Dwars en bewogen

[p. 17]

Herman Vuijsje
Wandelen met HJ

Van alle talenten die Hendrik Jan had, was het grootste misschien wel zijn talent voor vriendschap. Het is ongelofelijk met hoeveel mensen hij een min of meer steady vriendschapscontact onderhield. Ik was een van die mensen, en in ons geval werden de hoogtepunten van die vriendschap gevormd door de jaarlijkse wandeltochten die we sinds begin jaren zeventig hebben gemaakt.

Natuurlijk kwamen op die tochten ook andere vrienden en kennissen ter sprake. Ik herinner me nog mijn verbijstering toen ik me realiseerde dat HJ werkelijk ál die mensen bij wijze van spreken de week tevoren nog uitgebreid aan de telefoon had gehad, als hij al niet met ze had geluncht. Ook vertelde hij vaak langs zijn neus weg dat hij net een brief had geschreven aan een of andere bejaarde onderwijzer in Appelscha of Deurne, met wie hij dan al een hele tijd bleek te corresponderen. ‘Corresponderen’ - HJ kon zo'n ouderwets woord met grote vanzelfsprekendheid uitspreken.

Waar hij de tijd vandaan haalde? Nobody knows. Het enige dat je met zekerheid kunt zeggen, is: HJ had een groot hart. Een groot gevoel voor andere mensen - ook voor mensen die hij niet kende. In Frankrijk kwamen we op onze wandelingen vaak lang oorlogsmonumenten en -begraafplaatsen. Bij HJ was dat nooit vrijblijvend: als hij zijn ogen langs de rijen namen van jonge mannen liet glijden, was hij soms bijna in tranen.

HJ had een groot hart, maar dat was niet het enige dat groot

[p. 18]

aan hem was. Eigenlijk was alles aan hem groot. Dat was mijn eerste indruk toen hij in 1973 kwam solliciteren bij de Grote Spectrum Encyclopedie, waar ik op dat moment chef sociale wetenschappen was.

Nu ja, ‘chef’ mocht dat toen niet heten, want we zaten midden in de jaren zestig/zeventig met een redactie van langharige, door en door democratisch gezinde studenten. En daar verscheen dan Hendrik Jan, vers geland uit Chicago. Een grote man met een grote stem, een groot pak aan, grote handen die hij vooruit stak in een grote broek - en een al even groot ponteneur.

Zijn houding tegenover de jaren zestig maakte hij meteen ondubbelzinnig duidelijk in het eerste deel van de encyclopedie, gewijd aan de letter A. Daarin was - vóór HJ's komst! - een lang artikel over ‘agogie’ voorzien, dat nu onder zijn portefeuille viel. Wat is agogie? Luister naar de definitie van Schoo: ‘In de praktijk wordt de term agoog voornamelijk gebruikt voor hen die vroeger bijvoorbeeld maatschappelijk werker, vormingswerker, clubhuisleider, opbouwwerker, jeugdleider, jeugdherbergvader of speeltuinbaas heetten.’

So much for the sixties. Dat HJ al zo vroeg een scherp oog had voor de overdrijvingen en dwaasheden van die tijd, kwam door zijn volstrekte autonomie in waarneming en oordeelsvorming. HJ zocht altijd de keerzijde, de andere kant. In een land waar iedereen vrolijk en lollig doet en gezelligheid de klok slaat, noemde hij zijn laatste boek expres Een bitter mensbeeld.

Maar die titel zegt ook iets over Hendrik Jan zelf. Hij had een pessimistische ondertoon in zijn karakter. Waar die vandaan kwam, weet ik niet. Ik vermoed dat hij zelf van mening was dat een nuchtere analyse van de aard en de richting van het menselijk bedrijf nu eenmaal niet tot vrolijkheid stemde.

Ik weet welhaast zeker dat zijn pessimisme daarnaast werd gevoed door de oorlogsherinnering. HJ behoorde tot die categorie Amsterdammers bij wie de herinnering aan de jodenvervolging haast even pijnlijke wonden heeft geslagen als bij de joodse bevolking.

[p. 19]

Hij heeft daar ook over geschreven, onder andere in een passage die leest als een oudtestamentische vervloeking. Hij roept daarin het beeld op van de Amsterdamse trambestuurder, ‘rijdend en klingelend op de Middenweg, door de verduisterde stad, met zijn wagen volgeladen op weg naar de Hollandse Schouwburg’. Ook hier had HJ oog voor de andere kant - in dit geval de keerzijde van die toffe, joviale Mokumse trambestuurder. Een keerzijde die recht deed aan zijn bittere mensbeeld.

