Karen Blixen. Een Deense in Afrika

[p. 36]

5 Ik ben de enige blanke van wie de zwarten hielden

Linkse Denen vragen zich sinds de film Out of Africa bezorgd af welk beeld van Karen Blixen is ontstaan in het buitenland. ‘Je moet goed bedenken dat het een vrouw uit de hogere kringen was,’ vertelt een meisje me in het restaurant van de Kopenhaagse vrijstaat Cristiania. ‘De film schildert haar veel te gunstig af. Ze was een koloniste en ze voelde zich een koloniste.’

Ook aan verschillende Kenianen heb ik gevraagd wat ze van Karen Blixen vinden. Malou gaf het meest duidelijke antwoord. ‘Die hele tante met haar boek zegt me niets. Ze schrijft over ons land met blanke ogen en een blanke pen. Ik kan me onmogelijk in dat boek herkennen.’ Een mening die wordt gedeeld door de bekende - en verbannen - Keniase schrijver Ngūgī wa Thiong'o. Hij is het de Denen een paar jaar geleden nog gaan zeggen, zonder veel succes overigens.

Lange tijd is in Kenia Een lied van Afrika genegeerd. De radicale intellectuelen kozen voor een militante opstelling. Ze dachten daarmee de koloniale cultuur te kunnen afbreken. Chris Lukorito Wanjala, directeur van het Instituut voor Afrikaanse Studies, was in 1983 de eerste die het boek gebruikte in colleges aan de Universiteit van Nairobi. Volgens hem blijkt uit het werk van de schrijfster dat ze een van de weinige vooruitstrevende kolonisten was. Haar boek biedt zijns inziens een liberale visie op haar omgeving.

In Nederland heeft de schrijfster Inez van Dullemen Karen Blixen aangevallen op haar koloniale houding. In haar reisverslag Een zwarte hand op mijn borst verwijt ze de auteur de onderdrukking van de zwarten verzwegen te hebben in Een lied van Afrika. ‘Geen woord in haar boek over de Kikuyuopstanden in '21 (terwijl zijzelf veel Kikuyu in dienst had) of

[p. 37]

over de oprichting van de Young Kikuyu Association onder leiding van Harry Thuku.’

Het verwijt is terecht, maar Karen Blixen beschouwde de belasting die de aanleiding voor de opstand vormde, niet als een ‘natuurlijke gang van zaken’, zoals Van Dullemen suggereert. Op 24 februari 1926 schrijft ze in een brief aan haar broer Thomas: ‘Ik ben ontzettend boos op de Engelsen. Ze willen de belasting voor inboorlingen verhogen en praten over een bedrag van twintig shilling per persoon. Dat is schandelijk als je bedenkt dat een man hoogstens honderdvijftig shilling per jaar kan verdienen.’ (Haar kok Kamante betaalde ze maar achtenveertig shilling per jaar, zo blijkt uit zijn memoires Longing for Darkness die in 1975 verschenen.)

Ook schrijft Karen Blixen haar broer over de enorme tegenstellingen in de kolonie. ‘Lord Delamere heeft onlangs een diner gegeven voor tweehonderdvijftig gasten die zeshonderd flessen champagne leegdronken.’ (Een fles champagne kostte in die tijd vijfendertig shilling, drie keer het maandsalaris van een zwarte landarbeider.) Ze verwijt de andere kolonisten geen oog te hebben voor de omstandigheden van de inheemse bevolking. ‘De inboorlingen kunnen sterven van de honger, maar ze zien het gewoonweg niet. Als ze horen dat de inboorlingen onvoldoende maïs hebben om hun posho te kunnen maken, vragen ze waarom de inboorlingen dan geen meel of rijst gebruiken. Zoals Marie Antoinette vroeg waarom de armen dan geen cake aten als het brood op was.’

Haar kritiek uitte ze niet alleen in brieven naar huis, maar bracht ze ook - op geheel eigen wijze - naar voren in de kolonie. In haar verhalenbundel Schaduwen op het gras vertelt Karen Blixen hoe ze in 1928 de prins van Wales, de Engelse troonopvolger, wist te interesseren voor ‘de zaak van de inheemse bevolking’. Het moest op een genoeglijke wijze gebeuren, had ze bedacht. ‘Want als het hem niet boeit, doet hij er zeker niets aan.’

