Karen Blixen. Een Deense in Afrika

[p. 28]

4 Syfilis krijgen om barones te kunnen worden

De reis over zee van Napels naar Mombassa met het Duitse lijnschip Admiral duurt negentien dagen. Dinsdagmorgen 13 januari 1914 arriveert Karen Dinesen in de oude en schitterend gelegen havenstad, ooit centrum van de slavenhandel. Mombassa, waar Portugezen en Arabieren heersten voordat de Engelsen de stad in bezit namen, ligt op een eiland dat vrijwel de hele, met palmbomen omzoomde baai in beslag neemt. Bror is in Mombassa om zijn aanstaande bruid te verwelkomen. Hij moet haar ondersteunen want de zon schijnt zo fel dat ze bijna flauwvalt.

De huwelijksplechtigheid is uiterst ongedwongen en gewoontjes en duurt nauwelijks tien minuten, schrijft Karen Blixen aan haar moeder. Als tijdstip geeft ze elf uur in de morgen op, een paar uur na haar aankomst. Dit is een leugentje om haar moeder niet te shockeren. In werkelijkheid trouwen Bror en Karen pas de volgende dag. De eerste nacht brengen ze - ongehuwd - door in de zeer exclusieve Mombassa Club, die gelegen is tegenover Fort Jezus, door de Portugezen gebouwd aan het eind van de zestiende eeuw om stad en haven te kunnen verdedigen tegen aanvallen van de Arabieren.

Prins Wilhelm van Zweden, in Afrika voor een safari, is 14 januari bij het huwelijk aanwezig als getuige van zijn vriend Bror. Het gaat inderdaad allemaal heel simpel toe, schrijft de prins in zijn memoires. Familie en vrienden ontbreken, maar een luipaardekop tegen de muur van het verveloze kantoor geeft de plechtigheid een exotisch tintje. De kleren van de ambtenaar zijn wat aan de grote kant, herinnert de Zweedse prins zich, en de man vergeet op het belangrijkste moment de naam van de bruid. ‘Ik verzoek u vriendelijk, uh, pardon, hoe luidt uw naam ook al weer?’

[p. 29]

Er werd, noodgedwongen, veel getrouwd in Mombassa. De jonge mannen die vooruit waren gereisd en pas na een jaar of zelfs langer hun bruid lieten overkomen, moesten binnen een paar uur na de aankomst van hun geliefde in Mombassa het jawoord geven. In de kolonie zou namelijk een groot schandaal zijn uitgebroken als twee jongelieden ongehuwd per trein van Mombassa naar Nairobi zouden reizen. De tocht duurde een deel van de dag en de hele nacht. Zelf in Nairobi blijven en je aanstaande de tocht alleen laten ondernemen, zoals in de film Out of Africa gebeurt, was zo mogelijk een nog grotere zonde.

De bruiloft van Karen en Bror kan om deze redenen nimmer in de Muthaiga Club in Nairobi zijn voltrokken, zoals de film laat zien. Het weelderige etablissement werd trouwens pas de week ná het huwelijk in bedrijf genomen, hoewel de club wel reeds op 31 december 1913 officieel was geopend met een diner, waarvoor de organisatoren slechts veertien leden hadden kunnen interesseren. De hoogtij van de Muthaiga Club was nog niet aangebroken.

De jonge baron verrast zijn vrouw met de mededeling dat hij de plantage van tweehonderdtachtig hectare heeft verkocht en daarvoor in de plaats van een Zweedse kolonist een koffieplantage heeft overgenomen ten zuidwesten van Nairobi. ‘Goud betekent koffie. Koffie telen was het enige dat nog toekomst had. De wereld wachtte met smart op koffie uit Kenia,’ noteert Bror in zijn autobiografie.

De koffieplantage was zeer uitgestrekt. Ruim achttienhonderd hectare lag aan de voet van de Ngongheuvels en eenzelfde lap land bevond zich in de buurt van Eldoret, driehonderd kilometer ten noordwesten van de hoofdstad. Ter vergelijking: het gemiddelde landbouwbedrijf in Nederland heeft tegenwoordig een oppervlakte van vijfendertig hectare.

