Dwars en bewogen

[p. 29]

Arendo Joustra
De school van HJ

Hendrik Jan had ook mindere kanten. Hij was lastig voor zichzelf, maar ook lastig voor anderen, voor de mensen die voor hem werkten.

Zo had hij allerlei principes, die zich soms moeilijk lieten verenigen. Dan moest hij marchanderen en daar leed hij dan vervolgens zelf het meest onder.

Neem nu deze avond. Die zou hij een beetje overdreven hebben gevonden. Zeker als hij had gehoord dat deze uit het redactiebudget zou worden betaald. Maar tegelijk zou hij beledigd zijn geweest, als deze avond niet was gehouden.

Hendrik Jan kon op een mooie manier beledigd zijn. En vervolgens verschrikkelijk kwaad worden. Zijn nek zwol dan op, zijn stem werd luider en je kon dan maar één ding doen. Hem even laten uitrazen.

Als hij beledigd was, ging dat zelden om iets wat zijn persoon, zijn privé, aanging. Hij was beledigd als hem in functie onrecht werd aangedaan, als zijn blad niet met alle egards werd behandeld of als hij vermoedde dat hem een kunstje werd geflikt.

Hij was daarin vormelijk, een beetje ouderwets misschien. Voor Hendrik Jan waren de jaren vijftig een decennium om een voorbeeld aan te nemen. Dus toen Wim Kok als premier eens een bezoek bracht aan de redactie, was hij na afloop razend dat de RVD-directeur die Kok begeleidde, niet even de moeite had genomen de roos van Koks schouders af te kloppen. Daar moet

[p. 30]

je op letten als je de minister-president van het Koninkrijk der Nederlanden begeleidt.

Zijn verhouding tot geld was al net zo complex. HJ was verschrikkelijk zuinig als het ging om het redactiebudget, op het absurde af. Pim Fortuyn, door Schoo begin 1994 benoemd tot columnist toen het minderhedenvraagstuk nog een onbekend terrein voor Fortuyn was, vond voortdurend dat hij te weinig kreeg betaald en noemde Schoo spottend ‘Kniertje’. Die gaf overigens geen krimp.

Hendrik Jan wist dat er in de journalistiek zoiets bestond als ‘declaraties’, maar hij zag ze liever niet. Een verslaggever moest eens voor een reportage naar Suriname, maar aarzelde omdat zijn oude moeder op sterven lag. Desondanks vertrok hij naar Paramaribo en declareerde later de lange telefoongesprekken die hij vanuit zijn hotelkamer met zijn moeder had gevoerd.

In Amsterdam zette Hendrik Jan een rode streep door deze post, want hij vond gesprekken tussen moeder en zoon privékosten. Ruim drie kwartier praten duurde het om HJ ervan te overtuigen dat hij geen gelijk had, deze ene keer.

Ongelijk gaf Hendrik Jan moeilijk toe. Hij legde zich erbij neer.

Privé was hij voor anderen uiterst royaal en gul met geld. Dan was er niets van zuinigheid te merken. Aan zichzelf echter, gaf hij niets uit. Toen hij na zijn jarenlange verblijf in Amerika terugvloog naar Nederland, konden al zijn in de Verenigde Staten vergaarde bezittingen in zijn handbagage.

Hij gaf niet om ‘spullen’. Zijn hele leven woonde hij in ‘een allegaartje’, zoals hij het noemde. Als hij al belang hechtte aan geld, dan was het omdat hij zijn naasten financieel goed wilde achterlaten. Dat was zijn grootste zorg en hij beschouwde zijn leven als mislukt, als hij hierin niet zou slagen.

HJ trad op 1 maart 1991 in dienst als adjunct-hoofdredacteur van Elsevier en werd op 1 januari 1993 hoofdredacteur. Dat

[p. 31]

bleef hij tot eind 1999. Ik geloof niet dat ik hem tekortdoe als columnist en essayist als ik deze periode betitel als zijn ‘finest hour’. Hij vond het opinieblad, destijds een stervend genre, opnieuw uit. Hij maakte van Elsevier weer een veelgelezen blad, dat bovendien nog beter rendeerde dan voorheen.

In feite creëerde hij een nieuw opinieblad voor een nieuwe generatie. Het imago is misschien anders, maar Elsevier wordt dankzij HJ relatief veel gelezen door jongeren. En hij bereikte dat niet door het blad ‘hip’ of ‘jong’ te maken, maar door in te spelen op hun ambitie en aspiratie.