Ze besluit hem uit te nodigen bij haar op de plantage thee te komen drinken. De Britse kroonprins geeft gevolg aan haar

[p. 38]

invitatie en arriveert de volgende dag reeds. ‘Hij ging met mij de hutten van de squatters binnen en stelde hun allerlei vragen: wat ze aan vee en geiten bezaten, wat ze ongeveer met werken op de plantage verdienden, en wat zij aan belasting betaalden. De cijfers noteerde hij.’

Hier stelt Karen Blixen de zaken mooier voor dan ze zijn. Nergens in haar brieven maakt ze melding van het bezoek van de prins aan de hutten van haar arbeiders, hoewel dit een saillant detail is dat ze in haar brieven zeker niet onvermeld had gelaten indien de Britse kroonprins inderdaad met haar arbeiders belastingzaken had doorgenomen.

De feiten zijn dat de prins zichzelf voor een diner bij de barones had uitgenodigd. Hij wilde wel eens een ngoma, een dansfeest, meemaken. Karen Blixen schrijft naar huis uitvoerig over zijn visite, de tafelschikking, inclusief situatieschets, en het uitgebreide menu dat Kamante had geprepareerd. Maar geen woord over ‘de zaak’. De prins sprak nog even in het Swahili met de chiefs en dat was dat.

Uiteraard was het naïef van Karen Blixen om te veronderstellen dat een lid van het Britse vorstenhuis iets aan de belastingperikelen van haar landarbeiders had kunnen veranderen. Als koning misschien, maar dat was hij maar heel kort. ‘Ik vond het later - toen woonde ik alweer in Denemarken - meer dan verdrietig dat mijn prins van Wales maar een half jaar koning van Engeland was,’ schrijft ze in Schaduwen op het gras.

Dat hij in 1936 maar zo kort koning was - elf maanden in plaats van de zes die Karen Blixen hem toedicht - had Edward viii aan zichzelf te wijten. Als koning koesterde hij de hoop zijn geliefde, de Amerikaanse Wallis Simpson, koningin van Engeland te maken door met haar te trouwen. De puriteinse regering, de Anglicaanse kerk en zijn familie voelden niets voor zijn huwelijk met deze twee keer gescheiden vrouw. ‘Waarom zou de koning niet met zijn lekkere stuk trouwen?’ vroeg Winston Churchill zich af. ‘Omdat,’ antwoordde Noël Coward, ‘Engeland geen lekker stuk als koningin wil.’

[p. 39]

Tot grote verbijstering van iedereen deed Edward viii op io december 1936 afstand van de troon om lekker toch met zijn Amerikaanse te kunnen trouwen. Als hertog en hertogin van Windsor leefde het paar nagenoeg in ballingschap in Frankrijk en de Verenigde Staten. Edward overleed in 1972 in Parijs en de hertogin, die zich na zijn dood had teruggetrokken in haar landhuis bij Parijs, overleed in 1986 op 89-jarige leeftijd.

Karen Blixen keerde zich in de kolonie tegen de verhoging van de belastingen die de inheemsen moesten betalen, maar ze voerde geen oppositie tegen de belastingheffing zelf. Het is juist deze belastingheffing geweest die de zwarte bevolking in een horige positie bracht. Karen Blixen wilde zich echter niet tegen het belastingsysteem keren omdat ze daar zelf de vruchten van plukte. Zonder de belastingheffing konden kolonisten als Karen Blixen namelijk niet aan voldoende arbeidskrachten komen.

De Kikuyu vertoonden weinig animo op de plantages te gaan werken. Het geld dat ze ermee konden verdienen had voor hen weinig betekenis. Wat ze nodig hadden verbouwden ze zelf en de rest kregen ze door ruilhandel. Op verzoek van de planters introduceerden de koloniale autoriteiten in Nairobi daarom de hutbelasting. Iedere man moest belasting betalen over het aantal hutten dat hij bezat. Dit belastingsysteem dwong met name de Kikuyu zich als goedkope landarbeiders te verhuren. Ze hadden het geld nodig om de belasting te kunnen betalen. De fiscus accepteerde namelijk niet de geiten en koeien die de Kikuyu en de andere stammen als betaalmiddel beschouwden.

