Het 'Boeck der Natuere'

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: 9699 C 29

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van Het ‘Boeck der Natuere’. Nederlandse geleerden en de wonderen van Gods schepping 1575-1715 van Eric Jorink uit 2006. Het betreft de handelsuitgave van diens gelijknamige proefschrift uit 2004.

 

redactionele ingrepen

p. 9: bekostigden → bekostigen: ‘... niet alleen door mijn aanstelling als oio te bekostigen, ...’.

p. 441-483: de eindnoten zijn bij de bijbehorende nootverwijzingen op de betreffende pagina's geplaatst. De genoemde pagina's zijn hierdoor komen te vervallen.

 

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina (p. 3) is niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina 1]

Het ‘Boeck der Natuere’

 

[pagina 2]

Het ‘Boeck der Natuere’

Nederlandse geleerden en de wonderen van Gods schepping 1575-1715

Eric Jorink

Primavera Pers, Leiden 2006

 

[pagina 4]

Deze onderzoekingen werden mogelijk gemaakt door de Stichting Historische Wetenschappen (nwo), alsmede door het Huygens Instituut (knaw).

Deze uitgave is mede tot stand gekomen dankzij de financiële steun van Stichting Charema, Fonds voor Geschiedenis en Kunst.

© Eric Jorink, 2006

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Primavera Pers, Leiden.

All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior permission of the publisher.

isbn 90 5997 027 6

isbn 978 90 5997 027 4

Boekverzorging: Titus B. Schulz, Arnhem

Druk en afwerking: A-D Druk, Zeist

Illustratie voorzijde: Willem Moreelse, Portret van een onbekende Utrechtse promovendus in de geneeskunde (1647). De tekst in het boek dat de jonge doctor toont luidt: ‘Praesentem monstrat quaelibet herba deum’ (Elk gewas getuigt van de aanwezigheid Gods). Olieverf op doek, 82,8 × 67 cm. Reproductie courtesy The Toledo Museum of Art.

Illustratie achterzijde: Maria Sibylla Merian, ingekleurde gravure met de representatie van de pipa pipu, afkomstig uit de Metamorphosis insectorum Surinamensis (1705). (kb) Tevens afgebeeld op pagina 334.

 

[pagina 5]

Inhoud

Woord vooraf			8
1	Inleiding		13
		‘Wy weten wonderen uyt dit Boeck te vertellen...’	13
		Het cartesianisme als ijkpunt?	23
		Citaten uit het Boek der Natuur	30
		De bestudering van het Boek der Natuur	37
2	De interpretatie van het Boek der Natuur tot circa 1660		45
	1	De kracht van de traditie	45
		Liber, theatrum, speculum	45
		Het erfgoed van de reformatie	53
		Het Boek der Natuur in Nederlandse religieuze geschriften	57
		Het ‘liber naturae’ tussen theologie en filologie	69
	2	Twee boeken ter discussie	83
		De decompositie van het klassieke corpus	83
		De herschrijving van het Boek der Natuur	92
		De Bijbel als problematische tekst	95
		Een tussenbalans	111
3	Kometen: het debat over de ‘wondertekenen in den hemel’		115
	1	Inleiding	115
		Cometae, monstra, prodigia	119
		Kometen in de christelijke traditie	122
	2	Nederlandse opvattingen over kometen tot circa 1660	131
		De komeet van 1577	131
		De komeet van 1618	133

 

 

[pagina 6]

		De Nadere Reformatie versus ‘superstitieuse practijcken’	143
		Humanisten en prodigia	147
		Natuurfilosofische ontwikkelingen: Descartes	151
	3	Van omineuze tot glorieuze hemeltekens: de komeet van 1664	155
		Een ‘nieuw droevigh nachtlicht’	157
		Johannes Graevius en het Collegie der Scavanten	161
		Natuurwetten en exegese	165
	4	Opvattingen over kometen rond 1700	172
		Voetianen over het ‘Boeck der nature’	173
		Balthasar Bekker	176
		‘Uitingen van Gods glorie’	181
	5	Slotbeschouwing	183
4	Insecten: ‘De wonderen Gods in de minstgeachtte schepzelen’		187
	1	Inleiding	187
		Klassieke opvattingen over insecten	191
		Insecten in de vroegmoderne tijd	194
	2	Opvattingen over insecten in de Republiek tot circa 1660	198
		De humanistische traditie (I): insecten als zinnebeelden	198
		Vader en zoon Clutius	202
		Johannes Goedaert en Johannes de Mey	210
		De humanistische traditie (II): insecten onder het vergrootglas	219
	3	Jan Swammerdam en de transformatie van het Boek der Natuur	229
		Biografische aantekeningen	230
		De historia insectorum generalis	236
		De studie van de ‘Bybel der natuure’	241
		De invloed van Swammerdam	245
	4	De waardering voor insecten rond 1700	247
		Antoni van Leeuwenhoek	249
		Stephan Blankaart	252
		Verzamelaars en insecten	257
	5	Slotbeschouwing	262
5	Rariteitenverzamelingen: ‘een Boek, daarin zich God zelfs heerlijk heeft beschreven’		267
	1	Inleiding	267
		Musaeum, bibliotheca, microcosmos	269
		Italiaanse voorbeelden	272
	2	Nederlandse rariteitenverzamelingen tot circa 1660	275
		Bernardus Paludanus	276

 

 

[pagina 7]

		Leidse zeldzaamheden	287
		Humanistische verzamelaars: Brink, Colvius, De Laet	299
		Verre landen, oude talen en de bijbelse chronologie	311
	3	Van rariteitenverzameling tot naturaliënkabinet	321
		Het kabinet van vader Swammerdam	324
		Jan Swammerdam: de orde en structuur van Gods werken	325
		Frederik Ruysch: monsters in de marge	332
	4	Nederlandse collecties rond 1700	337
		Nicolaes Witsen: tussen Zondvloed en Babel	338
		Albertus Seba: koopman of dominee?	348
		Levinus Vincent: de verzameling als ‘Wondertooneel’	351
	5	Slotbeschouwing	355
6	‘Wonderboeken’: van rariteit tot regelmaat		361
	1	Inleiding	361
		Klassiek en christelijk erfgoed	363
		Zestiende-eeuwse werken	365
	2	Wonderboeken in de Republiek tot circa 1660	369
		Boaistuau's Wonderlijcke Schat-boek en Nederlandse navolgers	370
		Populaire theologische werken	378
	3	Johannes de Mey: tussen exegese en experiment	386
		De Sacra Physiologia	390
		De Lof des Heeren, verbreydt op het natuer-toneel	395
		Het werk van De Mey in breder perspectief	401
	4	‘Wonderboeken’ rond 1700	405
		Jan van Westerhoven	412
	5	Slotbeschouwing	418
7	Het Boek der Natuur: van axioma tot metafoor		423
		Den atheïst overtuyght	423
		Liber naturae en Sacra Scriptura	427
		Aantekeningen bij het Boek der Natuur	434
Gebruikte afkortingen			439
Noten			441
Geraadpleegde bronnen en literatuur			484
Personenregister			506