Hij moderniseerde de formule. Van twintig verhalen met een nietje erdoor, naar tweehonderd aparte items. Hij introduceerde grafieken en tabellen, wekelijkse commentaren, sociologische beschouwingen waarin met een ‘koel oog’ de maatschappij werd beschouwd en servicejournalistiek, of zoals hij het noemde ‘need to know’-artikelen, wat resulteerde in onderzoek naar de beste ziekenhuizen, de beste studies en de beste banen.

Voor deze verdiensten zijn niet alleen wij bij Elsevier hem dankbaar. Het Nederlands Uitgeversverbond wilde hem in november dit jaar voor deze prestatie een hoge onderscheiding geven. Gelukkig hebben ze hem dat nog op tijd kunnen vertellen.

HJ, het moet gezegd, was geen makkelijke hoofdredacteur. Hij was het met volle inzet en passie, en verwachtte van de redacteuren eveneens hun totale overgave. Hij kon ook niet anders. ‘Wie iets wil,’ sprak hij bij zijn afscheid, ‘moet nu eenmaal weerstanden overwinnen.’

Hij had weinig geduld met de journalistieke romantiek van het leren jasje, ongrijpbaar zijn en ‘onbevangen’ op stap gaan. Onhecht zijn is goed, maar ‘onbevangenheid’ vond HJ een gevaarlijke schaamlap. Je moet weten wat je zoekt.

Hij liet je beter nadenken en vertrouwen op je eigen observaties. Niet op die van de deskundigen, de zaakwaarnemers en de zogenaamde specialisten. Niet anderen napraten ‘om erbij te horen’. ‘De heersende mening, is de mening van de heersende

[p. 32]

klasse,’ sprak hij de oude marxisten wel eens na. Hij zei dat vooral tegen partijgangers bij de PvdA, die volgens hem jarenlang de sociale kwestie van na de Tweede Wereldoorlog hadden genegeerd, de grootscheepse immigratie van een nieuwe onderklasse.

Schoo, de oud-onderwijzer, maar laat dat ‘oud’ maar weg, leidde zijn redacties als schoolklassen. Hij sprak en jij luisterde. Er viel werkende weg veel van hem te leren en gedurende dat decennium bij Elsevier leidde hij een generatie op van journalisten en bladenmakers die volgens zijn inzichten denken en werken. Inmiddels zitten zijn leerlingen verspreid bij een groot deel van de serieuze media. Schoo heeft in dat opzicht school gemaakt.

Hendrik Jan was letterlijk een man zonder horloge. Wat tijd betreft was hij mateloos. Een gesprek bij hem op de kamer kon flink uitlopen. Hij liet redacteuren die een afspraak met hem hadden gerust een paar uur wachten om vervolgens een monoloog af te steken. Sommigen luisterden daarom ook met angst naar zijn voetstap in de gang, want als hij vervolgens zei ‘Loop je even mee’, dan wist je dat je of een uitbrander kon verwachten, of gebruikt werd voor een sparring-sessie die wel enige tijd kon duren.

Aan de andere kant had hij eindeloos de tijd voor alles en iedereen. In gesprekken én op papier. Zijn commentaar bij je verhaal was soms even lang als het stuk zelf. Hij noemde dat dan bescheiden ‘onaangeharkte gedachten’, maar in feite kon je opnieuw beginnen. Het verhaal, zoveel begreep je wel, moet dan worden ‘gekanteld’, zoals hij het noemde. Stuurde je een e-mail met een korte vraag, dan kreeg je een verhandeling terug. Altijd precies geformuleerd, zoals in zijn columns en commentaren, nooit gemakzuchtig. Resultaat van zijn eeuwige worsteling om de grillige werkelijkheid nauwkeurig recht te doen in woorden.

Hij gaf meer tijd, dan hij nam.

Hij vermorste tijd of hij het eeuwige leven had.

En nu is het afgelopen.

[p. 33]

Voor een journalistenschool moest hij eens een lijstje met de journalisten van de eeuw inleveren. ‘Een echt groot journalist,’ schreef HJ, ‘is er als het ware altijd, zolang als we ons kunnen herinneren en ons kunnen voorstellen. Een lang schrijvend leven is een bewijs van committent. Wie lang schrijft doet dat niet voor de vaak of tot de vut, maar doordat er al die jaren iets smeult, een aandrift, betrokkenheid bij de publieke zaak.’ En HJ eindige met: ‘Een vroege dood staat grootheid in de weg.’

Voor één keer ben ik het niet met hem eens.

Voor ons, bij Elsevier, zal HJ er altijd zijn.

Zolang als we ons kunnen herinneren en zolang als we ons kunnen voorstellen.