vanaf eind 1982 is Wiegel commissaris der koningin in de provincie Friesland.

Wiegel: ‘Ik zag Lubbers voor het eerst in 1973 in de Tweede Kamer bij de regeringsverklaring van het kabinet-Den Uyl. Hij was minister van Economische Zaken en zat tussen de andere leden van het kabinet achter de regeringstafel. Hij zat daar heel braaf. Rondkijkend. Als je minister bent, en zeker als je jong minister bent zoals hij, moet je in dat soort kamerdebatten de schijn ophouden dat je luistert naar wat er in de Kamer wordt gezegd.

Ik herinner me niet dat ik in de periode van zijn ministerschap veel confrontaties met hem heb gehad in de Kamer. Omdat ik oppositieleider was, had ik vooral aanvaringen met minister-

[p. 228]

‘Hij is de populairste politicus van het land, maar hij doet nooit populair’ - Ruud Lubbers, Hans Wiegel

[p. 229]

president Den Uyl. In de sociaal-economisch-financiële hoek waren de heren Boersma en Duisenberg toen meer preponderant dan de heer Lubbers. Als er verschillen van inzicht waren over zijn beleid, was het de woordvoerder economische zaken van de VVD-fractie, Van Aardenne, die het woord voerde.

Ik had nog geen idee van wat hij later zou worden. Ministers van Economische Zaken die afkomstig zijn uit het bedrijfsleven keren daar heel vaak naar terug. Dat gebeurde met de heer Andriessen, die in de raad van bestuur kwam van de Koninklijke Emballage Industrie Van Leer, voordat hij voorzitter werd van het Nederlands Christelijk Werkgeversverbond NCW. En dat gebeurde ook met de heer Langman, de directe voorganger van de heer Lubbers, die lid werd van de raad van bestuur van de Algemene Bank Nederland.

Pas in een latere fase van zijn ministerschap kon je merken dat zijn rol anders werd. Op een gegeven ogenblik liet hij blijken in de politiek te willen blijven. Dat was toch wel uitzonderlijk. Hij stelde zich beschikbaar voor de kandidatenlijst en hij kreeg daar ook een zekere positie op. Tot dan toe speelde hij misschien wel een rol in het kabinet zelf, maar voor de parlementaire buitenwacht waren het toch vooral de heren De Gaay Fortman, Van Agt en Boersma die in het CDA-smaldeel het gezicht bepaalden.

Toen ik in 1977 met de heer Van Agt ging praten over mogelijk meeregeren, kwamen wij op het lucide idee om twee anderen uit onze groeperingen te belasten met het schrijven van de sociaal-economische paragraaf van het regeerakkoord. Voor de VVD was dat Van Aardenne. Van Agt koos Rinus Peijnenburg, een van zijn vertrouwelingen. De heer Lubbers was minister van Economische Zaken geweest, maar voor zover ik dat kon bezien speelde hij in de formatie van het kabinet van Van Agt en mij geen rol.

Hij kwam pas echt politiek op het tapijt toen hij in 1978 de heer Aantjes opvolgde. Fractievoorzitter Aantjes was de sprekende man als het ging om de politieke plaatsbepaling van de CDA-fractie ten opzichte van het kabinet. Hij liet zich niet overspelen door zijn tweede man, toen Lubbers. Toen Aantjes weg ging, kwam de heer Lubbers vanuit de coulissen naar voren.

Tijdens de twee kabinetten-Lubbers is er elke week overleg tussen de premier, de vice-premier en de beide fractievoorzitters.

[p. 230]

Elke woensdag met een broodje en een glaasje melk in het Torentje. In de tijd van het eerste kabinet-Van Agt vonden dat soort sessies niet plaats. Van Agt redde zich met fractievoorzitter Lubbers van het CDA en ik had vaak contact met fractievoorzitter Rietkerk van de VVD. Van Agt en ik praatten veel met elkaar en Rietkerk en Lubbers zullen wel vaak met elkaar gepraat hebben. Maar regelmatig overleg met zijn vieren, dat gebeurde niet.

Mijn opvatting was: elke groepering moet maar intern afstemmen wat men van alles vindt. Dus als er door de VVD-fractie allemaal hoogst interessante ideeën op tafel werden gelegd, dan trachtte ik me daarmee te redden. En diezelfde positie gunde ik graag mijn counterpart.

Of het nou over Zuid-Afrika ging of over de kernbewapening, ik hoorde wel van Van Agt hoe de moesjenara in het CDA was verlopen. Dan hoorde hij van mij hoe de zaak in de VVD-fractie lag. Dan sloten we samen kort om te kijken of we eruit konden komen. Misschien bracht ik die scheiding veiligheidshalve ook wel aan, omdat ik wel eens hoorde over de verschillende varianten waar fractievoorzitter Lubbers zo ruimschoots mee kon omspringen.