Er is beweerd dat de baron en de barones Von Blixen-Finecke de grootste plantage in de kolonie bezaten. De hoeveelheid land die ze beheerden was zeker niet gering, maar Lord Delamere kon zich eigenaar noemen van een gebied dat zeven keer zo groot was. Hij bezat een halve provincie

[p. 30]

Utrecht nog voordat het Scandinavische echtpaar een voet in Afrika had gezet.

Terwijl op de plantage bomen worden gekapt om plaats te maken voor de koffieplantjes, ligt Karen Blixen met een hevige koorts op bed. De Somalische bediende Farah verzorgt haar tijdens de zware malaria-aanvallen ‘beter dan een blanke meid’. Bror heeft andere zaken aan zijn hoofd. Vanuit het zadel geeft hij leiding aan de werkzaamheden van de twaalfhonderd arbeidskrachten.

Het grootste deel van het management kan Bror overlaten aan zijn zes blanke opzieners, zodat hij zelf weer ongestoord, maar nu niet langer als vrijgezel, kan feestvieren in Nairobi of jagen in de wildernis. Hij is een driftig participant in het sociale leven van de kolonie en met zijn blonde haar, blauwe ogen en onweerstaanbare glimlach, maakt hij veel veroveringen. Bij zijn vrienden in Kenia staat hij bekend als een enigszins nonchalante, maar wel gulle en sympathieke Zweed. Geen intellectueel, maar wel een sportieve kerel.

Bror, die als grootwildjager Robert Wilson voorkomt in Hemingways verhaal Het korte gelukkige leven van Francis Macomber, verwerft zich al snel een zekere reputatie in de kolonie. Als Bror een safari begeleidt, krijgen de mannen die hun vrouw meenemen het advies een reserve dame uit te nodigen voor het geval Bror diep in de jungle met hun echtgenote het bed induikt. ‘Hij nam altijd een dubbelbreed veldbed mee op safari, in verband met meevallertjes die misschien zijn deel zouden worden,’ schrijft Hemingway over Robert Wilson.

Eens moet Bror met een vriend in de deuropening van de Muthaiga Club hebben staan kletsen toen hij op het terras een mooi meisje ontwaarde dat met haar rijke vader voor een safari naar Kenia was gekomen. Hij begon onmiddellijk met haar te flirten en stapte, zeker van zijn succes, na een minuut of tien naar voren om, met een gebaar naar de schoonheid, uit te roepen: ‘Zie je dat daar, wel, dat is voor mij vannacht.’ Later zou hij aan de bar vertellen hoe goed zijn voorspelling was uitgekomen.

[p. 31]

Als Karen zich weer wat beter voelt, gaan zij en Bror samen een maand kamperen en jagen in het Masaireservaat. Met honderd patronen doodt ze vierenveertig dieren, waaronder een wildebeest (soort antilope) dat ze van vierhonderd meter afstand recht in het hart treft. Bror heeft haar geleerd hoe ze moet schieten. In het safaridagboekje dat hij naar zijn ouders stuurde, is een foto van Karen geplakt waarop ze in een keurig mantelpakje aan het oefenen is.

Op een andere foto staan ze naast elkaar met aan hun voeten twee geschoten leeuwen. Bror heeft heel stoer zijn linkerhand in z'n zij. Zijn geweer houdt hij in zijn rechterhand, de kolf aan de voet. Karen staat onervaren met het linkerbeen elegant iets voor het rechter, een kijker om haar nek en het geweer horizontaal in haar beide handen geklemd alsof het een handtasje is. Het was haar gelukkigste periode met Bror.

In augustus breekt de Eerste Wereldoorlog uit, waardoor de verantwoordelijkheid voor de dagelijkse gang van zaken op de plantage nog meer op de schouders van Karen komt te liggen. Terwijl zij op de plantage achterblijft verzorgt Bror met een paar andere Zweden op Harley-Davidson-motoren de verbinding tussen de Britse inlichtingendienst in Nairobi en Lord Delamere die langs de grens met Tanganyika, het Duitse bezit in Oost-Afrika, patrouilleert. Waar de motoren niet kunnen rijden gebruiken de Zweden voor hun koeriersdienst inheemse hardlopers. Hun experiment met postduiven is minder geslaagd. Zodra de beestjes een roofvogel ontwaren, maken ze rechtsomkeert om voor hun leven te vliegen.

