Dwars en bewogen

[p. 25]

Jos de Beus
Een schoolmeester van de arbeid

Hendrik Jan Schoo (HJ dus) was vroeg in zijn vegetarisme en laat in zijn schrijverschap. Maar hij was aldoor, vanaf de jaren op de Amsterdamse kweekschool met hoofdakte tot aan het Leidse ziekbed een sociaal-democraat. HJ was een schoolmeester, niet alleen van het kapitaal maar ook - en vooral - van de arbeid.

Dat moet ik uitleggen. Want HJ zelf bleef liever ongrijpbaar in zijn politieke overtuiging en aarzelde of hij zich links-conservatief moest noemen. Anderen etiketteerden HJ als vrijzinnige democraat, liberaal, neoconservatief, populist, of zelfs rechtse extremist en woordvoerder van de ‘ontketende kaaskop’.

HJ leefde als een sociaal-democraat. Hij werd onderwijzer om kinderen van de lagere standen te verheffen, te beginnen in Chicago. Hij bestuurde tijdschriften en kranten om lezers en collega's te verrijken, niet om er zelf miljonair van te worden. Hij kende en beschermde de natuur. Hij las boeken, kranten en verhalen op het web, zich onttrekkend aan de logica van televisie. Hij liet zijn rijbewijs verlopen om in zijn eentje te laten zien dat de handhaving van orde in het openbaar vervoer afhangt van de aanwezigheid van weerbare mannen. Hij droeg bij tot het behoud van het publieke domein en de burgerzin van zijn geboortestad. Hij bekommerde zich na een korte nachtrust de hele dag om de kwaliteit van de landelijke democratie, haar bestuurlijke instellingen en publieke diensten. Hij was in het private domein loyaal tegenover zijn familie en zijn schaar vrienden en vriendinnen in allerlei niet-overlappende kringen, maar bracht

[p. 26]

het gesprek altijd op het wereldgebeuren en het terugkerende tekort van emancipatiepolitiek.

Deze sociaal-democratische levenswijze was aangeboren en aangeleerd. ‘Niks, derde generatie niks!’ - dat was HJ's antwoord op de geloofsvraag. Maar verder was zijn stijl niet iets om onder woorden te brengen of om mee te pronken. Samen met zijn vriend Herman Vuijsje ontwikkelde HJ een dodelijke en nog steeds onverwerkte kritiek op de morele arrogantie en dubbele moraal van links. Op zogeheten Hemingways: schrijvende en verslaggevende beroemdheden in de Koude Oorlog, op de menging van anti-burgerlijkheid en arbeiderisme tijdens de democratisering in de jaren zestig, en op de nieuwe klasse van weldenkende multiculturelen en ‘broccolikosmopolieten’ in het huidige tijdperk.

HJ was lid van het omvangrijke en onzichtbare genootschap van sociaal-democraten zonder partij. Hij was even lid van een afdelingsbestuur van de PvdA, toen die partij landelijk naar een nieuwe leider zocht na het vertrek van Drees senior; hij trad uit, maar werd nooit lid van DS'70 van Drees junior. Hij verzette zich tegen het conformisme van zijn generatiegenoten van Nieuw Links, en doorzag eerder dan ikzelf de leegte van de Third Way/het paarse poldermodel.

HJ beschouwde zijn hoge posities in de pers niet als onderdelen van een linkse biotoop maar als bolwerken voor ‘geoefende, gedisciplineerde scepsis’. Toen links de hegemonie had, bestreed hij haar overmoed, lichtzinnigheid en gebrek aan anticipatie in kwesties als onderwijsvernieuwing en stadsvernieuwing. Maar toen links neerging, ging hij af en toe op de PvdA stemmen, deed mee aan de Werkgroep Partijpolitieke Processen van Bart Tromp, en schreef indringend over het dilemma en de kentering van Wouter Bos. HJ zag een linkse tegenwoordigheid van de PvdA en de Volkskrant tegen de achtergrond van machtenscheiding, pluriformiteit en concurrentie als remedie tegen het verval van het Nederlandse midden tijdens de opstandige start van de nieuwe eeuw.

HJ was de beste denker die de PvdA niet gekend heeft. Zijn

[p. 27]

oeuvre bestaat uit de bundels De verwarde natie, dwarse notities over immigratie en Een bitter mensbeeld. De transformatie van een ontregeld land, plus een verzameling oudere en recente stukken, die ik in de nachten na zijn overlijden herlas onder de virtuele titel Na de opstand, de creatieve vernietiging van een consensusdemocratie.

Ik weersta de verleiding om te citeren en te laten zien hoe schitterend HJ's stijl was geworden in de jaren van hartkwaal en verscheurd gezinsleven. Lees nog vanavond als u thuiskomt HJ's argumenten ten gunste van economische groei zonder congestie, immigratiestop in een verzorgingsstaat, deemoedige herdenking, opwaartse mobiliteit van nieuwkomers, verkiezingen van burgemeesters, beschaving van elites (in plaats van meritocratie), bekwaam bestuur, beperking van Europese bevoegdheden, en een kritisch bondgenootschap van Nederland in het Westen. Het is allemaal even prikkelend, moedig en dringend.

Het heeft geen zin je een wereld voor te stellen waarin HJ op tijd naar de cardioloog zou zijn gegaan en op tijd in het gezichtsveld zou zijn gekomen van de leiding van de PvdA en de gebruikers van progressieve media. Ergens in de overgang van de jaren tachtig naar de jaren negentig was er een potentiële beschikbaarheid. Maar de vernieuwers van de PvdA en de overige linkse partijen zochten deze schoolmeester niet op. Hijzelf vond een synthese tussen management en schrijverij uit bij Elsevier, de Volkskrant en Vrij Nederland. Toch vermoed ik dat de Nederlandse politiek verder gevorderd zou zijn in de bezwering van de huidige crisis van mondialisering wanneer Schoo eerder bij de macht zelf betrokken zou zijn geweest.

HJ zou zeggen dat dit te veel eer is. Zijn urn valt om in de Nieuwe Ooster, begraafplaats in het stadsdeel van zijn jeugd. Dat is nu ook weer niet de bedoeling van mijn herdenking. Dus zet ik mijn tot stof wedergekeerde vriend weer rechtop met een parafrase op de rouwadvertentie van de kinderen van de grote Drees: H.J. Schoo was tot het laatst vervuld van zijn correctie inzake socialisme en democratie.