Ik heb de heer Lubbers veel zien opereren tijdens de interne discussie over Bestek '81, het bezuinigingsprogramma van het eerste kabinet-Van Agt. Wat opviel was dat Lubbers het meest minister Albeda van Sociale Zaken steunde. Die wilde niet zo veel bezuinigen als zijn partijgenoot minister Andriessen van Financiën. Dat was toen een van de perikelen.

In het conflict met Andriessen wist Albeda zich voluit politiek gesteund door Lubbers. Die vroeg in de Bestek-discussies telkens of het nog een onsje minder kon zijn. Zo kon Albeda zijn ideeën doordrukken. Dat maakte de besluitvorming aan de hand van de voorstellen van Andriessen moeilijker. Uiteindelijk heeft dat geleid tot het vertrek van minister Andriessen.

Achteraf kun je zeggen dat, zo kort na het kabinet-Den Uyl, de geesten nog niet rijp waren voor een dergelijk omvangrijk bezuinigingsplan. Voor de CDA-fractie gold dat ze de steven nog niet volledig wilde wenden. Misschien gold dat voor de heer Lubbers evenzeer.

Toen hij zelf minister-president werd, heeft Lubbers het roer alsnog volledig omgegooid. Daar is niets wrangs aan. Als wij die

[p. 231]

bezuinigingslijn toen niet hadden ingezet was dat vier jaar later niet gebeurd. Die tussenfase is blijkbaar gewoon nodig geweest. Als het eerste kabinet-Van Agt er niet was geweest en dat merkwaardige kabinetje met de PvdA niet, had ook het eerste kabinet-Lubbers niet met het beleid kunnen komen waarmee het uiteindelijk gekomen is.

Tussen het kabinet-Van Agt en het aantreden van Lubbers als minister-president is de situatie binnen het CDA totaal veranderd. Een van de grootste perikelen was dat het CDA zich veel linkser opstelde dan nu omdat het werd bedreigd door de aanvallen van de PvdA. Bovendien had je daar die loyalisten in de fractie, een stuk of zeven, en een aantal lieden eromheen die nog niet konden wennen aan de gedachte dat er een wat andersoortig beleid nodig was.

Derde punt was dat het kabinet toen slechts beschikte over een meerderheid van formeel zevenenzeventig zetels in de Tweede Kamer en daar kon je ook nog wat van af doen vanwege die merkwaardige constructie met die loyalisten. Dus de financieel-economische koers moest worden omgegooid in een periode waarin het CDA, in 1977, heel snel van coalitiepartner was veranderd en bovendien intern een verdeeld huis was.

De intensieve bemoeienis van de heer Lubbers met het kabinetsbeleid is misschien te verklaren uit zijn karakterstructuur. Hij wil heel graag zelf aan de touwen trekken. Dat doet hij als minister-president door krachtige beslissingen te nemen. Hij deed dat vroeger als fractievoorzitter door het kabinetsbeleid aan te passen door zelf met varianten te komen. Begrijpelijk, want hij moest de linkervleugel van zijn fractie laten zien dat hij voor elk kabinetsvoorstel een alternatief maakte. Ik kan dat dus wel verklaren. Het was alleen een beetje lastig. Gelukkig heb ik er als minister van Binnenlandse Zaken niet zelf last van gehad.

Als de vijf Bestek-ministers, Van Agt, Andriessen, Albeda, Van Aardenne en ik, op het Catshuis dicht bij een compromis waren, belde Van Agt de heren fractievoorzitters een enkele keer om te komen. Het gebeurde vaak dat Lubbers zo veel varianten op het moeizaam bereikte compromis losliet, dat de ballen meteen weer gingen rollen en alles heel anders kwam te liggen. Heel vervelend.

Van Agt en ik hebben een keer een heel klein grapje met hem

[p. 232]

uitgehaald. Dat wil ik nu na al die jaren wel eens vertellen. Ik hoorde van Van Agt dat de heer Lubbers weer op komst was. En toen zeiden we tegen elkaar: “Hij komt vast weer met een alternatief. Daar zeggen we dan onmiddellijk ja op.” Dus dat hebben we gedaan. We zeiden tegen hem: “Wat een fantastisch idee, Ruud”.

Hij was zo verbaasd dat zijn twee gesprekspartners zijn idee zo briljant vonden dat hij maar weer op zijn eigen alternatief begon te variëren. Zo kwamen we uit bij ons oorspronkelijke plan. Dat was het bewijs dat hij ervan houdt om steeds nieuwe varianten te verzinnen. Van Agt en ik hebben er toen hij weer weg was ontzettend om gelachen.