Bror schakelt ook zijn vrouw in. Hij geeft haar de leiding over het transport van de voorraadwagens zodat hij zelf sneller vooruit kan trekken. Het is tijdens deze tocht dat Karen Blixen als een dompteuse met haar zweep van nijlpaardehuid een paar leeuwen bij de ossen wegjaagt. ‘Wat kon ik anders doen? Als ik een geweer had gehad zou ik het gebruikt hebben natuurlijk. Maar je ziet, op een ordinaire zweep hoefje niet neer te kijken,’ vertelt ze haar man. Vele jaren later gebruikt ze het incident in haar verhaal Safari in oorlogstijd.

[p. 32]

Tijdens de oorlog beschuldigen Britse kolonisten haar van pro-Duitse opvattingen. Ze voelt zich verstoten. ‘Hadden we zelf maar een kolonie, dan hoeven we ons niet steeds buitenlander te voelen,’ verzucht ze. De roddels verschijnen ook in de plaatselijke pers. De beschuldiging is nergens op gegrond, hoewel Karen Blixen op de Admiral heeft kennis gemaakt met een hoge Duitse officier, generaal Paul von Lettow- Vorbeck, die op weg was naar Tanganyika. Aan boord van het schip belooft ze hem een paar goede paarden te zullen sturen uit de Britse kolonie. Maar ze kon toen natuurlijk nog niet weten dat een half jaar later de oorlog uit zou breken.

De aantijging kwetst haar diep, want ze voelt zich met de andere pioniers die voor de oorlog arriveerden, ‘één familie, een soort Mayflower-groep’. De kolonisten nemen haar pas weer op in hun kring als bekend wordt dat Karens broer Thomas Dinesen, die met het Canadese leger in Frankrijk tegen de Duitsers heeft gevochten, voor zijn heldenmoed aan het front het Victory Cross heeft gekregen. Nieuws dat ook de plaatselijke pers haalde.

Von Lettow bleek een groot strateeg die gedurende de hele oorlog met de Engelsen in Oost-Afrika een kat en muis spel speelde, waarbij hij weinig verliezen leed. Beide landen lieten de zwarten het gevaarlijke werk doen. Onder de vijftigduizend doden aan Britse zijde waren slechts zesduizend blanken. Van deze feiten maakt Karen Blixen geen melding in Een lied van Afrika.

Aan het eind van haar eerste Afrikaanse jaar wordt Karen opnieuw ziek. Dit keer is het geen malaria, weet een dokter in Nairobi haar te vertellen. Zijn diagnose luidt: syfilis. Ze moet onmiddellijk terugkeren naar Europa omdat ze voor deze geslachtsziekte onmogelijk afdoende behandeld kan worden in Oost-Afrika. Pas in mei 1915 begint ze aan de reis die door oorlogshandelingen ernstig wordt bemoeilijkt. In totaal zal Karen Blixen vier keer voor enige tijd terugkeren naar Europa. Van haar achttien ‘tropenjaren’ brengt ze hierdoor ruim drieëneenhalf jaar door in Europa.

In haar biografie over Karen Blixen, Isak Dinesen, The Life

[p. 33]

of Karen Blixen, suggereert Judith Thurman dat Karen de syfilis van Bror heeft gekregen nadat deze een nachtje heeft doorgebracht in een manyatta, zoals een groepje van modder en koeiemest vervaardigde Masaihutten wordt genoemd. ‘Syfilis was bijna epidemisch onder de Masai en oorzaak van de wijdverspreide onvruchtbaarheid onder de Masai-vrouwen,’ schrijft Thurman.

Dit is een loze bewering, omdat nimmer vast is komen te staan dat Bror inderdaad aan de ziekte heeft geleden. Bovendien is het zeer onwaarschijnlijk dat de baron, met zijn rijke sortering aan vriendinnen, ook nog een maîtresse onder de Masai had. De bewuste nacht dat hij in de manyatta logeerde had Bror, toen druk in de weer als verbindingsofficier, wel wat anders aan z'n hoofd. Hij had last van dysenterie en had de voorafgaande twee dagen bijna honderdveertig kilometer geheel alleen door de wildernis gelopen. Uitgeput was hij zonder eten of drinken bij de Masai gearriveerd.

