Dwars en bewogen

[p. 47]

Marc Chavannes
Dierbaar raadsel

Hendrik Jan Schoo was een dierbaar raadsel. Dierbaar en raadselachtig genoeg om nog jaren met hem in gesprek te zijn, zonder veel kans op zijn belezen weerwoord. Een leestafel in de hemel, daar geloofde HJ niet in. Hij zou smakelijk lachen over mijn stiekeme hoop nog wel eens van hem te horen.

We zullen het moeten doen met het vele dat hij heeft gezegd en geschreven. Hendrik Jan Schoo's gedachtenwereld was zo rijk aan verrassende feiten en verbanden - zou er een verklarend systeem achter zitten? Historicus Willem Velema, die Hendrik Jans stukken meestal las voordat ze naar redactie gingen, vertelde me dat HJ inderdaad werkte met een coherente kijk op de geschiedenis. Ik hoop dat Velema die visie kan uitwerken en opschrijven.

Een bitter mensbeeld, de titel van Schoo's bundel uit 2004, was het naar mijn overtuiging niet. Eerder een 61 jaar volgehouden poging tot realisme. Hij wilde de dingen zien zoals zij naar zijn beste weten waren, zonder zijn analyse te laten vertroebelen door eigen hoop of vrees. Anderen verweet hij nooit hun illusies en behoefte aan sprookjes. Maar zélf was hij sinds zijn jongensjaren geboeid door de echte natuur.

HJ wist altijd meer. Of het twintig jaar geleden was uitgekomen of deze week, hij had het gelezen, en opgeslagen. Alles kreeg een plaats in het grote geheel. In elk gesprek wees hij op originele verbanden, historische of buitenlandse voorbeelden, terwijl je zelf net het probleem kon benoemen. Zijn intellectuele

[p. 48]

overmacht was nooit belerend. Hij stortte zich met passie op alle nog onderbelichte kanten van elk vraagstuk.

Hendrik Jan beleefde veel van zijn hoogte- en dieptepunten terwijl wij in het buitenland woonden. Het heeft de vriendschap niet in de weg gestaan. Hij belde nooit om te klagen of een succesje te melden. We moesten even de wereld in kaart brengen. Soms maakte hij je terloops deelgenoot van iets persoonlijks, alsof het om iemand anders ging. Anna en hij zijn overal waar wij hebben gewoond of vertoefd meer dan eens langs geweest. Met of zonder fiets. Washington of Vlieland, het maakte niet uit. De inheemse vogels waren blij een geestverwant te verwelkomen. HJ verzamelde verse ingrediënten en kookte minstens één avond. Het gesprek is nooit onderbroken.

Een dierbaar raadsel, noemde ik HJ. Dierbaar is te zwak uitgedrukt. Bewondering klinkt zo zwaar. Hij was uniek door de vanzelfsprekendheid waarmee hij er was, of de draad weer opnam. Zonder enige zendingsdrang leefde hij in een autoloos universum, waarin het logisch was dat hij geen mede-aardbewoners opat en geen verklaring-voor-het-onbegrijpelijke zocht in de wonderen van Hemel en Hof. Maar hij wilde de Godvrezende Barbecuende Oranjeklanten, die meestal de toon zetten, ten diepste doorgronden.

Nederland zou erbij gebaat zijn als iedereen die Hendrik Jans gedachtenwereld hoogacht de handen ineen slaat om zijn beste geschriften te bundelen en aan de man te brengen. Niemand begreep Nederland met zijn geremde allure beter dan deze man van de wereld. Lees maar na met hoe veel inzicht en historisch besef hij schrijft over de waaier aan drijfveren die mensen ertoe brengt zich te koesteren in de mythe van erfelijke geschiktheid om een land samen te binden. Dat doet geen orangist deze republikein na.

Was zo'n erudiete, rationele, goedertieren man dan toch een raadsel? Vaak wel. Hoe onderhield hij zo veel goede vriendschappen, die hij bij voorkeur niet mengde? Binnen die talloze compartimenten was hij hartelijk, trouw en gul. Voor degene

[p. 49]

voor wie geen eigen vakje beschikbaar was, kon HJ misschien moeilijk leesbaar zijn, onverwacht emotioneel. Hij was niet altijd even goed in zijn eigen voorlichting. Als ervaren mediaman kon hij geen geduld opbrengen voor het opbouwen van het merk H.J. Schoo.

Op radio en televisie door de hoepel van het format springen en een kunstje van één minuut tien seconden doen binnen kunstmatig gecreëerde tegenstellingen - hij zag er het nut niet van in. Daardoor liep een groter gehoor veel verstandige inzichten mis. Gelukkig vond hij in zijn zaterdagse Volkskrant-rubriek een podium waar hij in volle breedte en diepgang tot zijn recht kwam. Hij vond zelf niet dat hij heel mooi schreef, maar hij wilde wel toegeven dat het zinnig was.

De laatste keer dat ik Hendrik Jan sprak - hij lag in zijn kamer-met-uitzicht te wachten op de grote operatie - probeerde ik hem op te vrolijken met de open deur dat híj minder risico liep dan iedereen die van hem hield. Als hij het niet haalde, dan had hij een mooi en welgevuld leven gehad. De anderen moesten het verlies zien te verwerken. Waarop HJ met een mengsel van plezier en schuldbesef mompelde: ‘Ik heb misschien wel een beetje té intens geleefd.’

Wat zullen we die intense verstandigheid missen. Alleen zo'n VVD-congres al.

Ik blijf wachten op een telefoontje van HJ. Het geeft niet hoe laat.