De relatie tussen Van Agt en Lubbers kwam zeer gemengd op mij over. Een minister-president met een geestverwante fractievoorzitter die telkens iets anders wil, zegt wel eens: pffffft. Maar Van Agt heeft zich tegenover mij nooit negatief over Lubbers uitgelaten. Ja, wel in de zin van daar komt hij weer met zijn varianten. “Maar ja, je weet hoe die fractie is,” zei Van Agt dan.

Hij is meer prime minister dan voorzitter van de ministerraad. Als een minister met voorstellen komt, probeert hij op voorhand te sturen. Ik denk dat dat samenhangt met hoe je als persoon gebakken bent. Hij vindt dat heerlijk om het zo te doen. Je kunt niet zeggen dat de minister-president in de loop van de parlementaire geschiedenis meer macht naar zich heeft toe getrokken. De manier van opereren heeft sterk met de persoon te maken. Minister Kuyper en minister Colijn gaven ook zeer preponderant leiding aan hun kabinet.

Als minister-president doet hij door zijn alles overheersende bemoeienis denken aan Den Uyl. Maar Den Uyl had vaak van te voren iets bedacht en dan moest je van goeden huize komen om hem er vanaf te brengen. Lubbers is meer flexibel.

Ik opereerde als VVD-leider in het kabinet heel anders. Van Aardenne deed het economisch-financiële deel van het beleid. Pais had vanuit onderwijs weer een heel andere inbreng. Mijn Tweede-Kamerfractie leidde ik met hetzelfde uitgangspunt: ieder fractielid runt zijn eigen winkel. Ik hoor het wel en dan trek ik bepaalde conclusies. Als ik de hoofdpunten van de koers maar mag uitzetten. Zo heeft iedereen zijn manier van werken. Ik zeg er niks positiefs of negatiefs over. Het is maar hoe je gebouwd bent.

[p. 233]

Van Agt en ik leken helemaal niet op elkaar, maar wij hadden allebei de opvatting dat iedereen moet zorgen dat hij zijn eigen winkel goed runt. Leven en laten leven. Geef de ander de ruimte. Dat past niet helemaal op de wijze van opereren van de heer Lubbers. Tegen Van Agt kon je gewoon zeggen: “Dat is allemaal mooi en aardig. Dat mot blijkbaar van die fractie van jou. Maar ik zit ermee en mijn fractie komt er niet uit. Dus op dit punt moeten we tegemoetgekomen worden.”

Terwijl er toen net als in de kabinetten van Lubbers een meerderheid van CDA-ministers was, zei de premier dan in de vergadering van de ministerraad: “Ja, jongens, we kunnen nou wel dit of dat willen, maar daar kan de vice-premier zich niet mee redden. Dus moet het een slag anders.”

Of dat soort uitlatingen nu ook gedaan worden in de Trêveszaal weet ik niet. Maar bij Van Agt was die habitus er zeer nadrukkelijk. Dat maakte het werken in het kabinet ook heel plezierig. Ik wist dus dat als ik iets had waar ik me niet mee kon redden met de VVD-fractie, dat ik dat dan gewoon kon zeggen. Dan werd daar rekening mee gehouden. Dan hoefde ik dus niet met de minister-president te gaan knokken.

In de VVD hebben ze Van Agt als de premier van de coalitie beschouwd. Ik denk dat de VVD-fractie Lubbers veel meer ziet als de eerste man van het CDA. Dat kan een oorzaak zijn geweest van de val van het tweede kabinet-Lubbers. De afschaffing van het reiskostenforfait als financiering voor het milieuplan was de laatste druppel. De val van het kabinet was - hoop ik - vooral het signaal van de VVD in de richting van Lubbers en het CDA: we willen straks wel weer samenwerken, maar dan meer vanuit een gelijkwaardige positie.

Ik weet niet of ik het zo verschrikkelijk leuk zou vinden om vice-premier onder de heer Lubbers te zijn. Hoewel mijn relatie met hem zodanig is dat dat misschien iets heel moois zou kunnen worden. Sinds ik commissaris ben en hij premier hebben we regelmatig contact. Hij komt soms naar Friesland. Dan wandelen we wel eens door mijn tuin in Giekerk. Een andere keer eet ik een broodje op het Torentje. Dan praten we niet over de prijs van peultjes, maar over andere zaken. Dat gaat altijd heel plezierig en openhartig.

Lubbers is in de afgelopen jaren uitgegroeid tot een paradoxaal

[p. 234]

figuur. Hij is de populairste politicus van het land, maar hij doet nooit populair. Als je in de opiniepeilingen hoog scoort is het heel verstandig om een low profile te kiezen tijdens vergaderingen en partijbijeenkomsten.

