Dwars en bewogen

[p. 67]

Gerlof Leistra
Altijd wars van modieuze bevliegingen

Een paar maanden geleden liep Hendrik Jan Schoo met zijn vriend Herman Vuijsje over het Spui in Amsterdam en zag twee jongens tegen een elektriciteitshuisje plassen. ‘Hendrik Jan bedacht zich geen moment, stapte op die jongens af en sprak ze vermanend toe,’ zegt Vuijsje (61). ‘Hij omschreef zichzelf ooit als sidewalk superintendant - trottoiropzichter. Hij kon zoiets niet laten passeren.’ Het is Hendrik Jan Schoo - bij lezers bekend als H.J. Schoo - ten voeten uit. Groot en aanwezig. Doortastend. Niet bang. Observator en pedagoog.

In zijn vrije tijd was Schoo gepassioneerd vogelkijker. Ook als journalist leek niets hem te ontgaan. Door zijn scherpe blik, fotografisch geheugen en analytisch inzicht ontpopte Schoo zich steeds meer tot ‘opzichter van Nederland’. In zijn jaren als hoofdredacteur van Elsevier - van 1993 tot 2000 - schreef hij honderden doorwrochte commentaren en artikelen over wat hij omschreef als ‘de belangrijkste gebeurtenis die Nederland sinds de Tweede Wereldoorlog heeft ondergaan’: de door aanhoudende immigratie veranderende en groeiende bevolking. Schoo dacht als een van de eersten diepgaand na over de gevolgen van die instroom voor Nederland.

Onder het bewind van Schoo onderging Elsevier een gedaantewisseling en werd volgens zijn opvolger Arendo Joustra (50) de basis gelegd voor het huidige succes. De artikelen moesten korter en feitelijker, urgenter en relevanter ook. Daarnaast stimuleerde Schoo het werken met graphics - de feiten in één oogopslag

[p. 68]

- en initieerde hij onderzoeken als De Beste Banen en De Beste Studies en omslagverhalen over populair-sociologische onderwerpen als De Nieuwe Kaaskop en de Hollandse leugen van de klassenmaatschappij. Verder introduceerde Schoo de speciale uitgaven, de huidige Elsevier Thema. De betaalde oplage van Elsevier steeg onder zijn leiding van 122.000 naar 133.000.

Arendo Joustra reageerde geschokt op de dood van Schoo: ‘Hij had over talloze onderwerpen zeer originele opinies. Door zijn enorme belezenheid, fotografische geheugen en sonore stemgeluid was Schoo een uiterst boeiende gesprekspartner. Hij heeft velen met zijn kennis en opvattingen geïnspireerd.’

Hendrik Jan Schoo werd op 10 november 1945 in Amsterdam geboren. Zijn moeder was verpleegkundige en hield het gezin bijeen. Zijn vader was vertegenwoordiger, en dronk veel. De kleine Hendrik Jan was naar eigen zeggen een jongetje dat op zijn knieën een krant las zodra hij kon lezen. Bij een geliefde tante die bij de KLM werkte, las hij Elsevier en De Groene Amsterdammer. Na de mulo en de kweekschool vertrok hij in 1968 naar Chicago. Hij werkte er als montessorionderwijzer en studeerde pedagogie aan het Erikson Institute. In Amerika zag hij dat immigranten alleen door te werken deel gingen uitmaken van de samenleving. Die observatie sterkte hem later in zijn felle kritiek op het - afwezige - immigratiebeleid in Nederland.

Eenmaal terug, in 1973, solliciteerde Schoo bij zijn latere vriend Herman Vuijsje als redacteur van de Grote Spectrum Encyclopedie. Vuijsje: ‘Daar kwam een grote mijnheer binnen, met een grote stem, grote handen en een groot pak. Hij leek onaangeraakt door de jaren zestig en is altijd wars geweest van modieuze bevliegingen.’

Na twee jaar Spectrum ging Schoo freelancen, produceerde met Maja Vervoort-Indorf de vierdelige Psychologische Encyclopedie en gaf les aan de Pedagogische Academie. Voor hij op 1 maart 1991 als adjunct-hoofdredacteur naar Elsevier kwam, was Schoo hoofdredacteur van Psychologie - dat hij mede ontwikkelde - en Intermagazine.