Nog een voorbeeld van selectieve verontwaardiging bij Karen Blixen. Na de Eerste Wereldoorlog verplicht Nairobi de inboorlingen een naamplaatje om hun nek te dragen, de zogeheten kipande. Deze oekaze houdt Karen Blixen ‘in hoge mate bezig’, schrijft ze aan haar moeder in Denemarken. Uit haar brief valt echter op te maken dat ze uitsluitend de bezwaren deelt die haar Somalische huisknechten tegen de registra-

[p. 40]

tie hebben. De Somaliërs vinden dat zij zich niet op dezelfde wijze hoeven te legitimeren als de Kikuyu. Dat de kipande voor de Kikuyu en de andere stammen net zo vernederend is als voor de Somaliërs, schijnt de barones niet te beseffen.

Pas vijfentwintig jaar later, als de Duitse bezetter haar in Denemarken een Ausweis opdringt, ervaart Karen Blixen dat het ‘ontzaglijk vervelend is zo'n vlak en twee-dimensionaal’ identificatiebewijs bij je te moeten dragen. De Ausweis herinnert haar aan de kipande. ‘Een oude kennis,’ noemt ze de Ausweis.

Met de opeenvolgende gouverneurs heeft Karen Blixen wel over de belangen van de inboorlingen gesproken, maar de knieval die de film laat zien is een verzinsel van regisseur Pollack. Een keer is ze door een lid van het Hogerhuis gevraagd naar Londen te komen om haar denkbeelden uiteen te zetten, maar van een dergelijke missie is het nooit gekomen. De fijnzinnige barones zag op tegen ontmoetingen met journalisten en politici (‘dat soort mensen’), hoewel ze - weinig bescheiden - erkende dat haar optreden enige invloed had kunnen uitoefenen op het beleid in de kolonie.

Met een visite aan het Britse parlement zou ze een familietraditie in stand hebben gehouden. Haar tante Bess bracht in 1909 het Deense parlement in grote beroering door vanaf de publieke tribune de vergaderzaal in te lopen. Daar pakte ze de bel van de voorzitter om vervolgens met luide stem de Kamerleden duidelijk te maken dat ze door de Deense vrouwen werden geminacht. De voorzitter, een verlegen man, kon weinig uitrichten tegen de suffragette en stotterde met zachte stem: ‘Geef m'n bel terug, geef terug.’

De barones stond in de kolonie bekend als ‘pro-native’ en in haar brieven koketteert ze met haar ‘liefde voor de oorspronkelijke bewoners van het land’. In die brieven bekent ook Karen Blixen dat ze nauwelijks met de andere kolonisten durft te praten over de positie van de zwarte bevolking. ‘Ik denk dat mijn invloed hier - als vrouw en buitenlandse - begrensd is en ik slechts het goede voorbeeld kan geven. Als ik namelijk ga preken zal ik de invloed kwijtraken die ik als

[p. 41]

gastvrouw en vriendin heb verworven. Mijn kristal en porselein moeten worden ingezet voor mijn missie ten behoeve van mijn zwarte broeders.’ Ze zag hier de beperking wel van in. ‘Misschien duurt het wel lang voor deze methode vruchten afwerpt.’

Hoewel ze in vergelijking met andere kolonisten een enigszins aparte positie innam (Kamante besteedt in zijn boek een hoofdstuk aan ‘de goedheid van mevrouw Karen’), was haar standpunt en haar houding niet extreem anders. Het oprichten van een schooltje op haar plantage was zeker niet uniek. Ook andere plantersvrouwen namen dit initiatief. Het had bovendien ook een praktisch voordeel: er konden landarbeiders mee naar de plantage worden gelokt. Dat was zelfs de reden met de school te beginnen, geeft ze in 1923 toe.

De door haar beschreven inspanningen om vóór haar vertrek uit de kolonie de honderddrieënvijftig families die op haar plantage woonden elders onder te brengen, zijn evenmin bijzonder. Een andere kolonist verdeelde zijn vijfduizend hectare onder achthonderd vijftig bedienden en landarbeiders. Bovendien: de meeste families woonden reeds op de deze gronden voordat de kolonisten in Oost-Afrika arriveerden. ‘Zeer waarschijnlijk beschouwden ze mij als een hoger soort squatter op hun bezittingen,’ schrijft ze niet ten onrechte in Een lied van Afrika.