Als je een ander profile kiest, bijvoorbeeld door in je uitlatingen altijd donder en bliksem te laten doorklinken, dan krijg je wel enthousiasme in de zaal, maar de mensen die thuis voor de televisie zitten te kijken en op een andere partij willen stemmen, vinden dat misschien heel afschuwelijk. Als je hoog scoort in de waarderingscijfers, kun je het je ook permitteren een beetje rustig over te komen. Ik denk dat hij low profile kiest in zijn uitlatingen om die scores zo hoog te houden. Als ik er zo over spreek, denk ik dat hij dat heel doelbewust doet. Laat ik het zo zeggen: ik acht de heer Lubbers er intelligent genoeg voor.

Als politicus moet je je altijd aanpassen aan de omstandigheden. Ik ben aanvoerder van de VVD geweest in een tijd dat mijn partij een heel klein partijtje was dat werd gemangeld tussen D66 en DS'70. Ik heb toen ook heel bewust een ander profiel gekozen. Dat werkte toen in die situatie. Kijk, als ik nu VVD-leden toespreek in zaaltjes, hoef ik heus niet hetzelfde verhaal te houden als in 1973. Ik kan nu ook een andere toon kiezen: die van elder statesman.

Zijn bedachtzame manier van optreden kan ook te maken hebben met zijn karakterstructuur. Lubbers is een sterk analyticus. Het flamboyant uitdragen van je ideeën past daar niet bij. Dat wil niet zeggen dat hij geen emoties heeft. Hij heeft ze getoond in confrontaties met de heer Voorhoeve in de Kamer. In het debat over de herkomst van het WIR-lek en in het debat rond de rol van minister Van den Broek in de paspoortenzaak. Hij is heel touchy als hij persoonlijk op iets wordt aangesproken. Dat vind ik heel begrijpelijk. Ik zou ook alleen emotioneel worden als mijn integriteit wordt aangetast. Verder zou het me worst wezen.

Hij is ook buiten het CDA zo populair, omdat de mensen in het land het beleid van zijn twee kabinetten positief waarderen. Dat blijkt uit allerlei onderzoeken. Feitelijk kun je zien dat het de mensen niet slecht gaat. De gevolgen van het beleid merken ze in hun portemonnee, hoe materialistisch dat ook is. De mensen zijn redelijk optimistisch voor de toekomst. Dat straalt dan uit naar de eerste vertolker van dat beleid.

[p. 235]

Ook ondernemers en de grote werknemersorganisaties hebben - ondanks hun kritiek - veel waardering voor zijn prestaties. Laat ik het zo zeggen: ik denk dat de kiezers heel weinig echte kritiek kunnen formuleren. De oppositie in de Kamer kan het niet en doet het ook niet. Het is knap als je dat als minister-president weet te bereiken.

Ik denk dat de kiezers zich ten opzichte van de kabinetten-Lubbers grosso modo anders opstellen dan dat vroeger wel eens het geval is geweest. Het kabinet-Den Uyl en het kabinet waarin ik gezeten heb, zaten in een veel grotere strijdpositie met bepaalde groepen in de samenleving. Er is natuurlijk hier en daar nog wel eens zo'n demonstratie, maar over het algemeen is er minder kritiek. Ook dat straalt ook meteen af op de aanvoerder.

Door het succes van zijn beleid en het uitblijven van echte kritiek is hij bijna een nationaal leider geworden. Hij is in 1989 vijftig jaar geworden. Dat is nog jong. Wat moet hij nog? Lubbers en ik hebben daar samen wel eens over gesproken. Het is natuurlijk een moeilijk punt voor hem. Ik ken het probleem, omdat ik er zelf ook voor gestaan heb.

Als je jong in de politiek begint, heeft dat als nadeel dat je er heel moeilijk uit kunt stappen, omdat je je dan moet afvragen wat je nog zult gaan doen in het leven. Dat is een perikel. Als je zoals de heer Lubbers al jong op belangrijke posten zit, minister van Economische Zaken, fractievoorzitter, minister-president, dan is er niet zo veel bijzonders meer. Voor een voormalig minister-president uit een klein land valt het ook niet mee een post in het buitenland te krijgen. Er moet toevallig maar net iets vrijkomen waar de grote landen geen animo voor hebben.

Als je minister bent geweest en je treedt af, moet er onmiddellijk een nieuwe baan voor je zijn, want anders lig je eruit. Na enige tijd is je marktwaarde nul. Je moet iets krijgen vanuit je huidige baan.

Lubbers kan hoogstens minister-president blijven. Zo simpel is dat. De allermooiste kroon daarop zou natuurlijk zijn als hij een even succesvol minister-president kan zijn van een anderkleurig kabinet. Dat is nog nooit vertoond. Die uitdaging zou een van de weinige originele dingen zijn die ik voor hem kan verzinnen. Misschien is het ook wel een ambitie in het diepst van zijn gedachten.’