[p. 69]

Hoogleraar en columnist Flip de Kam (60) leerde Schoo kennen als columnist voor Intermagazine en raakte met hem bevriend. Ze maakten op de racefiets tochten door Frankrijk en de Belgische Ardennen en voerden eindeloze gesprekken. ‘Hendrik Jan had geen optimistisch wereldbeeld. In navolging van Jacques de Kadt voerde hij een permanent beschavingsoffensief tegen de “maagmens”, tegen het biefstuksocialisme en het platte amusement. Hij was verdrietig over de teloorgang van de Nederlandse cultuur en het Nederlandse landschap.’

Hendrik Jan Schoo - overtuigd vegetariër - was veeleisend voor zijn omgeving. Artikelen die niet naar zijn zin waren, liet hij eindeloos herschrijven. Hij kon heel snel heel boos worden. Schoo omschreef zichzelf als ‘een moeilijke mijnheer met een soms heftig gemoed’. Als Man Zonder Horloge hield hij tijdens vergaderingen van lange, grondige debatten. Binnen- en buitenlandse politiek, economie, wetenschap: Schoo was zeer erudiet en kon met één treffend beeld een ingewikkelde kwestie tot de kern terugbrengen.

Schoo werkte van's morgens vroeg tot diep in de nacht. Hij verslond boeken, kranten en tijdschriften, belde met alles en iedereen en kon urenlang met zijn vrienden debatteren over actuele onderwerpen. Eens in de maand kwamen ze samen in café Bern op de Nieuwmarkt in Amsterdam. Later maakte hij deel uit van het Arti-beraad, intellectuelen uit de PvdA en van de Volkskrant.

Politieke ambities, zoals zijn zus Eegje - VVD-minister voor Ontwikkelingssamenwerking in het eerste kabinet-Lubbers - had hij niet. ‘Voor een ministerspost miste hij zitvlees, geduld en tact,’ zegt Vuijsje. Schoo was ook te intellectueel voor de politiek.

Ter ontspanning maakte Schoo graag wandel- en fietstochten. ‘Onderweg zag hij van alles en had hij overal commentaar op,’ zegt Herman Vuijsje. ‘Door zijn brede belangstelling was hij voor mij een ideaal klankbord. Maar ook was hij een ongelooflijk lieve man die altijd voor anderen klaarstond. En je kon erg met hem lachen.’

[p. 70]

In 1997 werd Schoo geveld door een reeks hartinfarcten. Na zijn herstel keerde hij nog wel terug op de Elsevier-redactie, maar hij was veranderd. Hij leek milder geworden en besefte dat zijn taak op de redactie volbracht was. Tot veler verrassing werd Schoo op 1 januari 2000 adjunct-hoofdredacteur van de Volkskrant. ‘Ik vond wat hij met Elsevier had gedaan erg indrukwekkend,’ zegt hoofdredacteur Pieter Broertjes (54) van de Volkskrant. ‘Hendrik Jan was een intellectuele powerhouse, en vreemde ogen dwingen. Maar hij heeft zich erop verkeken. Hij was niet meer de baas, en dat is lastig. Bovendien kreeg hij geen greep op onze redactie van destijds circa tweehonderd journalisten, waar hij er bij Elsevier vijftig gewend was.’

Na een jaar kreeg Schoo het aanbod om bij de Weekbladpers directeur-uitgever te worden van onder meer Vrij Nederland. Samen met toenmalig hoofdredacteur Xandra Schutte reorganiseerde hij de redactie, wat het duo veel vijanden opleverde.

Na zijn vertrek bij de Volkskrant bleef Schoo stukken schrijven voor de krant en vanaf 2003 publiceerde hij elke zaterdag een politieke column. Het waren mooi geschreven observaties van een betrokken ‘opzichter’. Alsof Schoo een tweede leven was begonnen. Broertjes: ‘Hij was nu pas echt op stoom gekomen en vond het heerlijk dat hij die stem had.’

Met hoogleraar Meindert Fennema werkte Schoo aan een boek over de zakelijke elite, maar hij had de energie niet meer en moest afhaken. ‘Hendrik Jan was in laatste instantie ook geen wetenschapper,’ zegt Fennema (61). ‘Hij was belezen, maar had de journalistieke habitus om iets heel stellig te beweren. Hij beperkte zich niet in zijn onderwerpkeuze en had een enorme geldingsdrang.’

Hoe hij ook genoot van zijn column, Schoo had zichzelf gesloopt. Vorige maand werd hij voor een nieuwe hartoperatie opgenomen in het Leids Universitair Medisch Centrum. Woensdag 5 september overleed hij aan ‘een massale bloeding in de linkerlong’. Hendrik Jan Schoo werd 61 jaar en laat een echtgenote en een zoontje achter.