‘Zou je bij mij durven onderduiken?’ heeft hij me eens op de man af gevraagd. Overbodige vraag natuurlijk. HJ koppelde zijn grote talent voor vriendschap aan een al even uitzonderlijk verantwoordelijkheidsgevoel.

Verantwoordelijk en zorgvuldig - ook in kleine dingen. Het beeld van HJ die, vlak voordat hij zijn hotelkamer verlaat, wat geld voor het kamermeisje op tafel neerlegt. Ik denk dat hij dat op al die wandeltochten niet één keer vergeten is.

Toch denk ik dat HJ deels ook een bitter zelfbeeld heeft gehad. Vooral de laatste jaren, toen hij die zorgvuldigheid niet in alle opzichten heeft kunnen betrachten. De geboorte van zijn zoontje Samuel bracht hem diepe vreugde: hij stráálde als je hem met de kleine jongen zag. Tegelijk was hij vertwijfeld, doordat hij niet kon en wilde afdingen op zijn loyaliteit en trouw jegens alle betrokkenen. Hij wilde niemand pijn doen, maar dat kon niet.

Ik vond HJ - juist die laatste jaren - ook moedig. Hij had de kracht om, ondanks zijn afnemende gezondheid en zijn toenemend zelfverwijt, toch door te gaan alles uit het leven te halen. Met niemand zo gelachen als met HJ - ik ken niemand die zo voluit en onbekommerd kon lachen.

Of blijmoedig, zo met z'n handen op zijn rug om zich heen kijkend als we aan het wandelen waren - alles inspecterend en becommentariërend en voor geen meter opschietend. Een beetje rondneuzen, onverhoedse verbanden leggen. ‘Het is weer van alle mensen,’ kon hij dan vergenoegd zeggen. Hij hield van dat soort reviaanse uitdrukkingen.

[p. 20]

Ook spraken we op onze wandelingen natuurlijk veel over de onderwerpen die ons bezighielden en waar we over schreven. HJ was een ideaal klankbord, ongeacht het thema. Als we thuis kwamen, had ik vaak een artikel bijna klaar. Hendrik Jan had dat allemaal ook zelf wel kunnen opschrijven - waarom deed hij dat eigenlijk niet?

Geen tijd! Hij moest al zoveel, hij moest alles. Alle vrienden spreken. Alle boeken lezen. En de bladen. De toestand van het land bijhouden, en die van de wereld. Ook dat bleek tijdens die wandelingen. Meestal viel ik in slaap naast een lezende HJ, om de volgende ochtend aan het ontbijt te verschijnen als hij de krant al uit had.

Eén keer hebben we knallende ruzie gehad op zo'n tocht. Dat was toen HJ er een gewoonte van ging maken om ook tijdens het ontbijt gewoon door te lezen. Goed, de krant was dan uit, maar hij had ook nog een stapel nagekomen stukken bij zich om de rest van het ontbijt nuttig te besteden. Dat vond ik onattent.

Achteraf denk ik: het was in de periode dat hij al wist dat zijn tijd beperkt was. Dat hij nóg minder tijd had dan een mens normaal al heeft.

Waarom dééd Hendrik Jan dat allemaal? Geldingsdrang en ambitie waren hem zeker niet vreemd, maar hij heeft die eigenschappen zijn hele leven lang ingezet voor de publieke zaak. HJ was iemand die heilig geloofde in opvoeden, in het bijbrengen van beschaving en van respect voor andere mensen.

Het bewonderenswaardige vond ik vooral dat hij dat deed vanuit dat nuchtere, down to earth wereldbeeld. HJ was een overtuigd sociaal-democraat, maar één die nooit het visioen koesterde van een ‘klare schone dag’ die volgens het socialistisch strijdlied ‘eens’ komen zal. Het leven was een kwestie van muddling through - doormodderen. Maar dan wel uit alle macht en zo goed als je kunt. Het besef dat al je inspanningen daarbij niet meer waren dan een druppel op de gloeiende plaat, hinderde hem daarbij helemaal niet.

[p. 21]

HJ heeft veel geschreven over de gevolgen van de ontzuiling en het wegvallen van ideologieën. Mensen raakten daardoor aan het zwalken, Nederland werd een ‘verwarde natie’.

HJ niet. Zijn interne kompas bleef feilloos werken. Het lijkt me een goed idee om nog eens te onderzoeken waar hij dat kompas vandaan haalde. Want als iedereen zo koersvast zou zijn als hij, zou HJ nog ongelijk krijgen met zijn pessimisme.