Haar houding ten opzichte van de inheemsen of inboorlingen zoals zij ze noemde, was paternalistisch. In haar brieven, die een eerlijker beeld geven van haar opstelling dan Een lied van Afrika of Schaduwen op het gras, spreekt ze met grote regelmaat over de inheemsen als ‘mijn kinderen’. Praten met inboorlingen kost zoveel tijd, klaagt ze op 8 juli 1923 tegen haar moeder. ‘Een gesprek met inboorlingen gaat even langzaam als met een tweejarig kind in Denemarken. Je moet alles herhalen.’ Later stelt ze veel belang in de theorieën van Maria Montessori. Haar onderwijssysteem voor zeer kleine kinderen lijkt de barones uitstekend geschikt voor inboorlingen van alle leeftijden.

Ze beschouwt zichzelf niet als iemand die onderscheid

[p. 42]

maakt naar ras. ‘Ik heb meer gevoel voor het verschil dat tussen twee klassen bestaat dan voor het verschil tussen twee rassen. Ik zou me bijvoorbeeld meer op m'n gemak voelen in gezelschap van een Arabische sjeik of een Indische priester dan met een Deense kelner.’ Tegenover journalisten van het Amerikaanse blad Life liet ze zich in 1961 ontvallen: ‘Ik ben de enige blanke van wie de zwarten werkelijk hielden.’ In de door haar zelf geschapen wereld was dat misschien nog waar ook.

Ze kan haar moeder maar moeilijk uitleggen wat ze nu zo aardig aan die inboorlingen vindt. ‘In werkelijkheid hebben ze meer slechte eigenschappen dan goede en ze zijn stuk voor stuk dom en onbetrouwbaar.’ Haar klachten zijn dan ook legio. Maar: ‘Je moet nooit bang zijn voor inboorlingen. Niet banger dan voor je eigen honden.’ (De inboorlingen waren op hun beurt wel doodsbang voor haar honden, meldt Kamante in zijn memoires. De Schotse windhond Dusk was op de plantage zelfs ‘oorzaak van doden’.)

Bekend is dat de barones hard kon slaan, al zal ze daarvoor niet de kiboko, een van nijlpaardehuid gemaakte zweep, hebben gehanteerd. Een jonge Kikuyu die onrustig op zijn stoel heen en weer schoof terwijl de barones hem probeerde te schilderen, werd door haar bedreigd met het pistool van haar broer Thomas. ‘Ik denk dat ik tamelijk begaafd ben met wilde beesten om te gaan. Deze capaciteit maakt het mij waarschijnlijk tevens mogelijk met inboorlingen overweg te kunnen,’ schreef ze trots naar huis.

Als grote boerin beschouwde Karen Blixen de inheemsen vooral als goedkope arbeidskrachten. Toen veel zwarten als gevolg van de droogte stierven, schreef ze aan haar moeder dat dit de andere kolonisten weinig kon schelen. ‘Zij beschouwen de zwarten als hun natuurlijke vijand.’ De barones vindt echter dat er iets gedaan moet worden om de zwarte bevolking in leven te houden. Niet zozeer uit menselijke overwegingen. ‘Het is in ons eigen belang. De toekomst van dit land is afhankelijk van de arbeid van de inboorlingen.’

Als zij werkelijk een dissidente houding had ingenomen,

[p. 43]

was Lord Delamere niet tot het einde toe haar goede vriend gebleven. Hij was de leider van de kolonisten in Oost-Afrika en de voornaamste propagandist van de blanke overheersing, een apartheidspoliticus avant la lettre. Zijn biografie heet heel treffend A White Man's Country. Het enige onderscheid tussen Karen Blixen en Lord Delamere is dat zij vond dat zwart en blank uiteindelijk niet in één land kunnen leven. ‘De zwarten zullen dan het onderspit delven.’

Haar hele leven heeft Karen Blixen het beeld kunnen ophouden dat zij de inheemsen liefhad en zij bij de inheemsen geliefd was. ‘Zij was de eerste blanke die wist: black is beautiful,’ schreef de weduwe van president Kennedy, Jacqueline Onassis, in een nawoord bij het boek van Kamante.

Karen Blixen was welwillend, maar vooral naïef. ‘Er zijn geen echte sociale problemen hier,’ noteert ze in een van haar eerste brieven. ‘Er is noch een conflict tussen rijk en arm, noch tussen man en vrouw.’ En toen in de jaren vijftig in Kenia opstanden uitbraken tegen de Britse overheersing, moet Karen Blixen opgemerkt hebben dat zij had kunnen bijdragen aan een meer harmonische politieke ontwikkeling indien ze nog in Kenia had gewoond.