Elsevier's Maandschrift. Over Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift 1891-1940

[p. 179]

Deel 3
De makers

[p. 180]

Achttien redacteuren

Aan Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift hebben gedurende de halve eeuw dat het blad bestond - van januari 1891 tot en met december 1940 - circa veertienhonderd schrijvers, journalisten en wetenschappers meegewerkt en circa zestienhonderd kunstenaars. Samen hebben ze zo'n vijftigduizend pagina's geproduceerd. Ze staan allemaal met naam en toenaam genoemd in de zeshonderd verschenen nummers.

Eén naam ontbreekt onder die drieduizend medewerkers. En dat is die van Jacobus George Robbers. Hij is de oprichter en eerste uitgever van het blad, maar heeft er zelf nooit in gepubliceerd. Slechts in beschouwingen over Elsevier's, zoals bij het vijfentwintigjarig en vijftigjarig bestaan, valt zijn naam in zijn eigen blad. En uiteraard in het in memoriam dat zijn zoon bij zijn overlijden schrijft.

‘Jacs’ Robbers, geboren op 26 mei 1838 in Rotterdam en op 28 november 1925 overleden in Den Haag, is lange tijd de grote inspirator van Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Niet alleen heeft hij het blad bedacht, volgens zijn zoon Herman was hij in de begintijd ‘de eigenlijke samensteller en verzorger’ van het tijdschrift, ‘zijn lievelingsuitgave’. Hij leidde de redactievergaderingen, ook toen zijn zoon in 1905 hoofdre-

[p. 181]

dacteur was geworden. Pas in 1906 staakt hij die bemoeienis, al bleef hij de redactie bestoken met ideeën.

Gedurende zijn bestaan heeft Elsevier's achttien redacteuren gekend. Op de volgende pagina's worden zij ‘in volgorde van opkomst’ beknopt beschreven. Sommige redacteuren bleven heel kort, nauwelijks een jaar, andere bleven decennia, zoals dat gaat bij tijdschriften. In hun tijd waren het grote namen. De dagbladen deden verslag als een nieuwe redacteur aantrad of een andere vertrok.

Uit de geschiedenis van het blad zijn de namen te destilleren van degenen die de leiding van de redactie hadden. De eerste zeven jaar was dat Jan ten Brink, met ingang van januari 1898 was het Frits Lapidoth en vervolgens van 1905 tot zijn dood in 1937 Herman Robbers. Daarna kan twee jaar lang Top Naeff, de enige vrouw onder de achttien redacteuren, als ‘hoofdredacteur’ worden gezien. Johannes Tielrooy is de laatste die, van januari tot en met december 1940, leiding gaf aan de redactie.

Niet alle redacteuren deden hetzelfde werk, zoals blijkt uit de hierna volgende levensbeschrijvingen. In de beginperiode, toen het maandblad nog de ondertitel ‘Verzameling van Nederlandsche Letterkundige Kunstwerken geïllustreerd door Nederlandsche Kunstenaars’ voerde, waren verschillende redacteuren belast met de illustraties. Later werden die van minder belang en kon worden volstaan met één redacteur voor beeld. Deze nam veelal ook de kunst onder zijn hoede.

Voor het uiterlijk van het blad zijn een paar namen van belang. Allereerst moet de veelzijdige kunstenaar W.O.J. Nieuwen-

[p. 182]

kamp (1874-1950) worden genoemd. Hij ontwierp de groene art-nouveau-achtige band waarin de maandbladen per halve jaargang werden gebonden. Dat nieuwe ontwerp, ook nodig omdat het blad iets groter werd, van 26 bij 17 cm naar 30 bij 20 cm, hield stand van januari 1901 tot en met december 1939.

Daarna tekende Debora Duyvis (1886-1974) voor het ontwerp, dat slechts twee banden siert aangezien na 1940 geen nummers meer verschenen. Haar nieuwe ontwerp was nodig omdat de naam van het blad met ingang van januari 1940 werd ingekort tot Elsevier's Maandschrift.

Dat voor Duyvis als ontwerpster voor de nieuwe band was gekozen, hoeft niet te verbazen. Halverwege de jaren dertig had zij ook het nieuwe ontwerp gemaakt voor de cover van de maandelijkse uitgaven. Ze had niet alleen de letters getekend en voor de gele kleur gekozen, maar ook het Non Solus-drukkersmerk teruggebracht tot een fragment waarin alleen een stukje van een wijnrank is te zien.

De eerste decennia hadden de omslagen van Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift een door Joan Berg in geel, roze en groen geschilderd ‘Nederlands’ tafereel met een molen, een ophaalbrug, een kerktoren en tulpen. Geheel in lijn met de belofte in het prospectus dat Elsevier's ‘oorspronkelijk Nederlandsch’ zal zijn. Tussen Bergs omslagen en die van Duyvis liggen vele jaren waarin de covers groen van kleur zijn en typografisch zijn vormgegeven, waarschijnlijk door W.O.J. Nieuwenkamp.

Nieuwenkamp was een vaste medewerker van het blad, maar maakte voor de uitgeverij ook boekomslagen. Na de eeuwwisseling reisde hij veelvuldig naar Bali waarover hij in Elsevier's verslag deed in woord en beeld. Voor de bundeling

[p. 183]

van zijn reisverhalen in Zwerftochten op Bali (1910) hertekende hij geheel in Balische stijl het eeuwenoude drukkersmerk Non Solus dat in alle uitgaven van Uitgevers-Maatschappij ‘Elsevier’ stond.

In 1901 veranderde de ondertitel van Elsevier's van ‘Verzameling van Nederlandsche Letterkundige Kunstwerken geïllustreerd door Nederlandsche Kunstenaars’ in ‘Oorspronkelijk Nederlandsche kunst in woord en beeld’. Toen Herman Robbers in januari 1905 aantrad, verdween deze ondertitel. Met ingang van 1921 verving hij het glanzende papier door een doffere en dikkere variant. Ook kreeg het blad een nieuwe letter.

Met ingang van januari 1940, toen Johannes Tielrooy de leiding van het blad had overgenomen, verdween het woord ‘Geïllustreerd’ uit de titel en werd het kortaf Elsevier's Maandschrift. In december 1940 verscheen, als gevolg van de Duitse bezetting, het laatste nummer.