Terecht heeft Jane Kramer in The New York Review of Books vraagtekens gezet bij de beweringen van Thurman. Kramers conclusie dat iemand die de syfilisinfectie oploopt deze niet reeds de volgende avond kan doorgeven, wordt echter niet gedeeld door Nederlandse deskundigen. Voordat de eerste symptomen van de ziekte zich na twee tot vier weken openbaren, is men reeds besmettelijk, aldus een medewerkster van de Gemeentelijke Geneeskundige en Gezondheidsdienst (gg en gd) in Amsterdam.

Het is niet uitgesloten dat Bror de ziekte bij een van zijn blanke vriendinnen in de kolonie heeft opgelopen of reeds besmet in Afrika arriveerde. Het ziektebeeld van Karen Blixen maakt het volgens Jane Kramer mogelijk dat ze reeds op jonge leeftijd met de ziekte in aanraking is gekomen. Ook Karen Blixen kan dus al besmet zijn geweest voordat ze naar Afrika kwam.

In ieder geval mocht haar moeder er niets van weten. Op Rungstedlund vertelt ze teruggekeerd te zijn om zich in Europa te laten behandelen tegen een zeer ernstige tropische ziekte. Als ze later weer op de plantage woont, geeft ze haar

[p. 34]

moeder wel enige hints. Ze schrijft in een brief bijvoorbeeld dat ze arsenicum gebruikt, een middel dat doktoren in die jaren vooral tegen syfilis gaven.

De ziekte heeft het leven van Karen Blixen vreselijk bemoeilijkt en haar dood bespoedigd. Ze kreeg in de loop der jaren steeds meer last van de infectie, die uiteindelijk haar ruggegraat kapot maakte. De laatste tien jaar van haar leven bewoog ze zich over straat als een invalide. Ze kon toen niet meer de lange fietstochten door het Deense landschap maken. Het paardrijden had ze in 1931 al vaarwel gezegd. In een van haar brieven aan haar broer maakt ze de wrange opmerking dat het de moeite waard is geweest ‘syfilis te krijgen om barones te kunnen worden’.

Het verhaal van haar ziekte gebruikt ze op oudere leeftijd om vrienden in Denemarken een ‘exclusief en diep geheim’ te kunnen vertellen. Een andere ‘zonde’ die ze graag mocht opbiechten ging over de hutjongen die ze op de boot naar Denemarken had verleid hoewel ze wist dat ze besmettelijk was. ‘Hij was echter te mooi om weerstand aan te bieden.’

Ook Bror reist gedurende de oorlog naar Europa en pas in november 1916 keert het echtpaar met de Balmoral Castle terug naar Afrika. De vooruitzichten voor de plantage zijn heel goed, ook andere familieleden hebben aandelen gekocht en de baron en barones besluiten met een deel van het verworven kapitaal een nieuw huis te kopen, Mbogani, de planterswoning die Karen Blixen in Een lied van Afrika heeft beschreven. Haar eerste huis komt, net als haar echtgenoot Bror, niet in het boek voor. Ze creëert daarmee een eenheid van plaats en handeling, die het boek extra overtuigingskracht geeft. De afwezigheid van Bror in het boek benadrukt haar eenzaamheid temidden van honderden zwarten.

Net als het eerste huis wordt ook Mbogani ingericht zoals zij vindt dat een barones haar woning moet decoreren: antieke meubels, prachtige tapijten, en in de kasten de in leer gebonden boeken die Karen Blixen van haar grootvader heeft geërfd. Bij het diner drinken haar gasten uit kristal. Ze legt eer in met haar zilveren familiebestek en porseleinen servies.

[p. 35]

Het was vooral de inrichting van de woning die aan haar vrienden de uitspraak ontlokte dat het leek alsof ze in een paleisje woonde.

Als de oorlog voorbij is gaat het echtpaar opnieuw op reis. Met de Pundua varen Bror en Karen Blixen via Bombay naar Londen. In november arriveren ze in Denemarken. Karen laat zich tijdens deze reis vergezellen door twee zwarte jongens van een jaar of dertien, veertien. De barones vindt het wel chic dat een zwarte page haar bagage draagt en in de regen een paraplu voor haar ophoudt. De jochies moeten in haar hotelkamers de badkuip delen. In Europa oogst haar koketterie weinig waardering.